Maria Skłodowska-Curie

Maria Skłodowska-Curie

Maria Skłodowska-Curie około 1920
Data i miejsce urodzenia	7 listopada 1867 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	4 lipca 1934 Passy, Francja
Przyczyna śmierci	aplazja szpiku[1]
Miejsce spoczynku	Panteon w Paryżu
Zawód, zajęcie	fizyk, chemik
Narodowość	polska
Alma Mater	Uniwersytet Paryski
Małżeństwo	1895–1906: Pierre Curie
Dzieci	Irène Joliot-Curie Ève Curie
Odznaczenia
Nagroda Nobla

Maria Salomea Skłodowska-Curie^[a] (ur. 7 listopada 1867 w Warszawie, zm. 4 lipca 1934 w Passy) – polsko-francuska uczona zajmująca się fizyką doświadczalną i chemią fizyczną, podwójna noblistka – laureatka Nagrody Nobla z fizyki (1903)^[2] i chemii (1911)^[3].

W 1891 Maria Skłodowska wyjechała z Królestwa Polskiego do Paryża, by podjąć studia na Sorbonie (w XIX wieku kobiety nie mogły studiować na ziemiach polskich^[b]); następnie rozwinęła tam swoją karierę naukową. Była prekursorką nowej gałęzi chemii – radiochemii. Do jej dokonań należą: rozwinięcie teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków – radu i polonu. Z jej inicjatywy prowadzono także badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości.

Dyplom Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, przyznany w grudniu 1903 r. Pierre’owi i Marii Curie

Nagrodą Nobla została wyróżniona po raz pierwszy w 1903 – z fizyki, wraz z mężem Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem, za badania nad odkrytym przez Becquerela zjawiskiem promieniotwórczości. Po raz drugi została nagrodzona w 1911 – z chemii za odkrycie polonu i radu, wydzielenie czystego radu i badanie właściwości chemicznych pierwiastków promieniotwórczych. Należy do grona jedynie czterech osób, który otrzymały Nagrodę Nobla więcej niż raz. Wśród nich jest jedną z dwóch, które otrzymały nagrody w różnych dyscyplinach. W tej czwórce jest też jedyną kobietą oraz jedynym uczonym uhonorowanym w dwóch różnych naukach przyrodniczych^[c]. Mimo polskiej narodowości i sentymentów do kraju, nigdy nie otrzymała polskiego obywatelstwa – do Francji wyjechała z paszportem Imperium Rosyjskiego.

Maria Skłodowska-Curie to pierwsza kobieta, która spoczęła w paryskim Panteonie w dowód uznania zasług naukowych. Z mężem Pierre’em Curie miała dwie córki, które dożyły dorosłości: Ève Curie i Irène Joliot-Curie.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość w Królestwie Polskim

Władysław Skłodowski oraz, od lewej, Maria, Bronisława, Helena, 1890

Maria Skłodowska urodziła się w Warszawie (wtedy znajdującej się w Królestwie Polskim, będącym częścią Imperium Rosyjskiego) jako piąte i ostatnie dziecko w rodzinie nauczycielskiej, wywodzącej się z drobnej szlachty. Jej ojciec Władysław, pochodził z rodziny, która miała prawo do posługiwania się herbem Dołęga, zaś matka z rodziny z herbem Topór^[4][5]. Dziadek Józef Skłodowski był szanowanym lubelskim pedagogiem. Ojciec Władysław Skłodowski był nauczycielem matematyki i fizyki oraz dyrektorem kolejno dwóch warszawskich gimnazjów męskich, zmuszony przez władze carskie prowadził również w domu stancję dla chłopców. Matka Bronisława Boguska, była przełożoną warszawskiej pensji dla dziewcząt z dobrych domów. Oboje rodzice wychowywali swoje dzieci w duchu głębokiego patriotyzmu. Rodzeństwem Marii byli: Zofia (1861–1876), Józef (1863–1937) – znany warszawski lekarz, Bronisława (1865–1939) – lekarka i działaczka społeczna i Helena (1866–1961) – nauczycielka. Kiedy Maria miała 9 lat, jej najstarsza siostra Zofia zmarła na tyfus. Dwa lata później, w wieku 42 lat zmarła jej matka, która od lat chorowała na gruźlicę^[6]. Ojciec był ateistą, matka zaś głęboko wierzącą katoliczką. Po śmierci siostry i matki Maria wpadła w depresję, straciła też wiarę w Boga i stała się ateistką^[7][8], a według Reida agnostyczką^[9].

