Marek Hłasko

Marek Hłasko

Marek Hłasko i Krzysztof Komeda (1968)
Data i miejsce urodzenia	14 stycznia 1934 Warszawa
Data i miejsce śmierci	14 czerwca 1969 Wiesbaden
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Pierwszy krok w chmurach Piękni dwudziestoletni Palcie ryż każdego dnia

Popiersie Marka Hłaski w Alei Sław na Skwerze Harcerskim w Kielcach

Tablica pamiątkowa na domu przy ul. Borelowskiego 44 we Wrocławiu

Marek Hłasko (ur. 14 stycznia 1934 w Warszawie, zm. 14 czerwca 1969 w Wiesbaden) – polski pisarz i scenarzysta filmowy.

Życiorys

Dzieciństwo

Marek Hłasko urodził się w Warszawie jako jedyny syn urzędnika państwowego Macieja Hłaski^[1] i jego żony Marii Łucji z domu Rosiak (1908-1987). Rodzice Marka Hłaski pobrali się 26 stycznia 1933. Początkowo Hłasko mieszkał z rodzicami w Złotokłosie, później w Warszawie. W rodzinie Hłasków dzieci chrzczono stosunkowo późno – przyszły pisarz został ochrzczony 26 grudnia 1935 w Kościele Najświętszego Zbawiciela w Warszawie^[a].

Rodzice rozwiedli się w 1937. Ojciec ożenił się ponownie rok później, zmarł 13 listopada 1939. Głębokie piętno na Hłasce odcisnęły przeżycia wojenne, które według niego znajdowały wyraz w jego twórczości^[2].

Matka Hłaski w chwili wybuchu II wojny światowej pracowała w sekretariacie dyrekcji Elektrowni Miejskiej w Warszawie. W czasie okupacji została zwolniona i do wybuchu powstania warszawskiego prowadziła stragan z żywnością. Wiązało się to z pogorszeniem sytuacji materialnej rodziny. W tym czasie Hłasko rozpoczął edukację, jednak wszystkie dokumenty na ten temat zostały zniszczone w czasie powstania warszawskiego. Wiadomo jedynie, że uczęszczał m.in. do szkoły prowadzonej przy Zakładzie św. Kazimierza na Tamce. W czasie powstania warszawskiego przebywał wraz z matką w stolicy. Po jego upadku Maria Hłasko wraz z synem udała się do Częstochowy, gdzie zamieszkała u swojej przyjaciółki Ireny Kozłowskiej. Tam 12 lutego 1945 zaczął pisać Pamiętnik 1945-1946 (wydany w 2002). W marcu 1945 matka z synem przeniosła się do Chorzowa, a dwa miesiące później do Białegostoku, gdzie zamieszkała z Kazimierzem Gryczkiewiczem. W marcu 1946 Gryczkiewicz, Maria Hłasko i jej syn zamieszkali we Wrocławiu przy ulicy Borelowskiego 44 (pozostał tam do 1950)^[3].

Latem 1946 wstąpił do I Wrocławskiej Drużyny Harcerzy im. Bolesława Chrobrego; aby się do niej dostać podał – za aprobatą rodziny – jako datę urodzenia rok 1933^[b]. Później został usunięty z harcerstwa; powodem było niechodzenie na zbiórki. W sierpniu 1948 pracował jako goniec przy Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbywał się we Wrocławiu.

Pojawiły się też problemy z edukacją. Hłasko, jak pisze w jego biografii Andrzej Czyżewski, rozpoczął naukę, mając sześć i pół roku. Przez cały czas szkoły był zawsze jednym z najmłodszych w klasie. Na domiar złego miał bardzo dziecięcy wygląd. Nie mógł więc popisywać się tym, czym chłopiec w powszechnej szkole chce imponować – siłą, zręcznością i dorosłością. Nadrabiał to agresywnością i zadziornością, również w stosunku do nauczycieli. W rezultacie nie miał prawie szkolnych kolegów i przyjaciół. Zawsze był obcym. Zanim zdążył się zaprzyjaźnić i oswoić, odchodził^[4]. W czerwcu 1948 ukończył Szkołę Powszechną nr 2 im. Marii Konopnickiej we Wrocławiu.

