Mangan

Mangan
chrom ← mangan → żelazo
Wygląd
srebrzystoszary o niebieskawym połysku
Mangan
Widmo emisyjne manganu
Widmo emisyjne manganu
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.

mangan, Mn, 25
(łac. manganum)

Grupa, okres, blok

7, 4, d

Stopień utlenienia

II, III, IV, VI, VII

Właściwości metaliczne

metal przejściowy

Właściwości tlenków

wraz ze wzrostem stopnia utleniania:zasadowe,amfoteryczne lub kwasowe

Masa atomowa

54,938 ± 0,001[2][a]

Stan skupienia

stały

Gęstość

7470 kg/m³

Temperatura topnienia

1244 °C[1]

Temperatura wrzenia

1962 °C[1]

Numer CAS

7439-96-5

PubChem

23930

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Mangan (Mn, łac. manganum[3]) – pierwiastek chemiczny należący do grupy metali przejściowych.

Ma 15 izotopów z przedziału mas 49–62 i izomery jądrowe 51m, 52m, 54m. Trwały jest tylko izotop 55, który stanowi niemal 100% składu izotopowego manganu występującego w naturze.

Odmiany alotropowe

Mangan, zależnie od temperatury, przyjmuje cztery formy alotropowe mające różne gęstości:

  • < 700 °C: odmiana α;
  • 700–1079 °C: odmiana β;
  • 1079–1143 °C: odmiana γ – dość miękka, łatwo poddaje się obróbce mechanicznej;
  • > 1143 °C: odmiana δ.

Odkrycie

Sole i tlenki manganu były stosowane już w starożytności. Dawni hutnicy używali w procesie dymarkowym do wyrobu żelaza m.in. rudy darniowej zawierającej związki fosforu i manganu. We wczesnym średniowieczu wysoki stopień opanowania procesu dymarskiego cechował na obszarze barbaricum głównie celtyckie ośrodki kulturowe. Tlenki manganu wywołują również barwienie szkła na fioletowo, i mogą w zależności od atmosfery wytopu pełnić rolę odbarwiacza. Najstarsze przykłady celtyckich produktów szklanych pochodzą z około 250–220 r. p.n.e., także na terytorium Polski.

Istnienie tego pierwiastka zasugerował Carl Wilhelm Scheele. W 1774 r. przesłał próbki piroluzytu (braunsztynu) do Johana Gottlieb Gahna, który w tym samym roku wyizolował metaliczny mangan. Dokonał tego poprzez wymieszanie próbki z ropą naftową[b] i prażenie w tyglu węglowym[4]. Upraszczając, reakcja polegała na redukcji zawartego w próbkach dwutlenku manganu węglem:

MnO
2 + 2C → Mn + 2CO.

Występowanie w skorupie ziemskiej

Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 850[4] – 1000[5] ppm, w znacznej części w postaci rud składających się z jego tlenków, węglanów i krzemianów. Jest po żelazie najbardziej rozpowszechnionym metalem ciężkim. W światowym wydobyciu manganu (w przeliczeniu na czysty składnik), wynoszącym w 2001 r. 9 mln ton, przodowały: Chiny (2,5 mln ton), RPA (1,5 mln ton), Ukraina (1,2 mln ton), Australia (1,1 mln ton) i Brazylia (1,1 mln ton).

Ważniejsze minerały: piroluzyt, psylomelan, manganit, braunit, hausmanit, dialogit, rodonit i bementyt[4].

Sztuczne radioizotopy

Do najważniejszych sztucznych radioizotopów należą:

  • 52Mn, otrzymywany w reakcjach: 52Cr(d,2n)52Mn i 56Fe(p,dn)52Mn
  • 54Mn, otrzymywany w reakcjach: 53Cr(d,n)54Mn i 56Fe(d,α)54Mn
  • 56Mn, otrzymywany przez neutronową aktywację metalicznego manganu lub dwutlenku manganu, MnO2

Są one stosowane jako wskaźniki promieniotwórcze.

