Maria Świeżawska-Wojciechowska

Maria Wojciechowska ze Świeżawskich (ur. 24 stycznia 1902 w Rohatynie, zm. 12 października 1990 w Poznaniu) – historyk Wielkopolski, bohemista, żona Zygmunta Wojciechowskiego.

Życiorys

Urodziła się 24 stycznia 1902 roku w Rohatynie nad Gniłą Lipą w Galicji Wschodniej. Była córką prawnika Kazimierza Świeżawskiego (1874–1953) i Anny z Kukawskich (1876–1935)^[1][2].

Maturę zdała we Lwowie 8 czerwca 1920. Tam też studiowała na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza (20 grudnia 1920 – 3 września 1924).

Od 12 października 1921 do 30 września 1924 sprawowała funkcję asystenta przy Katedrze Nauk Pomocniczych Historii^[3].

8 maja 1924 obroniła doktorat na podstawie pracy Z dziejów książki w Poznaniu w XV i XVI wieku, opartej na kwerendzie w archiwach poznańskich i gnieźnieńskich^[4]. Promotorem pracy, opublikowanej w 1927 roku w Poznaniu, był Jan Ptaśnik^[5].

W 1925 roku poślubiła historyka ustroju Zygmunta Wojciechowskiego (1900–1955)^[6], ówcześnie zastępcę profesora Uniwersytetu Poznańskiego i od listopada zamieszkała w Poznaniu, zajmując się historią miasta^[7]. Kontynuowała swe zainteresowania historyczne, pracując jako kierowniczka Poznańskiej Komisji Atlasu Historycznego Polskiej Akademii Umiejętności (1933–1939). Wraz z Zygmuntem wyjeżdżała w celach naukowych do Niemiec, Francji i Szwajcarii oraz zbierała materiały źródłowe do dziejów Piastów na terenie tzw. ziem macierzystych Polski (ziemie zachodnie od 1945 r.). W drugiej połowie lat trzydziestych oboje uczestniczyli w akcji wygłaszania tajnych wykładów, organizowanych przez Uniwersytet Poznański dla Polaków w Prusach Wschodnich^[8]. W czasie okupacji niemieckiej została wysiedlona z dziećmi do Krakowa, gdzie ukrywał się, poszukiwany przez Gestapo, Zygmunt. Uczestniczyła z nim w działalności wielkopolskiej organizacji konspiracyjnej „Ojczyzna” (kryptonim „Omega”).

W czasie wojny zaginęła część jej dorobku naukowego – przygotowany do druku poznański tom Monumenta Posnaniae Typographica, monografia katedry we Fromborku, oddana do druku w Poznaniu w sierpniu 1939 roku i będąca na ukończeniu Mapa Województwa Poznańskiego z okresu Sejmu Czteroletniego^[9][10]. W latach 1944–1945 mieszkała w Milanówku pod Warszawą, zaś po zakończeniu wojny wraz z rodziną wróciła do Poznania^[11].

Jako zastępca sekretarza generalnego Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (3 maja 1946 – 31 października 1958) reaktywowała działalność tej placówki, pełniąc przez piętnaście lat funkcję głównego redaktora wydawnictw PTPN (do 23 kwietnia 1961)^[12]. Należała do członków-założycieli Instytutu Zachodniego (1945), którego pierwszym dyrektorem był Zygmunt Wojciechowski (1945–1955), zajmując się sprawami czeskimi. Z racji częstych wyjazdów do Czechosłowacji oraz rozpoczętej współpracy z uczonymi czeskimi, zajęła się tematyką słowianoznawczą – docent Instytutu Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk (1 lipca 1957 – 31 grudnia 1972), następnie na emeryturze.

W 1968 r. opublikowała polskie tłumaczenie „Kroniki Kosmasa” według zachowanych czternastu średniowiecznych odpisów^[13], a w 1978 r. wydała tłumaczenie „Kroniki” pisanej przez dwóch pierwszych kontynuatorów Kosmasa – Mnicha Sazawskiego i Kanonika Wyszechradzkiego^[14]. Następnie przygotowała łacińską edycję „Kroniki Kosmasa” (niewydana)^[15].

Od 1970 r. była członkiem Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego, pełniąc przez kilka kadencji funkcję przewodniczącej Oddziału Poznańskiego, zaś w latach 1982–1989 pozostawała członkiem Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Pomagała wówczas proboszczom parafii rzymskokatolickich w Poznaniu, wspólnie z ówczesnym sekretarzem Oddziału, redaktorem tygodnika „Za i Przeciw” Olgierdem Knie, w uzyskiwaniu pozwoleń na budowę kościołów^[16], była również inicjatorką porządkowania terenów Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, wykonywanego przez członków ChSS, Zarząd Zieleni Miejskiej, kleryków ze Zgromadzenia Chrystusowców oraz Metropolitalnego Seminarium Duchownego. Zainteresowała się ówcześnie historią wielkopolskich księży-społeczników w schyłkowym okresie zaborów. Rozpoczęte w 1974 roku kwerendy archiwalne, podjęte wraz z gronem członków Oddziału Poznańskiego ChSS, a następnie zespołem redakcyjnym, doprowadziły do ukazania się w wydawnictwie „Novum” zeszytu próbnego słownika biograficznego „Księży-społeczników w Poznańskiem 1894–1919” (edycja w latach 1992–2009)^[17]. Pracą naukową nad słownikiem oraz łacińską edycją „Kroniki Kosmasa” zajmowała się do ostatnich chwil życia. Pochowana na Cmentarzu Sołackim w Poznaniu, obok grobu Zygmunta Wojciechowskiego (pole św. Barbary A, rząd 7).