Od września do listopada 1948 uczył się w Liceum Administracyjno-Handlowym Izby Przemysłowo-Handlowej we Wrocławiu, a od marca do czerwca 1949 roku w Szkole Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Legnicy (w tym czasie mieszkał w internacie), a od września 1949 w warszawskim Państwowym Liceum Techniki Teatralnej. Jednak na przełomie grudnia 1949 i stycznia 1950 został z tej szkoły usunięty za notoryczne lekceważenie przepisów szkolnych, wykroczenia natury karnej oraz za wywieranie demoralizującego wpływu na kolegów^[5].

Praca kierowcy

W wieku szesnastu lat ukończył kurs prawa jazdy i zaczął pracować jako kierowca ciężarówki. 28 września 1950 został przez Sąd Grodzki we Wrocławiu skazany na dwa miesiące pracy z potrąceniem 10% zarobków (podstawą prawną było naruszenie artykułu 7 punkt 2 ustawy o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy – opuszczenie jednorazowo bez usprawiedliwienia czterech lub więcej dni pracy)^[6][7]. Zmienił pracodawcę po odpracowaniu wyroku.

Od 15 listopada 1950 do 1 stycznia 1951 pracował w Bazie Transportowej w Bystrzycy Kłodzkiej; doświadczenie zdobyte w tym miejscu stało się inspiracją do napisania powieści Następny do raju, na podstawie której w 1958 nakręcono film Baza ludzi umarłych. W styczniu 1951 roku wraz z matką i ojczymem przeprowadził się do Warszawy. Hłasko często zmieniał pracę, zawsze jednak odchodził na własne życzenie – pracował kolejno w Bazie Sprzętu Zjednoczenia Budownictwa Miejskiego (od 26 lutego do 15 kwietnia 1951), Metrobudowie (od 27 kwietnia 1951 do 16 czerwca 1952), Spółdzielni Przewozowej Warszawskich Spółdzielni Spożywców (od 4 sierpnia do 1 grudnia 1952) i w Stołecznym Przedsiębiorstwie Transportowym Miejskiego Handlu Detalicznego (do 30 marca 1953).

Szansą na wyrwanie się z monotonnego zajęcia było pisanie. Pisać zaczął w 1951 – na ten rok sam datował swoje pierwsze opowiadanie Bazę Sokołowską. W czasie pracy w Metrobudowie został korespondentem terenowym „Trybuny Ludu”. Pod koniec 1952 zdecydował się przedstawić fragmenty swojej powieści Bohdanowi Czeszce. Ten odpowiedział listem datowanym na 3 grudnia tego samego roku, w którym krytycznie omówił nadesłane próby literackie, zwracając jednak uwagę na talent młodego autora. W tym samym 1952 roku Hłasko, za radą Stefana Łosia, nawiązał kontakt ze Związkiem Literatów Polskich i działającym w tej organizacji Igorem Newerlym, pełniącym rolę opiekuna młodych. Czeszce i Newerlemu Hłasko przedstawiał się jako niewykształcony szofer, który w wolnych chwilach po pracy próbuje opisać swoje życie^[8].

Okres twórczości

W kwietniu 1953 dzięki Stefanowi Łosiowi^[9] otrzymał trzymiesięczne stypendium twórcze Związku Literatów Polskich, ostatecznie porzucił pracę kierowcy i wyjechał do Wrocławia, aby pracować nad swoim debiutem – za radą Czeszki ze swoich szkiców stworzył samodzielne opowiadanie (była to ostateczna wersja Bazy Sokołowskiej) i ukończył powieść zatytułowaną Sonata marymoncka. W tym czasie Hłasko bardzo dużo czytał, wtedy też zafascynowała go twórczość Fiodora Dostojewskiego.

