Maria Żywirska

Maria Żywirska
Data i miejsce urodzenia

2 lutego 1904
Brańszczyk

Data i miejsce śmierci

18 stycznia 1980
Warszawa

Zawód, zajęcie

historyczka, etnografka, muzealniczka i pedagożka

Alma Mater

Uniwersytet Warszawski

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi

Maria Żywirska, właśc. Byczyńska-Żywirska (ur. 2 lutego 1904 w Brańszczyku, zm. 18 stycznia 1980 w Warszawie) – historyczka, etnografka, muzealniczka i pedagożka; siostra Kazimierza Byczyńskiego, matka Marii Frankowskiej.

Życiorys

Była najmłodszym dzieckiem Antoniny z Gardockich i Stanisława Byczyńskich. Ojciec był ostatnim zarządcą majątku Rudzkich w Brańszczyku. Maria wychowywała się z dwoma braćmi (Piotr, Kazimierz) i dwiema siostrami (Antonina, Helena) w atmosferze pielęgnowania tradycji ziemiańskich i ludowych[1]. Zainteresowania kurpiowską kulturą ludową kontynuowała długo po wyjeździe z Brańszczyka, czego owocem były wydawane prace monograficzne, m.in. Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura[2].

Po wybuchu I wojny światowej i postępach frontu rodzina Byczyńskich uciekła do Rostowa n. Donem, gdzie Maria rozpoczęła naukę w gimnazjum[3]. Po wojnie powrócili do Wyszkowa. Maria Byczyńska zdała maturę w 1923 w Gimnazjum im. N. Żmichowskiej w Warszawie. Studiowała historię na Uniwersytecie Warszawskim. W 1928 na podstawie pracy pt. Ostatni rok życia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, której promotorem był prof. Henryk Mościcki, uzyskała tytuł magistry filologii w zakresie historii[1].

Następnie, do 1933, pracowała jako nauczycielka historii, języka polskiego i rysunku w Gimnazjum Koedukacyjnym Towarzystwa Szkoły Średniej w Wyszkowie. Jako pedagożka włączyła się w życie społeczno-kulturalne miasta. Zorganizowała izbę pamięci i czytelnię szkolną. Wspierała ruch krajoznawczy młodzieży, zaangażowała się w pracę wychowawczą w harcerstwie. Nawiązała kontakt z TPPL w Warszawie, dla którego gromadziła materiały dotyczące kultury ludowej Kurpiów oraz powiatów pułtuskiego i ostrowskiego, przeznaczone na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu[1]. Praca ta ujawniła jej zainteresowania sztuką ludową, w szczególności z terenów Puszczy Białej[2].

Po wyjściu za mąż w 1933 przeniosła się do Lublina. Była współzałożycielką Komitetu Historii Sztuki i Etnografii przy Lubelskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. W 1935 została członkinią zarządu oddziału Towarzystwo Propagandy Sztuki. Była sekretarką oddziału. Organizowała wystawy i odczyty z zakresu sztuki[4]. W 1937 ukończyła studium muzeologiczne prowadzone przez prof. Eugeniusza Frankowskiego przy Muzeum Etnograficznym w Warszawie. W maju tego roku została kustoszką i kierowniczką Muzeum w Lublinie, które po zreorganizowaniu według jej projektu, zostało otwarte w czerwcu 1939[1].

W pierwszych tygodniach wojny opiekowała się zbiorami kierowanego muzeum oraz depozytami Muzeum Śląskiego w Katowicach i licznych zbiorów prywatnych z Wielkopolski (m.in. Skórzewskich i Bnińskich), jak również majątkiem ruchomym 8. Pułku Piechoty stacjonującego w Lublinie[4]. Brała udział w akcjach ukrywania zbiorów sztuki (m.in. obrazów Kazanie Skargi i Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki). Usunięta przez Niemców z pracy w muzeum w listopadzie 1939 zdążyła jeszcze zabezpieczyć dokumentację i część zbiorów. Następnie prowadziła sklep z artykułami sportowymi, a w 1943 wyjechała do Warszawy. Tam zastało ją powstanie, po którego zakończeniu znalazła się w obozie Dulag 121 w Pruszkowie. Dzięki staraniom męża Żywirska wydostała się w 1945 z obozu i mogła wrócić do Lublina, gdzie podjęła współpracę z Towarzystwem Naukowym Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II[1].

