Maria Chełkowska

Maria Chełkowska
Ilustracja
Maria Chełkowska na zdjęciu z około 1899 roku
Data i miejsce urodzenia

13 września 1878
Telkwice

Data i miejsce śmierci

18 marca 1960
Kraków

Zawód, zajęcie

działaczka społeczna i polityczna

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi

Maria Chełkowska (ur. 13 września 1878 w Telkwicach, zm. 18 marca 1960 w Krakowie) – działaczka społeczna i polityczna, filantropka, krzewicielka kultu Adama Mickiewicza w Wielkopolsce, kawaler Złotego Krzyża Zasługi; żona Józefa Chełkowskiego, babka Augusta Chełkowskiego (marszałka Senatu RP w latach 1991–1993).

Życiorys

Młodość

Maria i Józef Chełkowscy – fotografia narzeczeńska
Józef i Maria Chełkowscy – zdjęcie wykonane prawdopodobnie podczas podróży poślubnej
Nagrobek Józefa i Marii Chełkowskich na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. W górnej części tablicy nagrobnej widoczny obrys pałacu w Śmiełowie

Urodziła się 13 września 1878 roku w Telkwicach. Była córką Jana Donimirskiego (1847–1929), dziedzica Buchwałdu i Zofii z Mittelstaedtów Donimirskiej (1852–1929)[1]. W dobie zaborów jej rodzina odznaczała się działalnością na rzecz zachowania polskości na Pomorzu oraz wspieraniem inicjatyw naukowych i kulturalnych.

Maria Donimirska nie uczęszczała do żadnej szkoły, otrzymała jedynie wykształcenie domowe – władała językami obcymi, posiadała wiedzę historyczną, literacką i muzyczną, grała na fortepianie. W domu rodzinnym w Telkwicach uczyła dzieci wiejskie czytania i pisania po polsku[2].

W Śmiełowie

18 października 1898 roku poślubiła w Toruniu Józefa Chełkowskiego[1]. Nowożeńcy zamieszkali w pałacu w Śmiełowie, który odtąd stał się ośrodkiem kultu Adama Mickiewicza (wieszcz zatrzymał się tam na kilka tygodni latem 1831 roku) promieniującym na całą prowincję wielkopolską[3][a].

Maria i Józef Chełkowscy zasłynęli w Wielkopolsce jako wzorowi gospodarze majątku wiejskiego i krzewiciele tradycji patriotycznych. Na przełomie XIX i XX wieku, w dobie nasilonej akcji germanizacyjnej w zaborze pruskim, małżonkowie zainicjowali w Śmiełowie ideę „domu otwartego”[4], mającą stanowić legalną przeciwwagę dla antypolskich działań władz pruskich. Przejawiała się ona głównie w ożywionej działalności propagującej związki Śmiełowa z osobą Adama Mickiewicza[5] – jej rezultatem była m.in. wizyta w Śmiełowie Henryka Sienkiewicza (wrzesień 1899), Edmunda Dalbora (grudzień 1908), Marcina Rożka (lipiec 1914), a także stworzenie w pałacu pierwszych zalążków późniejszego muzeum poety (formalne otwarcie muzeum miało miejsce już po śmierci Chełkowskich – w roku 1975[6]).