Na początku 1954 powrócił do Warszawy, w kwietniu tego roku w „Sztandarze Młodych” zaczęło się ukazywać w odcinkach debiutanckie opowiadanie Hłaski – Baza Sokołowska. W warszawskim środowisku literackim zrobiło się głośno o młodym zdolnym pisarzu. Od lipca do września 1954 Hłasko opublikował trzy opowiadania: Złotą jesień, Szkołę i Noc nad piękną rzeką. We wrześniu tego samego roku debiutował w tygodniku „Po prostu” jako felietonista.

Szybko zyskał sławę najzdolniejszego pisarza młodego pokolenia. Zakochany był w nim Jerzy Andrzejewski. Mieszkał u Stanisława Dygata. W latach 1955–1957 redagował dział prozy w „Po Prostu”, ale nie był dobrym publicystą. W 1956 otrzymał własne mieszkanie przy ulicy Częstochowskiej na warszawskiej Ochocie.

Zdobył rozgłos i popularność dzięki nietypowemu stylowi twórczości, a także niekonwencjonalnemu zachowaniu (szczególnie ubiorowi). Był legendarną postacią młodego pokolenia, symbolem nonkonformizmu. Potężnie zbudowany (84 kg), w istocie nadwrażliwy, niepewny, ze skłonnością do depresji. Choć miał inklinację do awantur, znajomi wypowiadali się o nim wyjątkowo ciepło. W 1958 wyjechał do Paryża. Prasa nazywała go wschodnioeuropejskim Jamesem Deanem (był do niego uderzająco podobny). Zyskał wtedy światowy rozgłos. Następnie wyjechał do Niemiec i Włoch. Wydanie antykomunistycznych Cmentarzy w paryskiej „Kulturze” wywołało nagonkę prasową w kraju. Maszynopis utworu przywiozła do Paryża Agnieszka Osiecka, z którą Hłasko miał romans.

Gdy nie chciano przedłużyć mu paszportu, poprosił o azyl polityczny w Berlinie Zachodnim. Po trzech miesiącach rozmyślił się i próbował wrócić do kraju, ale zanim doczekał się odpowiedzi, wyjechał w 1959 do Izraela^[10]. Aklimatyzację za granicą uniemożliwiał mu brak talentu do języków obcych. Wiódł życie tułacze, chwytając się pracy robotniczej w celu zapewnienia sobie podstawowych warunków bytowych. Od 1960 mieszkał w Niemczech z żoną, sławną niemiecką aktorką Sonją Ziemann.

W 1963 spędził miesiąc w areszcie za zatargi po pijanemu z policją. W latach 1963–1965 spędził łącznie 242 dni w klinikach psychiatrycznych. W 1966 wyjechał do Los Angeles, ściągnięty przez Romana Polańskiego. Miał pisać scenariusz, według którego Polański chciał nakręcić film, jednakże reżyser wycofał się z przedsięwzięcia. Marek skomentował to słowami: Zostawił mnie jak psa. Kolejnym reżyserem zainteresowanym filmową współpracą z Markiem okazał się Nicholas Ray. Zastał on jednak swoją żonę Betty w niedwuznacznej sytuacji z Hłaską, co doprowadziło zarówno do rozpadu małżeństwa Hłaski z Sonją, jak i do wycofania się przez Raya z realizacji filmu na podstawie scenariusza Hłaski. Podczas swojego pobytu w Ameryce Marek spełnił swoje marzenie i uzyskał licencję pilota.

Grób Hłaski na Starych Powązkach (2012)

Przyjaźnił się z Krzysztofem Komedą. W grudniu 1968, podczas wspólnego spaceru w Los Angeles, na skutek przyjacielskich przepychanek, Komeda upadł i zranił się poważnie w głowę. Stwierdzono krwiaka mózgu. Podczas pobytu Komedy w szpitalu, gdzie lekarze walczyli o jego życie, Hłasko powiedział do żony Komedy: Jeśli Krzysio umrze, to i ja pójdę. Przewieziony przez żonę Zofię do kraju Komeda zmarł w szpitalu w Warszawie w kwietniu 1969.

