Maria Kujawska

Maria Kujawska

Imię i nazwisko urodzenia	Maria Rajda
Data i miejsce urodzenia	5 lipca 1893 Racibórz
Data i miejsce śmierci	23 maja 1948 Pszczyna
Zawód, zajęcie	posłanka do Sejmu Śląskiego
Odznaczenia

Maria Kujawska z domu Rajda (ur. 5 lipca 1893 w Raciborzu, zm. 23 maja 1948 w Pszczynie) – śląska działaczka społeczna i polityczna.

Młodość 1893–1921

Urodziła się 5 lipca 1893 roku w Raciborzu w rodzinie śląskiej jako córka Wilhelma Raida (spolszczone Rajda) mistrza szewskiego pochodzącego z sąsiadującej wsi Sudzice (obecnie czeskie Sudice) i Berty z d. Jendrischek gospodyni domowej ze Świdnicy. Ukończenie średniej szkoły „Fräulein Pruss” kształcącej nauczycielki umożliwiło jej podjęcie studiów uniwersyteckich^[1]. W 1915 roku wstąpiła na wydział medyczny uniwersytetu wrocławskiego. Spotkała tam grupę studentów polskich pochodzących głównie z Wielkopolski i Śląska i pod ich wpływem zainteresowała się i zafascynowała historią i kulturą polską. Wybrała wtedy polską narodowość. Nauczyła się języka polskiego (który był językiem domowym jej babki^[1]) i wstąpiła do tajnej niepodległościowej polskiej organizacji ZET przygotowującej kadry do pracy w przyszłym państwie polskim^[2][3]. W roku akademickim 1917/1918 wraz z grupą polskich studentów studiowała na uniwersytecie w Monachium. Duży wpływ na jej światopogląd wywarł ówczesny wykładowca na tamtejszej katedrze pedagogiki profesor Friedrich Wilhelm Foerster, filozof, etyk, przeciwnik nacjonalizmu i militaryzmu, opierający wychowywanie na rozwijaniu i kształceniu charakteru^[1]. Do Wrocławia powróciła w drugiej połowie 1918 roku, ale już w grudniu tego roku musiała ten uniwersytet opuścić. Powodem by konflikt na tle politycznym z nacjonalistycznie nastawionym profesorem Ottonem Küstnerem, kierownikiem kliniki chorób kobiecych i położnictwa gdzie odbywała staż^[4]. Studia ukończyła na polskich uniwersytetach w Poznaniu i Krakowie a 15 lipca 1920 roku uzyskała w Warszawie dyplom lekarza. W latach 1920–1922 zaangażowała się w działalność polityczną na Śląsku, gdzie toczyły się zmagania, mające zdecydować o polskiej czy niemieckiej przyszłości tej dzielnicy. Przygotowywała średni personel medyczny tj. pielęgniarki i położne do pracy w przyszłym województwie śląskim. Zorganizowała także polskie związki położnych w wielu powiatach śląskich i brała udział w propolskich akcjach propagandowych poprzedzających plebiscyt^[5]. Działalność tę na krótko przerwała w listopadzie 1920 roku w czasie wojny polsko-sowieckiej gdy wyjechała do wsi Horodzieja na Białorusi, gdzie w szpitalu polowym leżał chory na tyfus plamisty jej narzeczony, lekarz podporucznik WP Kazimierz Kujawski^[6]. Po odwiezieniu rekonwalescenta do jego rodzinnego domu w Śremie w Wielkopolsce powróciła na Śląsk. W dniu plebiscytu, 20 marca 1921 roku była lekarzem dyżurnym w polskim sztabie plebiscytowym w hotelu Lomnitz w Bytomiu^[7]. W trakcie III powstania śląskiego (2/3 maja – 5 lipca 1921) zajmowała się rannymi w kilku punktach sanitarnych oraz prowadziła pociąg sanitarny grupy „Wschód” do szpitala w Sosnowcu. Następnie pracowała w szpitalu polowym w Toszku, a później do stycznia 1922 roku w stopniu porucznika-lekarza w Głównym Szpitalu Wojsk Powstańczych w Mysłowicach^[8]. Tam też zorganizowała dla średniego personelu medycznego kurs Czerwonego Krzyża obejmujący poza tematami fachowymi również język polski, historię i literaturę polską^[9]. Była jedyną kobietą lekarką biorąca udział w III powstaniu śląskim. W tym czasie ukształtował się jej światopogląd: otwarty, polski patriotyzm i postępowe poglądy społeczne zbliżone do socjaldemokratycznych. 6 sierpnia 1921 roku zawarła związek małżeński z kolegą ze studiów Kazimierzem Kujawskim. Ich cztery córki także zostały lekarkami.

