Maria Dulębianka

Maria Dulębianka

Data i miejsce urodzenia	21 listopada 1858 Kraków
Data i miejsce śmierci	7 marca 1919 Lwów
Przyczyna śmierci	tyfus plamisty
Miejsce spoczynku	Cmentarz Obrońców Lwowa
Zawód, zajęcie	działaczka społeczna, malarka, feministka
Miejsce zamieszkania	Kraków, Lwów, Żarnowiec
Narodowość	polska
Alma Mater	Académie Julian
Rodzice	Maria z Wyczałkowskich Henryk Dulęba
Odznaczenia

Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej, 1902, Muzeum Narodowe w Warszawie

Maria Dulęba herbu Alabanda, również Maria Dulębianka (ur. 21 listopada 1858^[1][2] w Krakowie, zm. 7 marca 1919 we Lwowie) – polska malarka, pisarka, publicystka, feministka i działaczka społeczna.

Rodzina

Dulębianka urodziła się w Krakowie, gdzie 25 listopada została ochrzczona w kościele Mariackim. Była córką Marii z Wyczałkowskich Skibowej oraz Henryka Dulęby herbu Alabanda^[1]. Ojciec, pochodzący ze zubożałej rodziny ziemiańskiej z okolic Nowego Sącza, przez pewien czas pracował w krakowskim teatrze jako sekretarz dyrekcji^[1].

Miała pięcioro rodzeństwa. Henryk Dulęba (junior) pracował we Lwowie jako inżynier budownictwa. Anna z Dulębów Wyczołkowska ukończyła konserwatorium muzyczne w Wiedniu, w 1893 roku obroniła doktorat z zakresu filozofii na uniwersytecie w Zurychu, a w 1901 wyemigrowała do Chicago^[1]. Władysław Dulęba, z wykształcenia doktor prawa, prowadził kancelarię adwokacką we Lwowie oraz zaangażował się w działalność polityczną, obejmując m.in. stanowisko ministra dla Galicji. Adolf Dulęba pozostał w Krakowie, gdzie wybrał karierę teatralną (znaną aktorką została także jego córka, Maria Dulęba). Feliks Dulęba został urzędnikiem kolejowym w Galicji Wschodniej^[1]. Przyrodnim bratem Dulębianki był pianista Józef Dulęba^[1].

Edukacja artystyczna

Początkowo Dulębianka uczyła się w Krakowie na pensji Justyny Maliszewskiej. W roku akademickim 1873/1874 rozpoczęła naukę na kursie przygotowawczym Kunstgewerbeschule w Wiedniu (przekształconej w Uniwersytet Sztuki Stosowanej w Wiedniu)^[1]. Od ok. 1880 roku uczęszczała do prywatnej szkoły artystycznej dla kobiet prowadzonej przez Wojciecha Gersona w Warszawie, równocześnie m.in. z Anną Bilińską oraz Zofią Stankiewiczówną^[1]. Następnie w latach 1884–1886 studiowała w Académie Julian w Paryżu pod kierunkiem Tony’ego Roberta-Fleury’ego i Williama-Adolphe’a Bouguereau, a potem także w pracowni Carolusa-Durana^[1]. Przed wyjazdem do Francji prawdopodobnie krótko pobierała nauki u Jana Matejki w Krakowie^[1].

Malarstwo

Maria Dulębianka, Portret Marii Konopnickiej, 1910, Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu

Od 1881 roku regularnie pokazywała swe prace m.in. w Warszawie i Krakowie. Na wystawie światowej w Paryżu w 1889 roku zaprezentowała obrazy Na pokucie i Sieroca dola, za który otrzymała wyróżnienie (mention honorable)^[1][2]. Malowała przede wszystkim portrety, studia kobiet i dzieci oraz kameralne sceny rodzajowe, często przedstawiające ubogich mieszkańców miasta^[2].

Wielokrotnie portretowała także Marię Konopnicką. Największą kolekcję stworzonych przez nią wizerunków poetki prezentuje Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu. W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje się natomiast Portret Marii Konopnickiej namalowany przez Dulębiankę w 1902 roku z okazji jubileuszu pracy twórczej pisarki i reprodukowany później m.in. na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”^[3]. Również Muzeum Polskie w Rapperswilu przed wojną posiadało portret Konopnickiej pędzla Dulębianki. Pod wpływem pobytów z Konopnicką w różnych uzdrowiskach Dulębianka zaczęła wprowadzać do swojej twórczości także motywy inspirowane podróżami, np. pejzaże morskie. Jej szkic olejny Morze (ok. 1910) zachował się w Muzeum Narodowym w Krakowie^[1].