Działalność ta była kontynuowana i rozwijana także po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Dzięki energicznym zabiegom gospodarzy, podupadający w drugiej połowie XIX wieku majątek śmiełowski przeżywał po roku 1918 szczytowy okres rozwoju, zwłaszcza na niwie gospodarczej i kulturalnej. Na zaproszenie Chełkowskich do Śmiełowa zawitało szereg znamienitych postaci ze świata polskiej kultury, sztuki, nauki, duchowieństwa i polityki: Ignacy Jan Paderewski, Wojciech Kossak, gen. Józef Haller, Władysław Tatarkiewicz, Ludomir Różycki, Raul Koczalski (pod wrażeniem pobytu w Śmiełowie skomponował suitę Śmiełów), Maria Gorecka (córka Mickiewicza), Adolf Nowaczyński i wielu innych[7]. Organizowano w Śmiełowie liczne spotkania towarzyskie, imprezy kulturalne (recytacje poezji, teatrzyk, koncerty), sportowe (biegi myśliwskie), przyjmowano wycieczki harcerskie, chóry i grupy parafialne itp. Maria Chełkowska udzielała się także w Towarzystwie św. Wincentego a Paolo (pomoc biednym) i utrzymywała punkt Sióstr Miłosierdzia w Żerkowie. Na początku XX w. uczyła w swoim domu dzieci wiejskie języka polskiego, co zaowocowało antyniemieckim strajkiem dzieci w szkole w Śmiełowie (1905–1906). Jego bezpośrednią przyczyną było pobicie ucznia Jana Piotrowskiego (syna stangreta pałacowego) – za odmowę udzielania odpowiedzi w języku niemieckim[8].

W grudniu 1918 roku Maria Chełkowska witała w Gdańsku (wraz z grupą działaczy pomorskich) Ignacego Paderewskiego[9], któremu następnie towarzyszyła w drodze do Poznania. Wizyta Paderewskiego w Poznaniu przyczyniła się do wybuchu powstania wielkopolskiego. Na historycznej liście gości poznańskiego Bazaru, zameldowanych w hotelu pod datą 26 grudnia 1918 roku, Maria Chełkowska figurowała obok Paderewskiego, oficerów angielskich i kilkunastu przedstawicieli ziemiaństwa wielkopolskiego.

Maria Chełkowska brała ponadto udział w akcjach patriotycznych na Warmii, gdzie przed plebiscytem ważyły się losy przynależności państwowej tego regionu. Utrzymywała stałą korespondencję z Józefem Piłsudskim, któremu przedkładała (bezskutecznie) projekty zorganizowania powstania zbrojnego na Pomorzu, Warmii i Powiślu[10]. Podczas plebiscytów 1920 roku przebywała w powiecie sztumskim, włączając się wraz z najstarszymi synami, Franciszkiem i Szczęsnym, w nurt działalności propagandowej.

Staraniem Chełkowskich postawiono w roku 1931 w parku śmiełowskim pomnik Adama Mickiewicza – dla upamiętnienia pobytu poety w Śmiełowie sto lat wcześniej[5]. Autorem monumentu był wielkopolski rzeźbiarz, Władysław Marcinkowski. Pomnik stanął w pobliżu miejsca, gdzie – według tradycji – Mickiewicz posadził wyrwany przez wichurę młody dąbek (we wrześniu 1831 roku). Na uroczystość odsłonięcia pomnika, w dniu 18 października 1931 roku, przybyło do Śmiełowa ok. 3000 gości, w tym m.in. wojewoda poznański Roger Raczyński[11] oraz prawnuczka Mickiewicza – Genowefa Hryniewiecka[12]. Pomnik został wysadzony w powietrze przez Niemców w roku 1940; jego pozostałości leżą do dziś wokół nowego (z roku 1970) pomnika, projektu Jerzego Sobocińskiego.

W latach 30., w obliczu nasilającego się kryzysu gospodarczego, Chełkowscy urządzili w pałacu śmiełowskim pensjonat, tzw. letnisko[13], w celu poprawy sytuacji finansowej gospodarstwa. Dzięki staraniom Marii Chełkowskiej pensjonat zaczął cieszyć się rosnącym powodzeniem, a na wczasy do Śmiełowa przyjeżdżała – zachęcana atmosferą kultu Adama Mickiewicza oraz walorami krajobrazowymi – coraz liczniejsza grupa turystów z odleglejszych regionów Polski, a nawet z zagranicy. „Tenis, radio, słońcowania, kąpiele, spacery, przejażdżki, rybołówstwo, las, grzybobrania, bridż, dancing” – tak skrótowo opisał wczasy śmiełowskie ich uczestnik, pisarz Adolf Nowaczyński[6].