Okres 1922–1939

W 1922 roku w dniu oficjalnego przyłączenia Górnego Śląska do Polski otrzymała Odznakę Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża II stopnia^[10]. Mieszkała wówczas w Katowicach i rozpoczęła pracę w przychodni przeciwgruźliczej zorganizowanej przez ówczesne Towarzystwo Polskiego Czerwonego Krzyża, gdzie była zatrudniona aż do wybuchu II wojny światowej^[11]. W 1923 roku rodzina przeniosła się do Brzezin Śląskich, jej mąż został tam lekarzem Spółki Brackiej a ona podjęła pracę społeczną m.in. organizując w Brzezinach Koło Towarzystwa Polek^[12]. Gdy 1932 roku jej mąż został lekarzem powiatowym w Katowicach, rodzina się tam przeniosła wraz z nim. I ona i jej mąż byli zwolennikami systemu powszechnej opieki zdrowotnej i nigdy nie podjęli lekarskiej praktyki prywatnej. W okresie międzywojennym brała czynny udział w życiu społecznym Śląska. W 1931 roku została wybrana na II przewodniczącą Towarzystwa Polek^[13]. Towarzystwo Polek, współpracujące z ogólnopolskim Związkiem Pracy Obywatelskiej Kobiet, opierało swoją działalność na zasadach chrześcijańskich a głównym celem tej organizacji było rozbudzanie i umacnianie polskiej świadomości narodowej, podniesienie poziomu kulturowego, aktywizacja zawodowa oraz zapewnienie udziału kobiet w życiu społecznym i politycznym. Była to na Śląsku najliczniejsza organizacja kobieca licząca w 1939 roku 382 koła i 36 760 członkiń^[14]. Maria Kujawska pracowała też w innych organizacjach społecznych: była członkiem Zarządu Okręgu Śląskiego PCK i Towarzystwa Walki z Gruźlicą, Towarzystwa Lekarzy Polaków na Śląsku (1932–1939), Związku Gospodarczego Lekarzy Polaków województwa śląskiego (1926 –1934) i Śląskiej Izby Lekarskiej (1934–1939)^[15]. Należała do grona założycieli Instytutu Śląskiego (1934–1939), placówki kulturalnej wspierającej rozwój nauki i kultury województwa i do komisji rozjemczej rozstrzygającej sprawy sporne Instytutu^[15]. Była również aktywna w życiu politycznym Śląska. Uważała, że w okresie budowy nowoczesnego państwa i porozbiorowego scalania trzech dzielnic różniących się kulturą oraz systemami prawnym, potrzebna jest silna władza i zgodnie z tym poglądem popierała program sanacji kierowany na Górnym Śląsku przez wojewodę Michała Grażyńskiego^[1][15]. Należała do Chrześcijańskiego Narodowego Zjednoczenia Pracy (NChZP), ugrupowania powstałego na Śląsku po przewrocie majowym w 1927 roku jako sojusz wyborczy popierający rząd. Była ławnikiem w Głównym Komitecie Wykonawczym tej organizacji^[15]. Po rozwiązaniu NChZP w 1937 roku wstąpiła do Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), gdzie również pełniła funkcję ławnika w Prezydium Okręgu. Została dwukrotnie wybrana do Sejmu Śląskiego II i III kadencji, pełniła tam funkcję sekretarza komisji do spraw wyznań religijnych i oświecenia publicznego jak również skarbnika klubu NChZP^[16]. Głównym zadaniem Sejmu Śląskiego było lokalne ustawodawstwo. Była zwolenniczką ujednolicenia przepisów prawnych w całym państwie i niwelowania różnic pomiędzy Śląskiem a innymi dzielnicami. Angażowała się w walki polityczne pomiędzy piłsudczykami a Polskim Stronnictwem Chrześcijańskiej Demokracji, reprezentowanym wtedy na Śląsku przez Katolicki Blok Ludowy^[17] pod kierunkiem Wojciecha Korfantego^{[18][19][20][21][22]}. W 1936 roku została wybrana do Rady Wojewódzkiej, naczelnej władzy administracyjnej Śląska^[23]. 

