Marek kucmerka

Marek kucmerka

Plansza z dzieła Wilhelma Thomé Flora von Deutschland, 1885
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	marek
Gatunek	marek kucmerka
Nazwa systematyczna
Sium sisarum L. Sp. Pl. 1: 251. 1753[3][4][5]
Synonimy Apium sisarum (L.) Calest. Berula lancifolia Besser Carum sisarum (L.) Baill. Pimpinella sisaroidea (DC.) Manden. Pimpinella sisarum (L.) Jess. Selinum sisarum (L.) E.H.L.Krause Seseli sisarum (L.) Crantz Sisarum sisaroideum (DC.) Schischk. ex Krylov Sium lancifolium M.Bieb. Sium sisaroideum DC.[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6]
najmniejszej troski

Marek kucmerka^[7][8] (Sium sisarum L.) – gatunek byliny należący do rodziny selerowatych. W Polsce rzadko uprawiany jako warzywo^[9], archeofit^[10][7].

Rozmieszczenie geograficzne

W wąskim ujęciu taksonomicznym w stanie dzikim nie występuje^[11][12], a wyróżniany w takim ujęciu pokrewny gatunek, Sium sisaroideum (w innych uznawany za tożsamy^[13][3]), występuje we wschodniej części Obszaru Śródziemnomorskiego oraz w Obszarze Irano-Turańskim^[12], również w północnej Afryce^[14]. Rośnie też jako introdukowany we Francji i Niemczech^[13].

Morfologia

Nasiona marka kucmerki

Pokrój

Bylina mierząca 40–100 cm wysokości^[15][11].

Łodyga

Łodyga pusta w środku^[14]; rozgałęziona w górnej części^[15].

Liście

Liście łodygowe, złożone, nieparzystopierzaste^[16][17], ciemnozielone, połyskujące^[4], od 3 do 11 listków różnych kształtów (od owalnych po lancetowate) i rozmiarów, o długości od 2,5 do 8 cm, o szerokości od 3 do 10 mm^[16].

Kwiaty

Płaskie baldachy złożone^[15][4] składające się z 5–6 baldaszków po 10–12 drobnych (o średnicy około 2 mm^[16]) wonnych białych kwiatów^[14][16], obupłciowych, samopylnych, zapylanych także przez owady^[11].

Owoce

Rozłupnie żebrowane o długości 3 mm, rozłupki zakrzywione^[16].

Korzeń

Korzeń w uprawie osiąga długość około 15–20 cm, koncentryczne^[15], cylindryczne połączone ze sobą bulwy o grubości około 10 mm, wewnątrz białe^[15] lub szarobiałe, częściowo zdrewniałe^[15][4][18].

Gatunki podobne

Zbliżonym gatunkiem jest wykazujący działanie trujące marek szerokolistny^[19][20].

Biologia

Cechy fitochemiczne

Roślina zawiera m.in.: luteolinę(ang.), kemferol, kwercetynę, izokwercytrynę, skopoletynę^[21].

Rozwój

Roślina wieloletnia, liście pojawiają się w marcu, kwiaty w lipcu, nasiona dojrzewają we wrześniu^[11].

Genetyka

20–22 chromosomy w sporoficie, 11 w gametoficie^[22].

Systematyka i zmienność

Wywodzi się z prawdopodobnie z dzikiego gatunku Sium sisaroideum^[12] (rośliny z różnych populacji tych gatunków tworzą wspólny klad z nierozstrzygniętą relacją, przedstawioną jako politomia^[23], a według niektórych baz taksonomicznych taksony te uznawane są w istocie za jeden gatunek^[3]) lub Sium lancifolium (Bieb.) Thell, który pozbawiony jest bulw^[24]. Gatunek uprawny jest niekiedy określany jako Sium sisarum sisarum^[11].

Pochodzenie

Roślina pochodzi ze wschodniej Azji^[16][4]. Według Linneusza^[25] i Edwarda Lewisa Sturtevanta(ang.) (1842–1898) pochodzi z Chin^[24]. Pojawiła się w Europie około X wieku^[10].

Nazewnictwo

Pierwsza nazwa polska, krucmorka, pojawiła się w 1389 roku^[26]. Możliwe, że temat słowotwórczy –morka wywodzi się z niemieckiego Mehre (pol. marchew)^[27], a słowo pochodzi z niemieckiej nazwy Kritzelmore^[28]. Inne historyczne warianty nazw polskich marka kucmerki to: korzenie cukrowe^[29], kucmerka, kucmorka, kucmerka swoyska, marek cukrowy korzeń, cruczmorka, slodiczka^[30].

Ekologia

Pokrewny lub tożsamy (synonimiczny) dziki gatunek Sium sisaroideum występuje na terenach podmokłych^[14][24], wzdłuż rzek, potoków źródeł, w paśmie reglowym^[13].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Sproszkowany korzeń^[31].

Działanie

Przypisuje się mu wzmaganie apetytu^[32], redukcję dolegliwości trawiennych^[31], wspieranie działania wątroby, pomoc na hemoroidy^[14].

Roślina jadalna

Walory kulinarne

Roślina uprawiana dla lekkostrawnych^[33], słodkich w smaku^[4] mączystych bulw^[11] bogatych w węglowodany^[18][34] i białko^[33]. Smak surowej bulwy jest zbliżony do marchwi czy pasternaku, lekko orzechowy^[13][11]. Warzywo polecane dla dzieci i dla osób ze schorzeniami przewodu pokarmowego^[33]. W Turcji spożywa się także części nadziemne^[35].