Właściwości chemiczne i fizyczne

Metaliczny mangan jest twardym, srebrzystym i kruchym materiałem o różowym połysku. Jest masowo stosowanym dodatkiem do stali, obniżając jej temperaturę topnienia i poprawiając właściwości mechaniczne. Wykazuje właściwości paramagnetyczne.

Jest metalem stosunkowo aktywnym chemicznie, reaguje z kwasami nieutleniającymi (w postaci pyłu także z wodą) z wydzieleniem wodoru[6]. W postaci litej jest odporniejszy od żelaza na działanie czynników atmosferycznych w wyniku pasywacji. Rozdrobniony jest piroforyczny[7].

Najważniejszymi stopniami utlenienia manganu są II, III, IV i VII[8]. Formalnie zaobserwowano wszystkie stopnie utlenienia z zakresu od −III do VII[4][9]. Na stopniach utlenienia od −III do I mangan tworzy wyłącznie związki kompleksowe. Poczynając od stopnia utlenienia II rośnie charakter kwasowy manganu. Kationy Mn2+ są trwałe w roztworach wodnych i w środowisku kwaśnym dość odporne na utlenianie, podczas gdy związki manganu(II) w środowisku zasadowym łatwo ulegają utlenieniu[4]. Nie są znane oksyaniony manganu na tym stopniu utlenienia. Kationy Mn3+ są trwałe tylko w środowisku silnie kwaśnym, nawet ich rozcieńczenie podnosi pH roztworu wystarczająco, by uległy reakcji dysproporcjonacji do związków manganu(II) i (IV)[10]. Tendencja do tworzenia oksyanionów na tym stopniu utlenienia jest bardzo mała, udało się to potwierdzić dla K6Mn2O6[11]. Na IV stopniu utlenienia mangan tworzy fluorek i siarczan, jednak te związki rozkładają się w kontakcie z wodą. Oksyaniony MnO2−3 i MnO4−4 są trwałe w rozcieńczonych roztworach wodnych[12]. Nie są znane proste kationy manganu na wyższych stopniach utlenienia. Na V stopniu utlenienia mangan tworzy aniony MnO3−4, które nawet w roztworach o pH = 14 ulegają powolnej dysproporcjonacji do dwutlenku manganu i wraz ze spadkiem zasadowości środowiska szybkość tej reakcji mocno wzrasta[13]. Manganiany(VI) są stabilne w roztworach silnie zasadowych, po obniżeniu pH ulegają reakcji dysproporcjonacji[13]. Nadmanganiany, w których mangan jest na VII stopniu utlenienia[7], są trwałe w środowisku zasadowym i obojętnym. W środowisku kwaśnym możliwe jest uzyskanie kwasu nadmanganowego w wyniku reakcji roztworu nadmanganianu baru z kwasem siarkowym w temperaturze poniżej 1 °C[4]. Powstający w reakcji nadmanganianów ze stężonym kwasem siarkowym zielony tlenek manganu(VII) wobec nadmiaru H2SO4 jest zdolny do utworzenia oksykationu MnO+3. Stopniowa zmiana charakteru manganu z zasadowego na II stopniu utlenienia do kwasowego na VII jest wyraźnie widoczna, choć nieco zakłócona obniżoną stabilnością związków manganu na stopniach utlenienia V i VI. Roztwór nadmanganianu potasu o niskim stężeniu w skrajnie zasadowym środowisku przybiera barwę niebieską, co świadczy o powstawaniu anionu MnO3−4, w którym mangan jest na V stopniu utlenienia[10].