W 1946 wyjechała na Górny Śląsk. Tutaj zainteresowała się kulturą górniczą. W Katowicach nawiązała współpracę ze Związkiem Zawodowym Górników w Polsce (ZZG), który sfinansował jej badania nad kulturą materialną i twórczością plastyczną górników. Zainicjowała konkurs na wspomnienia górników, akcję inwentaryzacji zabytków przemysłowych, a już w 1947 utworzenie Związkowego Muzeum Górniczego w Sosnowcu (otwarte dla zwiedzających w 1951). Jako dyrektorka muzeum została członkinią katowickiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i członkinią-korespondentką Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN. Współpracowała też z Komitetem Etnograficznym Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach, dla którego prowadziła badania etnograficzne na temat kultury górniczej. Była także stałą konsultantką dziennika górniczego Muzeum Techniki w Warszawie. Również w okresie śląskim prowadziła badania dla Zakładu Socjologii Pracy PAN dotyczące wpływu tradycji zawodowych na formowanie się osobowości górniczej. Dzięki stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dwukrotnie (w 1960 i 1962) wyjeżdżała do Francji, gdzie prowadziła badania etnograficzne wśród Polonii we Francji. W 1964 przeszła na emeryturę. W 1969 przeniosła się do Warszawy, gdzie pracowała naukowo do śmierci w 1980[4].

Była chora na Parkinsona[4]. Została pochowana na cmentarzu parafialnym w Brańszczyku[1].

Praca naukowa

Dorobek naukowy Żywirskiej dotyczył głównie dwóch dziedzin badawczych: kultury ludowej, zwłaszcza Kurpiów, oraz kultury górniczej. Zainteresowała się tematyką kurpiowską w trakcie pracy nauczycielki, zwłaszcza dzięki kontaktom z TPPL. Rękopis jej pracy o przemyśle ludowym powiatu pułtuskiego spłonął w trakcie powstania warszawskiego[5]. Jednak do tematyki ludowej wytwórczości pozarolniczej wracała wielokrotnie, opracowując szereg prac poświęconych Puszczy Białej[6]. Na emeryturze opublikowała podsumowującą tę część badań monografię etnograficzną Puszczy Białej[7].

Duża część jej prac – jak się okazało, nowatorskich co do stawianych tez i sposobu problematyzowania zjawisk kulturowych – stanowi tematyka górnicza. Z Gustawem Morcinkiem opracowała Życiorysy górników (Katowice, 1949). Jest zasłużona dla badań śląskoznawczych, ponieważ we współpracy z Józefem Ligęzą napisała monografię kultury górniczej[8]. Do ważnych prac tej części działalności naukowej Żywirskiej należy również Amatorski ruch plastyczny wśród górników (Katowice 1959)[1].

Ważne dla Żywirskiej okazały się zagadnienia polonijne. Z racji na wyjazdy stypendialne do Francji zajęła się tam problematyką kultury górniczej, w której szybko zauważyła duży udział imigrantów i ich potomków, zwłaszcza – według Żywirskiej – z Polski. Pojawiły się tu ważne dla tego typu wspólnot zagadnienia bagażu kulturowego, tradycji wartości i enkulturacji. Na bazie tych badań powstało kilka artykułów publikowanych w „Problemach Polonii Zagranicznej”[9].

Żywirska pod koniec życia powróciła do także do historii, by przygotować do druku przejrzaną i poszerzoną wersję swojej pracy magisterskiej[10].

Uczestniczyła w powojennym reaktywowaniu działalności PTL. Na osobiste zaproszenie Józefa Gajka wzięła udział w pierwszym po 1945 Walnym Zgromadzeniu Towarzystwa (22 listopada 1945). Po przeniesieniu się na Śląsk przyczyniła się do założenia oddziału Górnośląskiego PTL (Bytom), którego została wiceprzewodniczącą (1949–1958), następnie prezeską (1958–1964). W 1979 została honorową członkinią PTL[1].