Po śmierci męża (1955) ofiarowała poznańskiemu oddziałowi PAN złoty medal Oswalda Balzera, który historyk otrzymał w darze od społeczeństwa polskiego, a w testamencie zapisał go swemu najzdolniejszemu uczniowi – Zygmuntowi Wojciechowskiemu (zaginiony). Brązowe repliki medalu stanowią od 1980 r. stałą, przyznawaną co trzy lata przez Oddział Poznański PAN, nagrodę im. Oswalda Balzera wybitnym twórcom z zakresu nauk humanistycznych^[18]. Pod koniec lat siedemdziesiątych przekazała większą część księgozbioru Bibliotece im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu. Spuścizna znajduje się w Archiwum PAN w Warszawie, Oddział w Poznaniu (Dział III – Spuścizny uczonych polskich i ludzi kultury, sygn. P.III–59; spuścizna po Zygmuncie Wojciechowskim: sygn. P.III–8) oraz w rękach córki, Wandy Wojciechowskiej-Ratajczak (Poznań-Winogrady), gdzie także ikonografia oraz część spuścizny po Zygmuncie i rodzinie. Biografia autorstwa Katarzyny Zych (niepublikowana)^[19].

Publikacje

1. Marja Świeżawska, Introligatorzy poznańscy w wieku XVI, „Exlibris” (Kraków) 1925, t. VII, z. 1, s. 78–89 (odbitka w 150 numerowanych egzemplarzach); Wyd. Wanda Wojciechowska, Poznań 1991, wyd. 2, ss. 23 (reprint)
2. Marja Wojciechowska, Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku, Fiszer i Majewski. Księgarnia Uniwersytecka, Poznań 1927, ss. XLIII + 1 nlb. + 358 +2 nlb. + 17 tabl. Rec. Eugenja Kurkowa, Dr Marja Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku, Poznań, 1927..., „Pamiętnik Literacki” (Lwów) 1927, nr 24/1/4, s. 468–478. Rec. Dr Marja Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w 16. wieku, Poznań 1927, „Kronika Miasta Poznania” (Poznań), t. 5: 1927, nr 4, s. 413
3. Marja Wojciechowska, Dwa opisy litkupu z akt poznańskich, „Kronika Miasta Poznania” (Poznań), t. 6: 1928, nr 4, s. 360–365
4. Marja Wojciechowska, Sprawozdanie z prac nad mapą woj. poznańskiego w dobie Sejmu czteroletniego, Poznań 1934, ss. 16 (odbitka ze Sprawozdań Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, 1933, nr 3, s. 75–88)
5. Maria Wojciechowska, Leon Siuchniński, Plan m. Poznania z czasów Sejmu Czteroletniego, „Kronika Miasta Poznania” (Poznań), t. 14: 1936, nr 4, s. 571–584
6. (red.) Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, t. XIII–XXIV: 1945–1960, Poznań 1946–1960
7. Maria i Zygmunt Wojciechowscy, Polska Piastów Polska Jagiellonów, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1946, ss. 479
8. Kartki z przeszłości Poznania, Księgarnia Ziem Zachodnich, Poznań 1946, ss. 93 (felietony w „Dziale Kultury Sztuki” „Kuriera Poznańskiego” z lat 1926–1928: Jak Poznań strzegł praw swej demokracji; Dwa spory językowe; „Maksymaliści” na moście Wodnym; Temperamenty poznańskie; Zapomniani a przypomnienia godni; Z kultury obyczajowej Poznania z początkiem XVII w.; Stroje mieszczan poznańskich w XVI w.; Stroje mieszczek poznańskich przed trzema stuleciami; Jak się muzykowało w dawnym Poznaniu; „Misce secundum artem” [aptekarze]; Litkup; Dokoła śmierci; Materiały ludoznawcze w księgach miejskich poznańskich; Zegarmistrze w dawnym Poznaniu). Rec. Witold Jakóbczyk, Kartki z przeszłości Poznania – dr. Maria Wojciechowska, „Kronika Miasta Poznania”, t. 19: 1946, nr ¾, s. 214–215; Maria z Świeżawskich Wojciechowska, Kartki z przeszłości Poznania, Wyd. Miejskie, Poznań 2002, wyd. 2, ss. 62 (publikacja wspólna z: Marja z Sławskich Wicherkiewiczowa, Obrazki z przeszłości Poznania, Wyd. Miejskie, Poznań 2002, wyd. 2, ss. 61). Rec. Grzegorz Sporakowski, Dwie w jednej, „Głos Wielkopolski” (Poznań), 11 VII 2002
9. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1952
10. Z życia Towarzystw Naukowych na Ziemiach Zachodnich, „Przegląd Zachodni” 1952, nr 9/10, s. 218–235