Przykłady związków i jonów manganu na wybranych stopniach utlenienia
Stopień utle­nieniaPrzykłady związków i jonówUwagi
VIIKMnO4, MnO−
4, Mn2O7, HMnO4[4], MnO+3, MnO3F[10], MnO3Cl[4]		Aniony są trwałe w środowisku zasadowym i obojętnym. Związki manganu na VII stopniu utlenienia wykazują własności utleniające, szczególnie silne w środowisku kwaśnym. Aniony nadmanganianowe nadają roztworom wodnym barwę fioletową[10].
VIK2MnO4, MnO2−4, HMnO−
4[13], MnO2Cl2[4]		Kwas manganowy(VI) jest tak nietrwały, że udało się wyznaczyć jedynie jego drugą stałą dysocjacji metodą radiolizy impulsowej (pKa = 7,4 ± 0,1)[13]. Występujące we wczesnej literaturze doniesienia o otrzymaniu MnO3 okazały się nieprawdziwe[4]. Aniony manganianowe(VI) nadają roztworom wodnym barwę zieloną[10].
VK3MnO4[14], MnO3−4, H
2MnO−
4[13], MnOCl3[4]		Manganiany(V) jedynie w bardzo silnie zasadowym środowisku nie ulegają natychmiastowej dysmutacji. Udało się jednak wyznaczyć trzecią stałą dysocjacji kwasu manganowego(V) – (pKa = 13,7 ± 0,2)[13]. Aniony manganianowe(V) nadają roztworom wodnym barwę niebieską[10].
IVMnO2, MnS2[4], Mn(SO4)2[10], MnF4[4], MnF2−6[4], MnF−
5[4], MnO2−3, MnO4−4		Trwały MnO2 jest głównym składnikiem braunsztynu – podstawowej rudy manganu. Powstające w wyniku fotolizy nadmanganianów rozcieńczone wodne roztwory manganianów(IV)[15] są również stabilne[12]. Związki manganu(IV) są zazwyczaj czarne[10].
IIIMn2O3, Mn2(SO4)3, MnF3, MnCl3, MnBr3[4], Mn(OOCCH3)3[10],

K3[Mn(CN)6][4], K6Mn2O6[11]

Jedynie dla K6Mn2O6 wykazano istnienie odrębnego oksyanionu[11], substancje takie jak LaMnO3, LiMn2O4, LiMnO2, NaMnO2 są mieszaninami tlenków o określonej strukturze krystalograficznej. Kationy Mn3+ nadają roztworom wodnym barwę czerwoną[10].
IIMnO, MnS, Mn(OH)2, MnCl2, MnBr2[4], MnI2[4], Mn(NO3)2, MnSO4, MnCO3, MnF2[4], MnF−
3[4], MnF2−4[4], K4[Mn(CN)6][4]		Związki manganu na II stopniu utlenienia mają własności redukujące. Większość z nich ma barwę jasnoróżową[10], która wynika z tworzenia się kationu Mn(OH)2+6[4]. Świeżo strącony wodorotlenek manganu(II) ma barwę białą. Wydzielony kompleks K4[Mn(CN)6]·3H2O jest niebiesko-fioletowy a jego roztwory mają barwę żółtą[4].
IMn(CO)5Br[16], Mn(CO)+5[17], Mn(CO)5Cl[18], K5[Mn(CN)6][10], (CH3C5H4)Mn(CO)3[10][19]Wyłącznie związki kompleksowe są znane, mają własności utleniające. Cyklopentadienylotrikarbonylek manganu jest używany jako dodatek do benzyny bezołowiowej[20].
0Mn2(CO)10[21][22], Mn(CO)5[17]Dziesięciokarbonylek dimanganu można otrzymać w postaci czystej i ma pewne zastosowanie w syntezie organicznej[18].
−ILiMn(CO)5[4], NaMn(CO)5[18], Mn(CO)−
5[17]		NaMn(CO)5 można wydzielić w postaci czystej.
−IIMn(bisftalocyjaninian)2−[23]
−IIIMn(NO)3CO[4]Taki jest formalny stopień utlenienia manganu w tym kompleksie[4].

Otrzymywanie

Czyste (99,99%) kawałki manganu rafinowane elektrolitycznie

W laboratorium metaliczny mangan można otrzymać poprzez redukcję piroluzytu glinem w reakcji aluminotermii:

3MnO
2 + 4Al → 2Al
2O
3 + 3Mn.