Nagrody i odznaczenia

Publikacje

Rodzina

W 1933 w Wyszkowie wyszła za mąż za nauczyciela, Zygmunta Ziemysława Żywirskiego (późniejszego przemysłowca). Mieli dwoje dzieci: Piotra (1934–1992, inż. górn.) i Marię zam. Frankowską (ur. 1939, prawniczkę, prof. Uniw. Waszyngtońskiego w St. Louis).

Upamiętnienia

  • Tablica pamiątkowa na cmentarzu w Brańszczyku na rodzinnym grobowcu ufundowana przez mieszkańców wsi, w 2008 zastąpiona przez tablicę ufundowaną przez Stowarzyszenie Przyjaciół Wyszkowa, Puszczy Białej i Kamienieckiej[4].
  • Dom rodzinny Marii Żywirskiej w Brańszczyku (ul. Jana Pawła II), w którym mieści się Dom Seniora prowadzony przez Zgromadzenie Ojców Orionistów[11].
  • Stypendium im. Marii i Zygmunta Żywirskich, którego celem jest promowanie wartości edukacji oraz wspieranie uczniów szczególnie uzdolnionych w zakresie historii i sportu. Stypendium przyznawane jest dla uczniów I LO im. C.K. Norwida w Wyszkowie. Fundatorem w 2012 była prof. M. Frankowska[12].
  • Ulica Marii Żywirskiej w Wyszkowie[13].
  • W październiku 2017 na uroczystej sesji Rady Gminy Brańszczyk radni uchwalili, że Skansen w Brańszczyku otrzyma imię Marii Żywirskiej[14].

Przypisy

  1. a b c d e f g h Jan Zygmunt Długołęcki, Puszcza Biała – Jej miłość. Maria Żywirska (1904–1980), „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 9, 1995, s. 393–399.
  2. a b Jan Zygmunt Długołęcki, Dlaczego Żywirska nieznana?, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 10, 1996, s. 55–62.
  3. Krystyna Kaczko, Maria Żywirska, [w:] Ewa Fryś-Pietraszakowa, Anna Kowalska-Lewicka, Anna Spiss (red.), Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. 1, Wrocław–Kraków 2002, s. 331.
  4. a b c d e f Maria Weronika Kmoch, SYLWETKI: Maria Żywirska z Byczyńskich (1859–1929), badaczka Puszczy Białej, pionierka pierwszego w Polsce wydzielonego tematycznie muzeum górnictwa [dostęp 2022-03-29].
  5. Henryk Zwolakiewicz, Etnografowie i regionaliści Lubelszczyzny, „Studia i Materiały Lubelskie”, 1, 1962, s. 14.
  6. Żywirska, Maria: Garncarstwo Puszczy Białej. "Prace i Materiały Etnograficzne" T. 7: 1948/49; tejże: Strój kurpiowski Puszczy Białej. Wrocław - Poznań: PTL, 1952. Ser. "Atlas Polskich Strojów Ludowych".
  7. Maria Żywirska, Puszcza Biała. Jej dzieje i kultura, wyd. 1, Warszawa 1973.
  8. Maria Żywirska, Józef Ligęza, Zarys kultury górniczej. Górny Śląsk – Zagłębie Dąbrowskie, Katowice 1964.
  9. M.in. Emigracja polska we Francji w świetle badań francuskich. T. 2: 1961; Z badań socjologicznych nad warunkami mieszkaniowymi górników polskich we Francji. T. 3: 1962/63; Stosunek do tradycji narodowych młodego pokolenia polskiej emigracji górniczej we Francji. T. 4: 1964/65
  10. Maria Żywirska, Ostatnie lata króla Stanisława Augusta, wyd. 1, Warszawa 1975.
  11. Brańszczyk. Maria Żywirska (pol.). Nowy Wyszkowiak. [dostęp 2017-01-10].
  12. Filipowicz, Marek; Pochmara, Justyna: Pierwszy laureat stypendium im. Żywirskich. "Viscobar" 10 lipca 2012, dostęp: 2 maja 2016
  13. Pochmara, Justyna: Widziała Boga w człowieku. "Wyszkowiak" 3 listopada 2011, dostęp: 2 maja 2016
  14. Elżbieta Borzymek, BRAŃSZCZYK: Skansen imienia Marii Żywirskiej (foto), 19 października 2017.