Mane, tekel, fares

Rembrandt, Uczta Baltazara, 1635

Mane, tekel, fares (hebr. מנא, תקל, ופרסין) – według przekazu biblijnego przepowiednia, napisana tajemniczą ręką, która pojawić się miała na ścianie pałacu babilońskiego władcy Baltazara podczas wydanej przez niego uczty. Według Tekstu Masoreckiego tekst wypisany na ścianie składa się z czterech słów, które w zależności od przekładu brzmią: mene, mene, tekel, ufarsin^[1], natomiast starożytne przekłady nie powtarzają słowa mene^[2]. Relacja z uczty Baltazara przytoczona jest w Księdze Daniela (5, 1–31), w niej także podana jest interpretacja tajemniczych słów. W polskiej tradycji językowej frazę tę oddaje się zazwyczaj jako „policzone, zważone, podzielone” lub „policzone, zważone, rozdzielone”; sens tych słów sprowadzał się do zapowiedzi szybkiego upadku państwa nowobabilońskiego (539 p.n.e.) i śmierci samego króla Baltazara.

Interpretacja

Znaczenie słów napisu

Najbardziej charakterystyczną cechą napisu jest gra słów. Dosłownie te cztery słowa znaczą: mina, mina, sykl, pół miny^[3]/dwie połowy miny^[4].

Problemy z odczytaniem napisu

Zostali wezwani mędrcy babilońscy, ale nie potrafili odczytać ani zinterpretować napisu^[5]. Możliwych jest kilka wyjaśnień^[6]:

1. Nie potrafili odczytać napisu, gdyż był w nieznanym języku lub zapisany nieznanym alfabetem (dosłowne wyjaśnienie wersetu 8).
2. Mieli problem z interpretacją napisu, wynikający z gry słów. Nie wiedzieli, które samogłoski należy podstawić.
3. Odczytali napis i odkryli znaczenie, ale bali się go podać Baltazarowi.
4. Bóg zaślepił ich umysły i zrozumienie napisu dał tylko Danielowi.

Ich zmieszanie musiało być widoczne, gdyż przeraziło władcę i jego dworzan^[7].

Wyjaśnienie Daniela

Matka Baltazara zaleciła wezwanie sędziwego proroka Daniela^[8]. Ten przypomniał dzieje panowania Nabuchodonozora. Zwrócił uwagę, że błędy nie nauczyły nic jego syna i dlatego został skazany przez Boga za swoją butę. Napis na ścianie jest obwieszczeniem wyroku^[9].

Daniel odczytał napis i wyjaśnił jego znaczenie^[10]:

• Mene – Bóg obliczył twoje panowanie i ustalił jego kres
• Tekel – zważono cię na wadze i okazałeś się zbyt lekki
• Peres – twoje królestwo uległo podziałowi; oddano je Medom i Persom.

Wyjaśnienie Daniela oparte jest na grze słów, w której rdzenie słów stanowiących określenia jednostek wagowych zostały skojarzone z podobnymi do nich rdzeniami czasowników. Taka metoda interpretacyjna jest popularna w piśmiennictwie semickim. W swej formie wyjaśnienie Daniela przypomina wyrok sądowy. Najpierw obwieszczona zostaje wola Boga wobec Baltazara, następnie jej uzasadnienie, a na końcu ogłoszona zostaje sankcja^[11].

Inne interpretacje

• Inne wyjaśnienie to ciąg osób lub narodów istotnych dla dziejów Izraela^[13]:
  • Według najbardziej popularnej interpretacji chodzi kolejno o Nabuchodonozora wartego minę, Baltazara, wartego tylko sykl, a dwie połowy miny oznaczają Medów i Persów.
  • Według E.G. Kraelinga napis odnosi się do następców Nabuchodonozora: Amelmarduka i Neriglissara wartych minę, Labaszimarduka wartego sykl, i Baltazara oraz Nabonida, których symbolizują dwie połowy miny.
  • Według H. Ginsberga mina oznacza Nabuchodonozora, sykl Abelmarduka, a pół miny Baltazara.
  • D.N. Freedman modyfikuje hipotezę Ginsberga, twierdząc, że sykl symbolizuje Nabonida.
  • Według A. Lacocque’a chodzi nie o osoby, a o państwa: dwie miny symbolizują Babilonię i państwo Medów, sykl Persję, a dwie połowy miny państwa Ptolemeuszów i Seleucydów.

• Najbardziej zwięzłą interpretację przedstawił Cyrus Gordon: „Będziesz zdziesiątkowany, poćwiartowany i podzielony, aż do zatracenia”^[14].

• Charley Dailey wyjaśnia, że napis na ścianie oznacza odpowiednio: mene, odnoszące się do Baltazara to „twój czas minął”, tekel wyjaśnia, że Baltazar okazał się zbyt lekki według bożych mierników moralnych, a peres to armie pukające do wrót Babilonu^[15].

Napis na ścianie w różnych przekładach

W większości przekładów występują 4 słowa. Jedynie w greckim przekładzie Teodocjona^[16] i łacińskiej Wulgacie Hieronima^[17] występują 3 słowa. Opuszczają oni jedno mene. W przekładach tych słowo to występuje jako mane. Inskrypcja występuje jako: mane, thekel, phares.

Źródłosłów polskiej formy napisu na ścianie

Ponieważ Wulgata była przez wiele lat wzorcowym przekładem, jej wersja napisu stała się najbardziej popularna. Stąd się wywodzi pierwsze słowo napisu, oddawane zazwyczaj jako mane, i ostatnie znane jako fares. Fares (a nie np. peres) wynika z brzmienia w aramejskim słowa Persowie (widać to w tablicy wyjaśniającej grę słów). Dlatego również w języku polskim ta forma jest dominująca (choć jak widać z poniższych przekładów, nie jest zbliżona do oryginału).