Lata wojny i PRL

W październiku 1939 roku pałac śmiełowski zajęli Niemcy, a prawowitych gospodarzy – rodzinę Chełkowskich – umieszczono w obozie dla internowanych w Dobrzycy, a następnie w Cerekwicy i Opocznie[14]. Po zwolnieniu z obozu Chełkowscy zamieszkali w Brzózie, potem w Ciuślicach. Po wojnie Maria Chełkowska powróciła do miejsca urodzenia – do Telkwic na Pomorzu, jednak skrajnie trudne warunki bytowe zmusiły 74-letnią kobietę do opuszczenia rodzinnego gniazda. W 1952 roku wyjechała wraz z mężem do Krakowa, gdzie pozostała do końca życia. Podejmowała stamtąd próby odzyskania pałacu w Śmiełowie, jednak w warunkach ustroju komunistycznego okazały się one bezskuteczne[15].

Za całokształt działalności na rzecz polskości Powiśla została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Zostawiła po sobie pamiętniki, w których m.in. szczegółowo opisała okoliczności przyjazdu Ignacego Paderewskiego do Poznania w przeddzień wybuchu powstania wielkopolskiego[9].

Zmarła 18 marca 1960 roku w Krakowie. Spoczęła obok swojego męża na cmentarzu Salwatorskim.

Dzieci śmiełowskie

Pałac w Śmiełowie, w którym w latach 1898–1939 mieszkali Maria i Józef Chełkowscy. Obecnie siedziba Muzeum Adama Mickiewicza
August Chełkowski, marszałek Senatu RP w latach 1991–1993; wnuk Marii i Józefa Chełkowskich

Maria i Józef Chełkowscy doczekali się czternaściorga dzieci, zwanych w rodzie Chełkowskich dziećmi śmiełowskimi[10], 38 wnucząt i 185 prawnucząt. Poniższa lista dzieci śmiełowskich została sporządzona w oparciu o informacje zawarte w książce Ewy Kostołowskiej Miniatury śmiełowskie (Jarocin 2009) oraz na podstawie scenariusza do wystawy Mały kawałek wielkiej historii (zorganizowanej z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego), autorstwa Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej.

Lp.ZdjęcieImię i nazwisko, lata życiaNota biograficzna
1.Franciszek Chełkowski (1899–1939)Najstarsze dziecko Marii i Józefa Chełkowskich; na jego cześć Henryk Sienkiewicz wzniósł w Śmiełowie toast: „Wznoszę ten kieliszek – niech żyje pan Franciszek!” (w roku 1899). Powstaniec wielkopolski, ojciec Augusta Chełkowskiego, marszałka Senatu RP w latach 1991–1993.

W 1920 roku wspierał matkę Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Była to praca organizacyjno-propagandowa w komisji plebiscytowej. Od roku 1927 działał w Związku Polaków w Niemczech jako członek Rady Naczelnej. Od 1928 roku kandydował z ramienia Polskiej Partii Ludowej do sejmu pruskiego.

Był autorem ponad 30 prac naukowych z dziedziny hodowli, łąkarstwa i aklimatyzacji roślin; publikował artykuły w czasopismach fachowych, a także prowadził pogadanki dla rolników w rozgłośni Polskiego Radia, szerząc wiedzę zawodową. Od 1935 roku pracował jako asystent Zakładu Uprawy Roślin Uniwersytetu Poznańskiego i w zarządzie gospodarstwa Uniwersytetu Poznańskiego na Golęcinie i Żabikowie.

Zginął 5 września 1939 roku w nurtach Warty, podczas ewakuacji koni z majątku uniwersyteckiego. Pozostawił żonę Emilię z Mieczkowskich Chełkowską (ślub w roku 1923) oraz dziesięcioro dzieci.

