Malowany ptak (powieść)

Malowany ptak (ang. The Painted Bird) – powieść Jerzego Kosińskiego wydana w 1965 r. Przedstawia świat widziany oczyma młodego chłopca, „uważanego za cygańskiego lub żydowskiego przybłędę”, który błąka się między miasteczkami rozsianymi po Europie Wschodniej podczas II wojny światowej.

Główne tematy

Książka przedstawia tułającego się chłopca i jego przejścia z mieszkańcami wsi uwikłanymi w różne formy dewiacji seksualnych i społecznych, takich jak kazirodztwo, zoofilia czy gwałt oraz inne rodzaje skrajnej przemocy rozbudzającej pożądanie. Tytuł powieści został zaczerpnięty z przedstawionego w niej epizodu. Podczas gdy chłopiec towarzyszy w polowaniu zawodowemu myśliwemu, zauważa, jak mężczyzna maluje jednego ze schwytanych ptaków na kilka kolorów, po czym uwalnia go, by ten odleciał poszukać stada swojego gatunku. Gdy jednak zbliża się do grupy, zostaje potraktowany jak intruz. Stado zaciekle atakuje go, aż w końcu martwy ptak upada na ziemię.

Treść

Akcja Malowanego ptaka dzieje się podczas II wojny światowej i jest przedstawiana z perspektywy chłopca uważanego za żydowskiego, a częściej cygańskiego przybłędę, który walczy o przeżycie w czasach chaosu. Jego rodzice ukrywają się przed nazistami, podczas gdy on mieszka na wsi ze starszą kobietą. Po jej śmierci zmuszony jest sam zadbać o siebie. Dociera do innej miejscowości, której mieszkańcy wydają go Niemcom. Ucieka i udaje się do następnej wsi, gdzie widzi Żydów i Romów wysyłanych do obozów koncentracyjnych. W tym momencie Kosiński wtrąca społeczny komentarz, opisując przekonanie chłopca, że posiadanie jasnych włosów i niebieskich oczu gwarantuje przychylność Boga. Autor podsumowuje przywodzący na myśl obrazy Boscha świat wstrząsających okrucieństw, w którym bezsensowna przemoc i niepohamowana nienawiść są czymś normalnym. W pozostałej części powieści chłopiec doświadcza licznych aktów przemocy i okrucieństwa. Wędruje od jednej do drugiej wsi, często prześladowany i torturowany, rzadko otrzymujący opiekę i schronienie. Zostaje ministrantem, odkrywa kazirodczy związek ojca i córki. Staje się niemy po tym, jak upadł, próbując wziąć do rąk mszał. Dopiero na samym końcu powieści odnajdują go rodzice i chłopiec odzyskuje mowę.

Kontrowersje dotyczące autorstwa

Według Eliota Weinbergera, współczesnego amerykańskiego pisarza, eseisty, redaktora i tłumacza, Kosiński nie jest autorem książki. W swojej kolekcji Karmic Traces stwierdza, że w czasie powstawania powieści znajomość angielskiego była u Kosińskiego niewielka^[1]. M.A. Orthofer odniósł się do stwierdzenia Weinbergera mówiąc: „Kosiński był pod wieloma względami oszustem – prawdopodobnie niemal tak autentycznym, jak Weinberger mógłby sobie tego życzyć (jedną z cech najlepszych oszustów jest to tlące się przypuszczenie, że, być może, stoi za nimi jakaś autentyczność – tak jak w przypadku Kosińskiego). Był znany ze swojego zamiłowania do udawania kogoś, kim nie był (tak jak robi to wielu bohaterów jego książek), od czasu do czasu publikował pod pseudonimem i, najwyraźniej, popełniał plagiaty i fałszował na prawo i lewo^[2].

Zarzuty o popełnienie plagiatu

W czerwcu 1982 r. Village Voice w swoim artykule oskarżyło Kosińskiego o popełnienie plagiatu, twierdząc, że wiele jego prac pochodzi ze źródeł polskich, nieznanych angielskim czytelnikom (np. Wystarczy być bardzo przypomina Karierę Nikodema Dyzmy, polski bestseller z 1932 r. autorstwa Tadeusza Dołęgi-Mostowicza). Autor tekstu utrzymuje również, że Malowany ptak został w rzeczywistości napisany przez autorów-widma, uzasadniając to wyraźnymi różnicami stylu pomiędzy jego powieściami. George Reavey, nowojorski poeta, wydawca i tłumacz, który według Jamesa Sloana, amerykańskiego biografa Kosińskiego, był rozgoryczony brakiem własnego sukcesu literackiego, twierdził, że to on napisał Malowanego ptaka. Jego pretensje zostały zignorowane przez prasę^[3].

Artykuł Village Voice przedstawia inny obraz życia Kosińskiego podczas Holocaustu – wersję, która została później poparta przez Joannę Siedlecką, polską autorkę biografii Kosińskiego oraz Sloana. Tekst ujawnił, że uważany przez krytyków za powieść częściowo autobiograficzną Malowany ptak, był w rzeczywistości fikcją. Artykuł utrzymywał, że Kosiński nie tułał się po polskiej wsi, lecz spędził lata wojenne, ukrywając się u polskiej katolickiej rodziny, i nigdy nie był szczególnie maltretowany.

Adaptacja

W maju 2010 Václav Marhoul ogłosił, że nabył prawa do filmowej adaptacji powieści Malowany ptak Jerzego Kosińskiego^[4]. W 2013 r. podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes za adaptację książki otrzymał Specjalne Wyróżnienie^[5] Nagrody ScripTeast im. Krzysztofa Kieślowskiego za scenariusz^[6]. W uzasadnieniu werdyktu czytamy: Podjęty z determinacją przez scenarzystę niezwykle trudny i ambitny projekt, przyniósł w efekcie fascynujący i poruszający scenariusz, który może doprowadzić do powstania wstrząsającego i poruszającego wyobraźnię filmu^[5]. 23 marca 2017 r. rozpoczęły się zdjęcia do filmu Malowany ptak, który powstał w koprodukcji czesko-słowacko-ukraińskiej. Premiera odbyła się 3 września 2019 r.^[7]

Przypisy