W czerwcu 1969 Hłasko pojechał do Niemiec. Zmarł w nocy z 13 na 14 czerwca 1969 w Wiesbaden, w domu przy Hauberisserstrasse 26, w mieszkaniu redaktora niemieckiej telewizji i scenarzysty filmowego Hansa-Jürgena Bobermina. Bezpośrednią przyczyną zgonu, który nastąpił pomiędzy godziną 1 w nocy a 8 rano, była zapaść wywołana połączeniem nadmiernej ilości środków nasennych z alkoholem^[11].

W 1975 prochy Hłaski sprowadzono do Polski i pochowano na cmentarzu Powązkowskim (kwatera b-2-2)^[12]. Inicjatorką sprowadzenia prochów pisarza do Polski była matka pisarza Maria Hłasko, której pomógł Lesław Bartelski^[13]. Na nagrobku został wykuty napis, który zasugerowała matka Hłaski: Żył krótko, a wszyscy byli odwróceni.

14 czerwca 2009, w 40. rocznicę śmierci pisarza, dzięki akcji „Teraz Hłasko” zainicjowanej przez stowarzyszenie Młoda RP, wymieniono stary i zniszczony nagrobek na nowy, ufundowany przez znajomych, przyjaciół i z funduszy uzbieranych w ramach akcji.

Twórczość

W życiu osobistym upodabniał się do bohaterów swych utworów, romantycznych buntowników, którzy stali się dla jego pokolenia symbolami rozczarowania rzeczywistością lat 50. Jego idolami byli Humphrey Bogart i Fiodor Dostojewski. Jego proza stała się wyrazem sprzeciwu wobec schematyzmu i zakłamania literatury socrealistycznej. Opowiadał o buncie natury moralnej. Znakomicie opisywał środowisko społecznych nizin, w którym panuje beznadzieja i cynizm. Jego bohaterowie żyją marzeniami o zmianie, ale marzenia te zawsze okazują się płonne. W Polsce zakaz druku jego utworów obowiązywał przez 20 lat. Był także współscenarzystą filmów Koniec nocy (1957), Pętla (1957), Spotkania (1957), Ósmy dzień tygodnia (1958) i Baza ludzi umarłych (1958).

Tablica pamiątkowa na budynku przy ulicy Częstochowskiej 16/18 w Warszawie (adres obecny) poświęcona pamięci Marka Hłaski^[14]

Powieści

• Ósmy dzień tygodnia (1957)^[c]
• Następny do raju (1958)^[d]
• Cmentarze (1958)
• Wszyscy byli odwróceni (1964)
• Brudne czyny (1964)
• Drugie zabicie psa (1965)
• Nawrócony w Jaffie (1966)
• Sowa, córka piekarza (1967)
• Sonata marymoncka (wyd. pośmiertnie 1982)
• Palcie ryż każdego dnia (wyd. pośmiertnie 1985)
• Wilk (wyd. pośmiertne 2015)

Opowiadania

• Wilk (fragment powieści) (1954)
• Szkoła (fragment powieści) (1954)
• Złota jesień (fragment powieści) (1954)
• Noc nad piękną rzeką (fragment powieści) (1954)
• Głód (fragment powieści) (1956)
• Pierwszy krok w chmurach (1956) – zbiór opowiadań
  • Dom mojej matki
  • Robotnicy
  • Okno
  • List
  • Finis perfectus
  • Dwaj mężczyźni na drodze
  • Baza Sokołowska
  • Żołnierz
  • Kancik, czyli wszystko się zmieniło
  • Pijany o dwunastej w południe
  • Odlatujemy w niebo
  • Pierwszy krok w chmurach
  • Śliczna dziewczyna
  • Najświętsze słowa naszego życia
  • Lombard złudzeń
  • Pętla
• Planktony doktora X, czyli jeszcze jedna powiastka o samotności bohaterów (1957)
• Stacja (1962)
• Opowiadania (1963)^[e]
  • Amor nie przyszedł dziś wieczorem
  • Namiętności
  • Port pragnień
  • Zbieg
  • Krzyż
  • Miesiąc Matki Boskiej
  • Szukając gwiazd
  • Powiedz im, kim byłem
  • W dzień śmierci Jego
• Umarli są wśród nas (wyd. pośmiertnie, 1986)
• Pamiętasz, Wanda? (wyd. pośmiertnie, 1986)
• Trudna wiosna (wyd. pośmiertnie, 1986)
• Brat czeka na końcu drogi (wyd. pośmiertnie, 1986)