2.Jan Chełkowski (1900–1903)Zmarł w dzieciństwie.
3.Szczęsny Chełkowski (1901–1977)Powstaniec wielkopolski; wraz ze starszym bratem Franciszkiem wspomagał Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i Krzyżem Kawalerskim. W 1924 roku poślubił Krystynę Urbanowską. Miał sześcioro dzieci. Szczęsny i Krystyna Chełkowscy pochowani są w Starymgrodzie.
4.Bogumiła Ślaska (1903–1937)W roku 1924 poślubiła Władysława Ślaskiego z Ciuślic k. Proszowic; zmarła przedwcześnie. Miała troje dzieci.
5.Wanda Heydel (1904–1959)Absolwentka Ecole de Service Sociale w Brukseli. W uznaniu za działalność społeczną na niwie kościelnej otrzymała odznaczenie papieskie Pro Eclesia et Pontifice. 23 kwietnia 1930 roku poślubiła w Śmiełowie barona Wojciecha Heydla (zginął 14 marca 1940 roku w Auschwitz), brata Adama Zdzisława Heydla.

Pochowana jest na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Ceremonii pogrzebowej przewodniczył bp Karol Wojtyła. Jej dzieci (Zdzisław, Teresa i Andrzej) należały do grupy młodzieży, która towarzyszyła przyszłemu papieżowi w jego wędrówkach po górach i spływach kajakowych. Karol Wojtyła udzielał im ślubów i chrzcił ich dzieci.

6.Zofia Baranowska (1906–1939)Ukończyła Ecole Sociale w Brukseli. W 1928 roku wyszła za mąż za Zdzisława Baranowskiego, ziemianina z Mikuszewa k. Miłosławia, rotmistrza 7 Pułku Strzelców Konnych Wielkopolskich. Zginęła w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku. Miała córkę Zofię (Zulę).
7.Wojciech Chełkowski (1908–1983)Inżynier elektryk, magister ekonomii, żołnierz; walczył w II wojnie światowej, był wielokrotnie ranny lub kontuzjowany. W 1940 roku wstąpił w szeregi 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej generała Maczka we Francji. Odznaczony złotym i srebrnym Krzyżem Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

Po wojnie wrócił do kraju. W 1947 roku został aresztowany przez władze komunistyczne i osadzony w więzieniu we Wronkach. Po 1956 roku zwolniony i następnie rehabilitowany. Autor powieści „Zakopany sztandar”.

W 1930 roku poślubił Jadwigę Krause, absolwentkę Szkoły Gospodarczej w Snopkowie pod Lwowem. Mieli trzech synów.

8.Marian Krzysztof Chełkowski (1909–1995)Właściciel otrzymanego od ojca majątku Starygród. Porucznik rezerwy artylerii przeciwlotniczej, brał udział w walkach obronnych w Warszawie w 1939 roku. Wzięty do niewoli niemieckiej pod Warszawą, całą wojnę spędził w oflagu w Woldenbergu.

Ożeniony z Marią Yunga (21 stycznia 1936); miał z nią syna Antoniego, urodzonego w 1940 roku. Drugą żoną Mariana Krzysztofa była Zofia Bielecka (ślub 20 czerwca 1958 roku). Zmarł 26 listopada 1995 roku; pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

9.Stanisław Chełkowski (1910–1920)Zmarł w dzieciństwie.
10.Michał Chełkowski (1912–2004)Jako dziecko witał uroczyście Ignacego Paderewskiego w Śmiełowie (1924), wręczył mu kopię albumu „Dwory Polskie w Wielkim Księstwie Poznańskiem” Leonarda Durczykiewicza; wychowanek ks. Czesława Piotrowskiego.

Pomimo problemów zdrowotnych, wziął udział w wojnie obronnej 1939 roku. Od 1942 roku żołnierz Armii Krajowej, w której służył pod pseudonimem „Błękitny”. W roku 1972 odznaczony Londyńskim Krzyżem AK za współpracę z kielecką i jędrzejowską partyzantką oraz za pomoc ukrywającym się powstańcom warszawskim. Uhonorowany ponadto – za pracę społeczną – wysokimi odznaczeniami LOP, PTTK, NOT, medalem „Pionierowi Gorzowa”- odznaką honorową miasta Gorzowa, gdzie mieszkał w latach 1945–2002.