Sposoby przyrządzania

Zalecane jest usunięcie zdrewniałego, niejadalnego trzonu korzenia^[15][4]. Bulwy można spożywać na surowo lub po ugotowaniu (np. w mleku^[18]), duszeniu^[4], pieczeniu, smażeniu^[18][33], np. jako dodatek do zup^[11] lub purée^[33]. Prażone bulwy były używane jako surogat kawy^[11]. Wywar z korzeni był w XVIII wieku poddawany fermentacji z wykorzystaniem drożdży w celu uzyskania napoju alkoholowego^[18].

Znaczenie w kuchniach świata

Marek kucmerka był wykorzystywany jako warzywo w Niemczech^[32] i Anglii w XVI wieku^[36]. W Polsce korzenie marka kucmerki były jadane co najmniej od czasów Jagiellonów, np. jako danie postne^[15], podawano je np. z ryżem i rodzynkami^[27]. Roślina ta była wówczas bardziej lubiana w polskiej kuchni niż marchew^[37]. Jako warzywo była popularna w Polsce co najmniej do końca XVII wieku^[37].

Uprawa

Marek kucmerka na grafice z francuskiej pracy Les plantes potagères, 1904 r.

Historia uprawy

Do Europy trafił około X wieku^[38], choć niektóre źródła uznają za prawdopodobne, że był uprawiany już przez starożytnych Rzymian^[39]. Uprawiany jest również w Azji^[12]. Gatunek w swym traktacie wymieniła Hildegarda z Bingen pod nazwą gerle^[40]. W nowożytnej Europie marek kucmerka był uprawiany głównie w XVI^[39] i XVII wieku^[15], w XVIII wieku niemal całkowicie zaprzestano uprawy na rzecz ziemniaków^[15][12][10]. W Polsce był uprawiany w średniowieczu jako warzywo dla słodkich bulw^[10][7]. Wówczas pojawiał się na dworach królewskich^[28][33]. Możliwe, że warzywo zostało przywiezione po raz pierwszy do Polski z Niemiec^[28].

Wymagania

Żyzna i wilgotna gleba^[11][39], lekka piaszczysta, lub średnia ilasta, o odczynie kwaśnym, obojętnym lub zasadowym. Nasłonecznienie pełne lub półcień^[11].

Rozmnażanie

Sadzonki z rozsadnika lub wysiew bezpośrednio do gruntu^[4]. Możliwe rozmnażanie wegetatywne poprzez podział bulw^[39].

Zbiór i przechowywanie

Zbiór bulw późną jesienią lub wczesną zimą przed przymrozkami^[39]. Bulwy powinny być przechowywane w chłodzie, mogą być trzymane w lodówce^[39].

Produkcja w Polsce i na świecie

Gatunek jest sporadycznie uprawiany w Europie (np. w Wielkiej Brytanii^[41]), również w Polsce^[33]. Zbierany lokalnie w Chinach^[16].

Przypisy

Bibliografia

• An Enumeration of the Principal Vegetables, and Vegetable Productions: That May be Substituted, Either in Part Or Wholly, in Place of Wheat and Other Bread-corn, in Times of Scarcity: with Some Notices Respecting the Best Modes of Preparing Them for Use. Birmingham: Thomas Pearson, 1796.
• Shiu-ying Hu: Food plants of China. Hong Kong: The Chinese University Press, 2005, s. 606. ISBN 978-9629962296.
• Edmund Jankowski: Dzieje ogrodnictwa polskiego w zarysie. Warszawa: Nakładem Banku dla Handlu i Przemysłu, 1923.
• Piotr Sebastian Köhler. Nieznane materiały Józefa Rostafińskiego do badań nad historią roślin uprawnych w polsce. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Botaniczne”, s. 152, 1987. 
• Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 52, 2008. ISSN 00761435. 
• Józef Rostafiński. Kucmerka. „Niwa: dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny”. 27 (242), 1885. 
• KrzysztofK. Spalik KrzysztofK., Stephen R.S.R. Downie Stephen R.S.R., The evolutionary history of Sium sensu lato (Apiaceae): dispersal, vicariance, and domestication as inferred from ITS rDNA phylogeny, „American Journal of Botany”, 93 (5), 2006, DOI: 10.3732/ajb.93.5.747, ISSN 0002-9122, PMID: 21642138 [dostęp 2017-08-06]  (ang.).
• Anna Spólnik: Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, seria: Prace Komisji Językoznawstwa – Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie nr 58. ISBN 83-04-03315-1.
• James M. Stephens: Skirret–Sium sisarum L.1. [w:] Horticultural Sciences Department, UF/IFAS Extension [on-line]. University of California, 2015. [dostęp 2017-08-07]. (ang.).
• H.H. Akhani H.H., B.B. Zehzad B.B., Sium sisaroideum, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] [dostęp 2021-02-13]  (ang.).
• Sium sisarum – L.. Plants For A Future. [dostęp 2017-08-07].
• Wolf D. Storl: A Curious History of Vegetables. Aphrodisiacal and Healing Properties, Folk Tales, Garden Tips, and Recipes. Berkeley: North Atlantic Books, 2016. ISBN 978-1-62317-039-4.
• Lucie Vaníčková: Polyfenoly rostlin čeledi Apiaceae. Praha: Vysoká Škola Chemicko Technologická v Praze, 2008. DOI: 10.13140/2.1.3686.8808. [dostęp 2017-08-07]. (cz.).
• Krzysztof Wasilewski, Lidia Wasilewska. Różnokolorowe ziemniaki i unikatowe warzywa. „Poland Fruits. Trade Cooperation Platform”, 2015. Sprawdź autora:1.
• Clifford A. Wright: Mediterranean Vegetables: A Cook’s ABC of Vegetables and Their Preparation in Spain, France, Italy, Greece, Turkey, the Middle East, and North Africa. Boston: The Harvard Common Press, 2001, s. 296. ISBN 1-55832-196-9.