Okres wojenny 1939 –1945

Maria Kujawska jako zagrożona niemieckimi represjami, w drugiej połowie września 1939 roku znalazła się na emigracji w Rumunii, gdzie połączyła się z córkami. Przyjęła propozycję kierowania domem dla polskich matek z dziećmi („Home Suisse pour les enfants polonais”) stworzonym i utrzymywanym przez szwajcarskie towarzystwo charytatywne „Pro Polonia”. Dom ten usytuowano w Crikvenicy na wybrzeżu dalmatyńskim w ówcześnie neutralnej Jugosławii^[24]. Brała czynny udział w życiu zgromadzonej wokół domu kolonii uchodźców z Polski^[25]. Po zajęciu Dalmacji przez Wehrmacht, w styczniu 1944 roku wszyscy członkowie tej grupy zostali aresztowani a następnie zdolni do pracy wywiezieni do obozów koncentracyjnych^[25][26]. Wraz z dwiema córkami znalazła się w Ravensbrück, gdzie pracowała okresowo w oddziałach szpitalnych i przy badaniu nowo przybyłych. Naczelna pielęgniarka SS zarzucała jej „Humanitätsfimmel” (bzik humanitarny)^[27], ale naczelny lekarz SS szanował ją, co wykorzystywała dla starań o poprawę bytu chorych. Nie powiodły się jej pierwsze i zakończone osobistymi represjami starania o lepsze traktowanie kobiet chorych psychicznie. Udało się jej jednak stworzyć względnie ludzkie warunki w prowadzonym przez nią bloku chorych oraz wyjaśnić naczelnemu lekarzowi, że kobiety z Warszawy przywiezione w pierwszych tygodniach powstania nie są terrorystkami i nie należy pozbawiać ich dostępu do i tak bardzo ułomnej obozowej pomocy medycznej. Najbardziej znane zdarzenie miało miejsce w lutym 1945 roku. Maria Kujawska przekonała wówczas komisję SS do odstąpienia od przeprowadzenia selekcji chorych do komory gazowej w kierowanym przez nią 11 bloku szpitalnym. Zdołała wytłumaczyć komisji przeprowadzającej selekcję, że ten blok przeznaczony jest dla rekonwalescentek, wobec czego nie ma w nim ciężko chorych a selekcja byłaby stratą czasu^[28]. Leczyła chore więźniarki nieprzyjęte do „Rewiru” często odbywając wizyty po godzinie policyjnej (zakazie opuszczania baraków po zmroku) co łączyło się z ryzykiem represji. Nazywano ją „Aniołem w Ravensbrück”^[29][30][31].

Okres powojenny

W maju 1945 roku Maria Kujawska powróciła na Śląsk do Pszczyny, gdzie jej mąż, który przeżył wojnę w Generalnej Guberni objął funkcję lekarza powiatowego. Została kierowniczką powiatowego ośrodka zdrowia, zorganizowała w Pszczynie powiatowy oddział PCK, a w sąsiadującej węzłowej stacji kolejowej Dziedzice punkt pomocy dla repatriantów z Zachodu. 28 listopada 1945 roku zmarł jej mąż. Chorowała na niewydolność krążenia, zmarła 23 maja 1948 roku. W 1974 roku jej nazwisko nadano Medycznemu Studiu Zawodowemu w Opolu. Jest pochowana w grobie rodzinnym w Pszczynie.

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)^[32][33]
• Srebrna Odznaka TPCK (1922)

Upamiętnienie

Jest jedną z 30 bohaterek wystawy „60 na 100. SĄSIADKI. Głosem Kobiet o powstaniach śląskich i plebiscycie” poświęconej roli kobiet w śląskich zrywach powstańczych i akcji plebiscytowej (2019; koncepcję wystawy, scenariusz i materiały przygotowała Małgorzata Tkacz-Janik, a grafiki Marta Frej)^[34][35] oraz jedną z bohaterek filmu 5 kobiet Sejmu Śląskiego – fabularyzowanego dokumentu według pomysłu Małgorzaty Tkacz-Janik w reżyserii Macieja Marmoli oraz Kamila Niesłonego^[36].

Przypisy

Bibliografia

• Krystyna Czernik: Doktor Maria Kujawska - życie i działalność patronki Medycznego Studium Zawodowego w Opolu.
• Krzysztof Brożek: Polska służba medyczna w powstaniach śląskich i plebiscycie., wyd. „Śląsk” 1973.
• Wanda Kiedrzyńska: Ravensbrück., wydanie drugie, Książka i Wiedza 1965.