W przemyśle znaczna część manganu jest wykorzystywana w postaci stopu z żelazem – żelazomanganu. Stop ten jest otrzymywany w piecach hutniczych lub łukowych z mieszaniny rud manganu i żelaza w wyniku redukcji węglem[24] – uzyskane tą drogą stopy zawierają 30–80% manganu[25]. Czysty mangan, przeznaczony do otrzymywania stopów nie zawierających żelaza, jest otrzymywany w wyniku ekstrakcji rud za pomocą kwasu siarkowego, a następnie wydzielany na drodze elektrolitycznej[26]. Typowy proces obejmuje redukcję rud manganu za pomocą tlenku węgla zawartego w gazie ziemnym w temperaturze 800–1000 °C do tlenku manganu (MnO), który łatwo ulega ekstrakcji[27]. Ze względu na konieczność zastosowania wysokiej temperatury taki proces może być zastosowany jedynie do złóż bogatych w mangan (> 35%). W ostatnich latach opracowywano założenia do procesu wykorzystującego ekstrakcję wodnymi roztworami dwutlenku siarki przed etapem elektrorafinacji. Proces taki przeznaczony byłby do ubogich złóż zawierających 4–7% manganu[28].

Znaczenie biologiczne

Mangan obecny jest w centrach reaktywności wielu enzymów i jest niezbędnym do życia mikroelementem[29]. Zalecane spożycie manganu dla osób dorosłych wynosi 1,6 mg, nadmiar może sprzyjać rozwojowi demencji, schizofrenii oraz pogłębiać chorobę Parkinsona, niedobór zaś, choć rzadki, powoduje opóźnienie w rozwoju fizycznym[30].

Kompleksy manganu są wykorzystywane w mechanizmie fosforylacji niecyklicznej fotosystemu II fotosyntezy u roślin – bierze udział w fotolizie wody (rozkładzie wody przez działanie światła)[31].

Przykładowa zawartość manganu w żywności
produktmiara produktupokrycie dziennego
zapotrzebowania
płatki owsiane zwykłe100 g246% (4,9 mg)[32]
proszek kakaowy 14% tłuszczu100 g192% (3,8 mg)[33]
1 łyżeczka (5 g)[34]10% (0,2 mg)[33]
ryż brązowy długoziarnisty100 g187% (3,7 mg)[35]
orzechy włoskie100 g171% (3,4 mg)[36]
migdały, prażone100 g131% (2,6 mg)[37]
ciecierzyca100 g110% (2,2 mg)[38]
orzechy arachidowe, prażone100 g104% (2,1 mg)[39]
orzechy cashew100 g83% (1,7 mg)[40]
kasza jaglana100 g82% (1,6 mg)[41]
kasza gryczana palona100 g81% (1,6 mg)[42]
kasza jęczmienna perłowa100 g66% (1,3 mg)[43]
czekolada ciemna 60–69% masy kakaowej100 g66% (1,3 mg)[44]
chleb pszenny100 g56% (1,1 mg)[45]
ryż kleisty100 g49% (1,0 mg)[46]
mąka tortowa100 g32% (0,6 mg)[47]
małże100 g25% (0,5 mg)[48]
banany100 g13% (0,3 mg)[49]
herbata czarna (pominięto składniki zawarte w wodzie)100 g11% (0,2 mg)[50]
ziemniaki wraz ze skórką100 g8% (0,2 mg)[51]
marchew100 g7% (0,1 mg)[52]
pomidory100 g6% (0,1 mg)[53]
przegrzebki100 g4% (0,1 mg)[54]
jabłka obrane lub nie100 g2%[55][56]
pomarańcze100 g1%[57]
polędwiczka wieprzowa100 g1%[58]
mięso z piersi indyka100 g1%[59]
jajo kurze100 g2%[60]
1 sztuka (63 g)1%[60]
jajo kurze – żółtko100 g3% (0,1 mg)[61]
jajo kurze – białko100 g1%[62]
mleko krowie 3,25% tłuszczu100 g0%[63]

Uwagi

  1. ↑ Podana wartość stanowi przybliżoną standardową względną masę atomową (ang. abridged standard atomic weight) publikowaną wraz ze standardową względną masą atomową, która wynosi 54,938043 ± 0,000002.
  2. ↑ ang. oil użyte w referowanym tekście może też oznaczać olej lub oliwę.