Maria Dulębianka, Morze, ok. 1910, Muzeum Narodowe w Krakowie

Relacja z Marią Konopnicką

Od 1890 roku Dulębianka i Konopnicka przez dwadzieścia lat wspólnie podróżowały i mieszkały za granicą (m.in. w Monachium, Zurychu, Dreźnie i Wiedniu), a po 1903 roku – w dworku w Żarnowcu, pod Krosnem, który poetka otrzymała w darze od narodu z okazji jubileuszu pracy literackiej^[1].

Jak zauważa Lena Magnone, Dulębianka została pierwszy raz wymieniona w liście Konopnickiej w 1889 roku^[4]. Z ustaleń Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej omówionych w biografii Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki wynika, że Dulębianka poznała Konopnicką prawdopodobnie w pierwszym kwartale 1889 roku – na taką datę wskazują bowiem zapiski malarki z notatnika zachowanego we Lwowskiej Narodowej Bibliotece im. Wasyla Stefanyka. Relacja Dulębianki i Konopnickiej nie budziła za ich życia kontrowersji i była społecznie akceptowana. W malarce widziano wierną towarzyszkę, przyjaciółkę i powierniczkę poetki, szczególnie oddaną w ostatnich latach życia Konopnickiej, kiedy pisarka coraz poważniej chorowała^[1].

Część badaczy określa je dziś jako partnerki życiowe^[5][6]. Lena Magnone zaproponowała w swojej książce Konopnicka. Lustra i symptomy termin „związek siostrzany”^[4], natomiast Karolina Dzimira-Zarzycka określenie „małżeństwo bostońskie”^[1].

Jak zwraca uwagę Krzysztof Tomasik, Maria Dulębianka, która nigdy nie wyszła za mąż, reprezentowała typ znany wśród lesbijek od wieków. Krótko się strzygła, chodziła w surducie i binoklach, polowała i jeździła konno. Początkowo Konopnicka nazywała ją „Piotrek” lub „Pietrek z powycieranymi łokciami”. Brała udział w życiu rodzinnym artystki^[5]. .

Maria Dulębianka, fot. Marek Münz, 1908

Działalność feministyczna

Maria Dulębianka była przedstawicielką pierwszej fali feminizmu. W 1895 roku rozpoczęła walkę o dopuszczenie kobiet do studiowania w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W 1897 roku związała się ze środowiskami emancypacyjnymi we Lwowie. Publikowała w feministycznym „Sterze” wydawanym przez Paulinę Kuczalską-Reinschmit. Podjęła starania na rzecz utworzenia gimnazjum żeńskiego we Lwowie. W 1902 roku wygłosiła w Krakowie odczyt O twórczości kobiet, wydany w 1903 roku w zbiorze Głos kobiet w kwestii kobiecej^[1].

W referacie Polityczne stanowisko kobiety^[7], wygłoszonym w 1907 roku z okazji jubileuszu 40-lecia pracy twórczej Elizy Orzeszkowej, wypowiedziała się przeciw militaryzmowi, wskazując jednak również na inne problemy: „Ale nad militaryzm i kapitalizm wrogiem większym, bo bliskim i codziennym, jest nam każda krzywda, każdy ucisk, każdy fałsz i każda nieprawość, przeciw tym wrogom wielką i wytrwałą wieść krucjatę”^[8].

W 1908 roku kandydowała do Sejmu Krajowego we Lwowie z ramienia Komitetu Równouprawnienia Kobiet, przy poparciu Stronnictwa Ludowego i Komitetu Pracy Oświatowej im. Marii Wysłouchowej, wykorzystując formalne uprawnienia wyborcze przysługujące w Galicji niewielkiej grupie obywatelek. Uzyskała 511 głosów, ale odrzucono jej kandydaturę „z przyczyn formalnych”^[1]. W tym okresie jeszcze mocniej zaangażowała się w walkę o prawa wyborcze kobiet. Stanęła na czele Związku Uprawnienia Kobiet we Lwowie (1909)^[1].