Ożeniony z Marią Zofią z Psarskich, córką posła na Sejm II RP – Władysława Psarskiego. Ojciec Zdzisława Chełkowskiego, Elżbiety Chełkowskiej i Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej (scenograf i kostiumolog).

11.Janina Niegolewska (1914–2005)Inżynier ogrodnictwa; od 25 listopada 1940 roku była żoną hr. Zygmunta Niegolewskiego, z którym miała czworo dzieci.
12.Halina Niegolewska (1917–1939)Od maja 1938 roku żona hr. Zygmunta Niegolewskiego. Zginęła podczas bombardowania Warszawy 25 września 1939 roku. Wraz z nią zginęła jej dwumiesięczna córka, Wanda, oraz siostra, Zofia Baranowska. Pochowana na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
13.Edmund Dersław Chełkowski (1920–1939)Żołnierz, walczył w II wojnie światowej; zmarł w wieku 19 lat w wyniku ran odniesionych w bitwie pod Ożarowem. Pochowany na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
14.Andrzej Chełkowski (1922–2009)Ostatnie dziecko Chełkowskich, magister ekonomii, znawca problemów motoryzacji kraju. Autor Wspomnień (zachowanych w maszynopisie).

Żonaty z Anną Żeleńską (1 października 1948 roku), doktorem historii; mieli troje dzieci. Drugą małżonką Andrzeja Chełkowskiego była Zofia Harmata (ślub 20 lutego 1993 roku). Pochowany nieopodal rodziców – Marii i Józefa Chełkowskich – na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Uwagi

  1. Współcześnie w pałacu mieści się muzeum poświęcone poecie.

Przypisy

  1. a b Marek Minakowski, Maria Donimirska z Buchwałdu h. Brochwicz, Sejm-Wielki.pl [dostęp 2018-07-16].
  2. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 67.
  3. Śmiełów – Muzeum Adama Mickiewicza, smielow.com.pl [dostęp 2018-07-16].
  4. Andrzej Kostołowski. Śmiełów Mickiewiczowski. „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”. 33, s. 147–156, 1998. [dostęp 2018-07-16]. 
  5. a b Na tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce, Poznań 2013, s. 21.
  6. a b Śmiełów – Muzeum Adama Mickiewicza, smielow.com.pl [dostęp 2018-07-16] [zarchiwizowane z adresu 2018-07-17].
  7. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009.
  8. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 77, 78.
  9. a b Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 93, 94.
  10. a b Izabela Chełkowska-Wolczyńska, Wstęp do scenariusza wystawy „Mały kawałek wielkiej historii” – losy mojej rodziny jako wspaniały i tragiczny przykład losów wielu pokoleń Polaków, 2013.
  11. Paweł Anders, Nieznana Wielkopolska, 1992, s. 30.
  12. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 111.
  13. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 120.
  14. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 121.
  15. Ewa Kostołowska, Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 123, 124.

Bibliografia

  • Ewa Kostołowska: Miniatury śmiełowskie. 2009.

Media użyte na tej stronie

Maria Chełkowska.jpg
Maria Chełkowska (1878-1960)
Maria i Józef Chełkowscy.jpg
Maria i Józef Chełkowscy - fotografia narzeczeńska.
August Chelkowski.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
August Chelkowski - marszałek
Pałac w Śmiełowie (2).jpg
Autor: Maurycek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Andrzej Gorzeński był fundatorem i pierwszym właścicielem pałacu w Śmiełowie.
Józef i Maria Chełkowscy.jpg
Józef i Maria Chełkowscy - zdjęcie wykonane prawdopodobnie podczas podróży poślubnej.
Nagrobek Chełkowskich.jpg
Autor: Maurycek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nagrobek Józefa i Marii Chełkowskich na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.