Przypisy

  1. ↑ a b c Manganese (nr 463728) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck KGaA) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-05]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  2. ↑ Thomas Prohaska i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
  3. ↑ Manganum (Manganese). Elementymology & Elements Multidict. [dostęp 2011-02-22].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab R.D.W. Kemmitt, R.D. Peacock: The Chemistry of Manganese, Technetium and Rhenium. Oxford, Nowy Jork, Toronto, Sydney, Paryż, Braunschweig: Pergamon Press, 1973, s. 771–798, 811–813, 851, 859, seria: Pergamon Texts in Inorganic Chemistry. Vol. 13. ISBN 0-08-0188-870-2. [dostęp 2015-05-22].
  5. ↑ Manganese. W: John Emsley: Nature’s Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements. Oxford, UK: Oxford University Press, 2001, s. 249–253. ISBN 0-19-850340-7. (ang.).
  6. ↑ Adam Bielański: Podstawy chemii nieorganicznej. Wyd. 5. Warszawa: PWN, 2002, s. 904. ISBN 83-01-13654-5.
  7. ↑ a b Encyklopedia techniki. Chemia. Warszawa: WNT, 1965.
  8. ↑ Adam Bielański: Chemia ogólna i nieorganiczna. Warszawa: PWN, 1981, s. 582. ISBN 83-01-02626-X.
  9. ↑ David B. Wellbeloved, Peter M. Craven, John W. Waudby: Manganese and Manganese Alloys. W: Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry. Nowy Jork: John Wiley and Sons, 2000-06-15. DOI: 10.1002/14356007.a16_077. ISBN 978-3-527-30673-2.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m C.L. Arora. Lecture demonstration of the various oxidation states of manganese. „Journal of Chemical Education”. 54 (5), s. 302–303, 1977. DOI: 10.1021/ed054p302. (ang.). 
  11. ↑ a b c G. Brachtel, R. Hoppe. „Naturwissenschaften”. 63 (7), 1976. DOI: 10.1007/BF00597313. Bibcode: 1976NW.....63..339B. (niem.). 
  12. ↑ a b Donald G. Lee, Tao Chen. Oxidation of hydrocarbons. 18. Mechanism of the reaction between permanganate and carbon-carbon double bonds. „J. Am. Chem. Soc.”. 111 (19), s. 7534–7538, 1989. DOI: 10.1021/ja00201a039. (ang.). 
  13. ↑ a b c d e f J.D. Rush, B.H.J. Bielski. Studies of Manganate(V), - (VI), and - (VII) Tetraoxyanions by Pulse Radiolysis. Optical Spectra of Protonated Forms. „Inorg. Chem.”. 34 (23), s. 5832–5838, 1995. DOI: 10.1021/ic00127a022. (ang.). 
  14. ↑ Albert F. Cotton, Geoffrey Wilkinson: Advanced Inorganic Chemistry (4th ed.). Nowy Jork: Willey, 1980, s. 746. ISBN 0-471-02775-8. (ang.).
  15. ↑ Donald G. Lee, Christopher R. Moylan, Takatoshi Hayashi, John I. Brauman. Photochemistry of aqueous permanganate ion. „Journal of the American Chemical Society”. 109 (10), s. 3003–3010, 1987. DOI: 10.1021/ja00244a023. (ang.). 
  16. ↑ Manganese pentacarbonyl bromide. ChemicalBook. [dostęp 2015-05-20]. (ang.).
  17. ↑ a b c D.A. Lacombe, J.E. Anderson, K.M. Kadish. Electrochemistry of dimanganese decacarbonyl, pentacarbonylmanganese(1+), pentacarbonylmanganate(1-), and manganese pentacarbonyl. „Inorganic Chemistry”. 25 (12), s. 2074–2079, 1986. DOI: 10.1021/ic00232a033. (ang.). 
  18. ↑ a b c P. L. Pauson, G. K. Friestad: Decacarbonyldimanganese. W: Encyclopedia of Reagents for Organic Synthesis. Nowy Jork: J. Wiley & Sons. DOI: 10.1002/047084289X. ISBN 978-0-470-84289-8.
  19. ↑ Max Schmidt: „VII. Nebengruppe”. Anorganische Chemie II. Wissenschaftsverlag, 1968, s. 100–109. (niem.).
  20. ↑ 60 FR 36414 – Fuels and Fuel Additives; Grant of Waiver Application. Environmental Protection Agency, Washington, DC, 1995. [dostęp 2015-05-21]. (ang.).
  21. ↑ Lawrence F. Dahl, Etsuro Ishishi, R.E. Rundle. Polynuclear Metal Carbonyls. I. Structures of Mn2(CO)10 and Re2(CO)10. „The Journal of Chemical Physics”. 26 (6), s. 1750, 1957. DOI: 10.1063/1.1743615. (ang.). 
  22. ↑ Dimanganese decacarbonyl. NIST, 2011. [dostęp 2015-05-21]. (ang.).
  23. ↑ Keneth Pisarczyk: Manganese Compounds. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons Inc., 2005-04-15. DOI: 10.1002/0471238961.1301140716091901.a01.pub2. ISBN 978-0-471-23896-6.