Działalność społeczna

Dulębianka niemal całkowicie poświęciła się pracy społecznej i feministycznej po 1910 roku, gdy po śmierci Konopnickiej przeniosła się na stałe do Lwowa. Wkrótce założyła Wyborczy Komitet Kobiet do Rady Miejskiej we Lwowie (1911) i Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet (1912). W 1913 roku z jej inicjatywy powstała we Lwowie Liga Mężczyzn dla Obrony Praw Kobiet, do której jako pierwsi przystąpili Witold Lewicki oraz senator Maksymilian Thullie. Publikowała m.in. w dwutygodniku „Nowe Słowo” i dzienniku „Kurier Lwowski”. W latach 1911–1913 redagowała także dodatek do „Kuriera Lwowskiego” zatytułowany „Głos Kobiet” (nie mylić z kobiecym pismem socjalistycznym wydawanym pod tym samym tytułem)^[1].

Po wybuchu I wojny światowej Komitet Obywatelskiej Pracy Kobiet pod jej kierownictwem zajął się organizacją pomocy humanitarnej w mieście. Działaczki zakładały m.in. ochronki dla dzieci, tanie kuchnie dla biednych i kursy dla sanitariuszek. Dulębianka blisko współpracowała z wiceprezydentem Lwowa, Tadeuszem Rutowskim, obejmując sekretariat miejskiego Wydziału Dobroczynności^[1]. Uczestniczyła także w obronie Lwowa w listopadzie 1918 w trakcie trwającej wojny polsko-ukraińskiej, m.in. współorganizując służbę sanitarną. W grudniu 1918 roku została w Warszawie wybrana przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich, zrezygnowała jednak z tej funkcji z powodu walk toczących się dalej we Lwowie. Ostatniego dnia grudnia w imieniu delegacji kobiet przemawiała na audiencji u Józefa Piłsudskiego^[1].

Śmierć

23 stycznia 1919 roku wraz z Marią Opieńską i Teodozją Dzieduszycką, jako delegatka Czerwonego Krzyża do zbadania położenia jeńców i internowanych w obozach ukraińskich, wyruszyła w niebezpieczną misję m.in. do Stanisławowa, Kołomyi, Czortkowa, Mikuliniec, Tarnopola i Złoczowa^[9]. Podróż odbywała się w czasie niezwykle ostrych mrozów. Od chorych jeńców polskich delegatki zaraziły się tyfusem plamistym^[1].

Maria Dulębianka zmarła na tyfus po powrocie do Lwowa, 7 marca 1919 roku. Początkowo została pochowana w grobowcu Marii Konopnickiej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. W 1927 roku jej trumnę przeniesiono na nowo założony Cmentarz Obrońców Lwowa (kwatera I, miejsce 6)^[10][5].

Grób Marii Dulębianki we Lwowie (2017)

Odznaczenie i upamiętnienie

Zarządzeniem prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 19 grudnia 1930 roku została odznaczona Krzyżem Niepodległości „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”^[11].

Decyzją Rady Miasta Lwowa już w 1920 roku jedna ulic w tym mieście została nazwana imieniem Marii Dulębianki^[1], a w dziesiątą rocznicę śmierci, w 1929 roku, Lwowska Liga Kobiet wydała broszurę z krótką biografią Dulębianki przygotowaną przez Marię Jaworską. W 1935 roku pośmiertnie została odznaczona Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia^[12].

W 2021 roku Dulębianka została patronką pasażu przy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie^[13], ulicy na Nadodrzu we Wrocławiu^[14], w 2018 patronką ulicy na Strzeszynie w Poznaniu^[15], a w 2022 roku projekt nadania jej imienia ulicy w Krakowie zyskał poparcie Komisji Kultury Rady Miasta Krakowa^[16]. W 2022 roku nakładem Wydawnictwa Marginesy ukazała się biografia autorstwa Karoliny Dzimiry-Zarzyckiej zatytułowana Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki^[1].

Przypisy

Bibliografia

• KarolinaK. Dzimira-Zarzycka KarolinaK., Samotnica. Dwa życia Marii Dulębianki, Warszawa: Wydawnictwo Marginesy, 2022, ISBN 978-83-67262-15-6 .
• LenaL. Magnone LenaL., Maria Konopnicka. Lustra i symptomy, Gdańsk: Wydawnictwo Słowo / obraz terytoria, 2011, ISBN 978-83-7453-982-1 .
• JoannaJ. Sosnowska JoannaJ., Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2003, ISBN 83-85938-84-2 .
• KrzysztofK. Tomasik KrzysztofK., Homobiografie: pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2009, ISBN 978-83-61006-59-6, OCLC 316563624 .
• KatarzynaK. Zwolak KatarzynaK., Maria Dulębianka. Barwy kampanii, [w:] EwaE. Furgał (red.), Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Kraków: Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2009, ISBN 978-83-928639-0-8 .

Linki zewnętrzne

• Publikacje Marii Dulębianki w bibliotece Polona