Nawiązania w kulturze

W karykaturze The Hand-Writing upon the Wall (ręczne pismo na ścianie) (1803), James Gillray przedstawia Napoleona jako Baltazara

• W wielu językach (np. w angielskim^[19]) wyrażenie „pismo na ścianie” (lub „ręczne pismo na ścianie”) jest symbolem nagłego końca lub zagłady.

• Jonathan Swift w wierszu „The Run Upon The Bankers” opisuje bankiera przynaglanego przez wierzycieli do zwrotu długu:

• Hans Hellmut Kirst jest autorem książki „Menetekel '39” poświęconej wojnie z Polską we Wrześniu 1939 roku.

• Jedna z powieści kryminalnych norweskiego pisarza Gunnara Staalesena nosi tytuł „Skriften på veggen” (Pismo na ścianie)^[20]. Prywatny detektyw Varg Veum prowadzi śledztwo w sprawie zabójstwa sędziego Brandta. Jego wyniki mogą zburzyć spokój i pozycję lokalnej elity.

• Powieść Iwana Nażiwina z 1907 roku, oparta na aktualnych wydarzenia Rewolucji 1905 roku nosiła tytuł „Mene... Tekel... Fares..”. Tytuł sygnalizował bliski upadek Caratu.

• „Mene, tekel, fares” nosi tytuł powieść z 2003 roku, innej autorki rosyjskiej Olgi Nikołajewoj dotyczącej współczesnej sytuacji prawosławia. Musi się zmierzyć z nową sytuacją na świecie, nowymi trendami i zachowaniami, które mogą zagrozić jego istnieniu^[21].

• W filmie Andrieja Tarkowskiego „Stalker” pojawia się następujący dialog o Profesorze:

W tym filmie wyrażenie „Mene, Tekel, Fares” oznacza „Obliczono, Zmierzono, Sprawdzono”. W ten sposób Profesor ma powiedzieć, że wszystkie tajemnice Strefy są poznane.

• W „Potopie” Henryka Sienkiewicza opisano w wymownej scenie kapitulację wojsk polskich pod Ujściem. Autor przedstawił nagłość upadku Rzeczypospolitej, która bez walki poddała się najeźdźcy. Symbolizuje ona Babilon, a Szwedzi Persów.

• W wierszu „Widzenie carskie” Konstanty Gaszyński przy użyciu aluzji do tej sceny biblijnej porównał cara rosyjskiego z Baltazarem, co ma konotacje jednoznacznie negatywne:

• W wierszu „Fantazja (dla Stanisława Kozioła)” Marian Hemar opisywał wyobrażone prześladowanie niepodanego z nazwiska dygnitarza radzieckiego (być może Nikity Chruszczowa):

• W piosence „Jestem zmęczony” (z tekstem Jonasza Kofty) wykonywanej przez Felicjana Andrzejczaka, ostatnia zwrotka zaczyna się słowami:

• W wierszu Jerzego Czecha „Postacie”, wykorzystanym przez Przemysława Gintrowskiego w jego albumie „Kamienie”, padają słowa:

• W wierszu Tadeusza Różewicza „Serce podchodzi do gardła” z tomiku „Wyjście” padają słowa:

• Brytyjski zespół heavy metalowy Iron Maiden na płycie Senjutsu wydał piosenkę mającą tytuł "The Writing on the Wall", która została zainspirowana upadkiem Babilonu i króla Baltazara.

Przypisy

Bibliografia

• DavidD. Kahn DavidD., Łamacze kodów. Historia kryptologii, BarbaraB. Kołodziejczyk (tłum.), Warszawa: WNT, 2004, ISBN 83-204-2746-0, OCLC 830625542 .
• John D. Prince „Mene mene Tekel Upharsin” Baltimore 1893
• E. G. Kraeling „The Handwriting on the Wall” w Journal of Biblical Literature, Tom LXIII (1944) ss 11-18
• Abraham Cohen, „Daniel – Ezra – Nehemiah: Hebrew Text & English Translation” z serii „The Soncino Books of the Bible” Londyn 1985 ISBN 978-1-871055-75-7.
• Zenon Ziółkowski „Spotkania z Biblią” Księgarnia świętego Wojciecha Poznań 1969
• „Słownik wiedzy biblijnej”, Warszawa 1997, s. 511, 512
• Lesley Adkins „Runą mury Babilonu” Amber 2004 ISBN 83-241-2349-0.
• Dariusz Bartoszewski: Analiza porównawcza współczesnych interpretacji napisu z Dn 5, 25 i tłumaczenia podanego przez Daniela. W: „Miłość wytrwa do końca”. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Stanisława Pisarka w. 50. rocznicę święceń kapłańskich i 75. rocznicę urodzin. Waldemar Chrostowski (red.). Warszawa: Vocatio, 2004, s. 71–81. ISBN 83-7146-217-4. [artykuł dostępny w www.biblistyka.umk.pl].

Linki zewnętrzne

• Piąty rozdział Księgi Daniela w przekładzie Biblii Tysiąclecia
• Opis 5 rozdziału księgi Daniela (ang.)
• Opis 5 rozdziału księgi Daniela (niem.)
• Pełny tekst na Cylindrze Cyrusa. livius.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-11)]. (ang.)
• Artykuł z Encyklopedii Żydowskiej (ang.)