  24. ↑ Manganese. W: L.A. Corathers, Machamer, J. F.: Industrial Minerals & Rocks: Commodities, Markets, and Uses. Wyd. 7. SME, 2006, s. 631–636. ISBN 978-0-87335-233-8. (ang.).
  25. ↑ Mangan. W: Arnold F. Holleman, Wiberg, Egon, Wiberg, Nils: Lehrbuch der Anorganischen Chemie. Wyd. 91–100. Walter de Gruyter, 1985, s. 1110–1117. ISBN 3-11-007511-3. (niem.).
  26. ↑ Wensheng Zhang. Manganese metallurgy review. Part I: Leaching of ores/secondary materials and recovery of electrolytic/chemical manganese dioxide. „Hydrometallurgy”. 89 (3–4), s. 137–159, 2007. DOI: 10.1016/j.hydromet.2007.08.010. (ang.). 
  27. ↑ Louis R. Matricardi, James Downing: Manganese and Manganese Alloys. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. John Wiley & Sons Inc., 2012-01-13. DOI: 10.1002/0471238961.1301140713012018.a01.pub3. ISBN 978-0-471-23896-6.
  28. ↑ Chow, Norman, Nacu, Anca, Warkentin, Doug, Aksenov, Igor, Teh, Hoe: The Recovery of Manganese from low grade resources: bench scale metallurgical test program completed. Kemetco Research Inc., 2010. [dostęp 2015-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  29. ↑ Zbigniew Marzec, Agnieszka Marzec, Stanisław Zaręba, Całodobowe racje pokarmowe źródłem żelaza i manganu dla osób dorosłych], „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” (55), 2004, s. 29.
  30. ↑ Renata Jędrzejczak, Żelazo i mangan w żywności, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” (55), 2004, s. 13–20.
  31. ↑ Dau H., Haumann M. Eight steps preceding O-O bond formation in oxygenic photosynthesis--a basic reaction cycle of the Photosystem II manganese complex. „Biochimica et Biophysica acta”. 1767 (6), s. 472–483, 2007. DOI: 10.1016/j.bbabio.2007.02.022. PMID: 17442260. 
  32. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Oats, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  33. ↑ a b Nutrition Facts and Analysis for Cocoa, dry powder, unsweetened, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  34. ↑ Ile waży Łyżeczka kakao niskotłuszczowego [dostęp 23 sierpnia 2015].
  35. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Rice, brown, long-grain, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  36. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, walnuts, english [Includes USDA commodity food A259, A257], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  37. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, almonds, dry roasted, without salt added [Includes USDA commodity food A255, A263], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  38. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Chickpeas (garbanzo beans, bengal gram), mature seeds, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  39. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Peanuts, all types, dry-roasted, without salt, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  40. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Nuts, cashew nuts, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  41. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Millet, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  42. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Buckwheat groats, roasted, dry [kasha], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  43. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Barley, pearled, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  44. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Candies, chocolate, dark, 60–69% cacao solids, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  45. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Bread, wheat, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  46. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Rice, white, glutinous, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  47. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Wheat flour, white, cake, enriched, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  48. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Mollusks, clam, mixed species, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  49. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Bananas, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  50. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Tea, brewed, prepared with distilled water [black tea], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  51. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Potato, flesh and skin, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  52. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Carrots, raw [Includes USDA commodity food A099], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  53. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Tomatoes, red, ripe, raw, year round average [Includes USDA commodity food A238, A233], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  54. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Mollusks, scallop, mixed species, raw, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  55. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Apples, raw, without skin, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  56. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Apples, raw, with skin [Includes USDA commodity food A343], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  57. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Oranges, raw, all commercial varieties, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  58. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Pork, fresh, loin, tenderloin, separable lean and fat, raw [Pork tenderloin, URMIS #3358], Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  59. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Turkey breast meat, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  60. ↑ a b Nutrition Facts and Analysis for Egg, whole, raw, fresh, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  61. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Egg, yolk, raw, fresh, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  62. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Egg, white, raw, fresh, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
  63. ↑ Nutrition Facts and Analysis for Milk, whole, 3.25% milkfat, Condé Nast [dostęp 2015-08-23] (ang.).
Układ okresowy pierwiastków
12 3[i]456789101112131415161718
1H He
2LiBe BCNOFNe
3NaMg AlSiPSClAr
4KCa ScTiVCrMnFeCoNiCuZnGaGeAsSeBrKr
5RbSr YZrNbMoTcRuRhPdAgCdInSnSbTeIXe
6CsBa LaCePrNdPmSmEuGdTbDyHoErTmYbLuHfTaWReOsIrPtAuHgTlPbBiPoAtRn
7FrRa AcThPaUNpPuAmCmBkCfEsFmMdNoLrRfDbSgBhHsMtDsRgCnNhFlMcLvTsOg
8UueUbn✱ 
 ✱UbuUbbUbtUbqUbpUbhUbs...[ii] 
Metale alkaliczneMetale ziem
alkalicznych		LantanowceAktynowceMetale przejścioweMetalePółmetaleNiemetaleHalogenyGazy szlachetneWłaściwości
nieznane
  1. ↑ Alternatywnie do skandowców zalicza się często nie lutet i lorens, lecz lantan, aktyn oraz hipotetyczny unbiun.
  2. ↑ Budowa 8. okresu jest przedmiotem badań teoretycznych i dokładne umiejscowienie pierwiastków tego okresu w ramach układu okresowego jest niepewne.

Media użyte na tej stronie

Redirect arrow without text.svg
Redirect arrow, to be used in redirected articles in Wikipedias written from left to right. Without text.
GHS-pictogram-flamme.svg
Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals (GHS) pictogram for flammable substances
NFPA 704.svg
The "fire diamond" as defined by NFPA 704. It is a blank template, so as to facilitate populating it using CSS.
Cubic-body-centered.svg
Autor:  
Vector:
, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Body-centered cubic crystal structure
Manganese electrolytic and 1cm3 cube.jpg
Autor: Alchemist-hp (talk) (www.pse-mendelejew.de), Licencja: FAL
Czyste (99,99 %) kawałki manganu rafinowanego elektrolitycznie oraz sześcian (1 cm3) wykonany z manganu o czystości 99,99 % = 4N.
Manganese spectrum visible.png
Autor: McZusatz (talk), Licencja: CC0
Manganese spectrum; 400 nm - 700 nm