11. Ze studiów nad rękopisami Kosmasa, „Sbornik historycký CSAV” (Praha), t. V: 1957, s. 5–20. Rec. Gerard Labuda, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. V: 1960, s. 196
12. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk po drugiej wojnie światowej, „Roczniki Historyczne”, t. 23: 1957 (Księga pamiątkowa w stulecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk), s. 509–559
13. Sto lat Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Album = Un siècle d'activité de la Société des Amis des Sciences et des Lettres de Poznań, PTPN, Poznań 1957, ss. 117
14. Rola kulturotwórcza Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Kultura i Społeczeństwo”. t. II: 1958, nr 1, s. 103–118
15. Kosmas z Pragi a benedyktyni, (w:) Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, red. Antoni Horst i in., Poznań 1959, s. 345–354
16. Poznań–Olsztyn przed 25 laty, „Warmia i Mazury” (Elbląg – Olsztyn – Ełk), kwiecień 1961, nr 4 (121), s. 10–11
17. (rec.) „Чешская хроника”, Козьма Пражский, Вступительная статья, перевод и комментарии Г. Э. Санчука, Москва 1962, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. X: 1965, s. 164–168
18. O największym kodeksie czeskim, „Studia o rukopisech” (Praha), t. 3: 1964, s. 1–45
19. Grenzschutz – poprzednik Gestapo. Przed czterdziestu dziewięciu laty, „Za i Przeciw” (Warszawa), 5 XI 1967, nr 45 (554), s. 11
20. Zapomniani kolekcjonerzy i zapomniana wystawa, „Muzealnictwo” (Warszawa – Poznań) 1968, nr 17, s. 7–13, 144 (Résumé)
21. (oprac.) Kosmasa Kronika Czechów, PWN, Warszawa 1968, ss. 460; Zakład Narodowy im. Ossolińskich – De Agostini Polska, Wrocław – Warszawa 2006, wyd. 2, ss. 411
22. Bratankowie Jana Kilińskiego, „Novum” (Warszawa) 1969, nr 7–8, s. 128–138
23. Gertruda z rodu Piastów – pierwsza autorka Polska, „Za i Przeciw” (Warszawa), 12 X 1969, nr 41 (655), s. 11
24. Przyczynek do ikonografii okresu Wiosny Ludów, „Studia Muzealne”, t. 8: 1970, s. 107–110
25. „Prehistoria” Instytutu Zachodniego, „Dzieje Najnowsze”, t. 2: 1970, nr 3, s. 226–230
26. O nowej edycji Kroniki Kosmasa z Pragi, „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. XVIII: 1973, s. 123–133
27. Kościół NMP i św. Jana Chrzciciela – ośrodek walki o polskość w Pile, „Za i Przeciw” (Warszawa), 27 V 1973, nr 21, s. 14–15, 20
28. Malarze i fotograficy w Poznaniu XIX w. Przyczynek do kwestii rozróżniania między sztuką a rzemiosłem, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, t. 25:1977, nr 2, s. 269–274
29. (oprac.) Kronikarze czescy. Kanonik Wyszehradzki. Mnich Sazawski, PWN, Warszawa 1978, ss. 250; Zakład Narodowy im. Ossolińskich – De Agostini Polska, Wrocław – Warszawa 2006, wyd. 2, ss. 249
30. Wielkie przedsięwzięcie. Życiorysy księży wielkopolskich, „Za i Przeciw” (Warszawa), 6 VII 1980, nr 27
31. Co kryją tajne dokumenty pruskie?, „Za i Przeciw” (Warszawa), IV 1982 (Wielkanoc), nr 11/12 (1301/1302), s. 10
32. Materiały do dziejów katolickich towarzystw robotników polskich w Wielkopolsce, „Poznańskie Studia Teologiczne” t. VI: 1986, s. 399–422
33. (red.) Księża-społecznicy w Poznańskiem 1894–1919. Słownik biograficzny (Zeszyt próbny zawierający nazwiska na litery A–B), red. Marian Banaszak, Zdzisław Grot, Jerzy Kozłowski, Maria Wojciechowska, Novum, Warszawa 1984, ss. 136
34. (red.) Księża społecznicy w Wielkopolsce 1894–1919. Słownik biograficzny, t. I: A-H, red. Marian Banaszak, Jerzy Kozłowski, Anna Polakowska, Maria Wojciechowska, Gaudentinum, Gniezno 1992, ss. 305. Rec. Marian Banaszak, Poznańscy księża społecznicy i menedżerowie, „Słowo. Dziennik Katolicki” („Słowo Wielkopolskie”), 24 VIII 1995, nr 163

Przypisy