Wspomnienia

• Piękni dwudziestoletni (1966)

Zbiór esejów

• Listy z Ameryki (1967)

Ekranizacje

• Koniec nocy (1956, reż. Julian Dziedzina, Paweł Komorowski, Walentyna Uszycka)^[15]
• Ósmy dzień tygodnia (1957, reż. A. Ford)^[16]
• Pętla (1958, reż. W.J. Has)^[17]
• Baza ludzi umarłych (1958, reż. C. Petelski)^[18]
• Wszyscy byli odwróceni (1969, Thomas Fantl)
• Sonata marymoncka (1987, reż. J.Ridan)^[19]
• Śliczna dziewczyna (1993)
• Isprani (1995, reż. Z. Ogresta)
• Niebo nad fabryką (2001, reż. P. Porczyński)
• Fragment (na podstawie opowiadania „Śliczna dziewczyna”, 2016, reż. M. Mamczur)^[20]

Filmy dokumentalne

Powstały filmy dokumentalne o Marku Hłasce:

• Życie bujne i tragiczne. Marek Hłasko (1982, scenariusz i reżyseria: Temida Stankiewiczówna)^[21]
• Piękny dwudziestoletni (1986, scenariusz i reżyseria: Andrzej Titkow)^[22]
• Marek Hłasko bez mitów (1994, scenariusz i reżyseria: Hanna Etemadi)^[23]
• Opowiem wam o Marku (1999, scenariusz: Jakub Ossowski, Jan Sosiński, reżyseria: Jan Sosiński)^[24]
• Wracając do Marka (2002, scenariusz i reżyseria: Wiesław Saniewski)^[25]

Odniesienia w kulturze masowej

Polska grupa street punkowa – The Analogs – w nazwie jednej ze swoich płyt użyła pseudonimu Marka Hłaski, jakim ten podobno miał się posługiwać podczas swojego pobytu w Izraelu. Chodzi tu o album Hlaskover Rock, a jego tytułowy utwór stanowi hołd dla pisarza.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Andrzej Czyżewski: Piękny dwudziestoletni. Biografia Marka Hłaski: biografia. Elf, 2005. ISBN 978-83-392-7859-8.
• Barbara Stanisławczyk: Miłosne Gry Marka Hłaski: biografia. Poznań: Wydawnictwo REBIS, 2009, s. 300. ISBN 978-83-7510-387-8.

Linki zewnętrzne

• Paryska „Kultura” – Marek Hłasko. Portal Onet.pl. [dostęp 2018-01-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-12-08)]. (pol.).
• Krzysztof Komeda i Marek Hłasko
• Marek Hłasko w bazie culture.pl
• Marek Hłasko w bazie filmpolski.pl
• Marek Hłasko targował się o każde słowo. Dwójka – Program 2 Polskiego Radia, 2014-06-17. [dostęp 2014-06-18].
• Marek Nizich-Niziński. Piękni trzydziestoletni. „Wiadomości”, s. 3, nr 26 (1317) z 27 czerwca 1971. 
• Tomasz Soldenhoff. Marka Hłaski niesienie krzyża.... „Ethos”. 1 (17), s. 153–163, 1992. Lublin: Instytut Jana Pawła II KUL: Fundacja Jana Pawła II. ISSN 0860-8024. [dostęp 2018-01-20]. (pol.).