Gdy Maria miała 10 lat rozpoczęła naukę na pensji dla dziewcząt, którą wcześniej prowadziła jej matka. Następnie kształciła się w III Żeńskim Gimnazjum Rządowym, które ukończyła w 1883 ze złotym medalem^[6]. Kolejny rok spędziła na wsi u ziemiańskiej rodziny jej ojca, gdzie regenerowała siły fizyczne i psychiczne po bolesnych przeżyciach związanych ze śmiercią matki i siostry. Po powrocie do Warszawy udzielała korepetycji z matematyki, fizyki, języków obcych (znała polski, rosyjski, niemiecki, angielski, francuski)^[10][6]. W Warszawie Maria poznała Bronisławę Piasecką – nauczycielkę, którą przepełniały idee pozytywizmu. Pod jej wpływem Maria wraz z siostrami – Bronią i Helą wstąpiły na Uniwersytet Latający^[6]. Był to czas, kiedy młode Skłodowskie poznały wybitnych profesorów, którzy przekazali im zakazaną przez władzę wiedzę. W wieku około 16 lat, ostatecznie zadeklarowała się jako ateistka zamieszczając w swoim pamiętniku racjonalistyczną krytykę przeciwko instytucjonalnemu oszukiwaniu w Kościele, jak również fragmenty obrazoburczej książki „Żywot Jezusa” autorstwa byłego księdza Josepha Ernesta Renana. Kienzler podsumowuje: „Odtąd w jej życiu miejsce wiary i Boga zastąpiła nauka”^[11].

Kamienica Łyszkiewicza przy ul. Freta 16 w Warszawie, miejsce urodzenia Marii Skłodowskiej. Od 1967 siedziba muzeum noblistki

Zafascynowane nauką, Maria i Bronia zawarły umowę, w myśl której najpierw na studia do Paryża wyjedzie starsza z nich, a młodsza będzie pracować w kraju na jej utrzymanie. Po zakończonych studiach we Francji, Bronia miałaby utrzymywać Marię^[12]. W związku z tym została guwernantką najpierw w prawniczej rodzinie z Krakowa, a następnie u ziemiańskiej rodziny Żorawskich, mieszkających w majątku ziemskim w Szczukach. Tam Maria uczyła dwie córki Żorawskich, a w wolnych chwilach, za zgodą Żorawskiego, uczyła wiejskie dzieci czytania, pisania i liczenia^[6]; działalność ta była zabroniona i bardzo surowo karana przez carskie władze.

W Szczukach Maria poznała syna Żorawskich, Kazimierza, wtedy młodego studenta matematyki. Młodzi zakochali się w sobie i dość szybko zaręczyli. Rodzice Kazimierza jednak stanowczo odrzucili pomysł ślubu ich syna z ubogą guwernantką, a sam Kazimierz nie potrafił się im przeciwstawić. Upokorzona Maria pracowała w Szczukach jeszcze piętnaście miesięcy. Żyjąc nadzieją na małżeństwo, raz jeszcze spotkała się z Kazimierzem w Zakopanem. Spotkanie potwierdziło jednak tylko obawy Marii, że do małżeństwa nie dojdzie. Ostatecznie zerwała znajomość z młodym Żorawskim^[13][14]. W 1889 upokorzona i odtrącona Maria, po czterech latach żalu, bólu, samotności i ciężkiej pracy powróciła do Warszawy. Tutaj zaczęła uzupełniać swoją wiedzę z chemii i fizyki na Uniwersytecie Latającym, m.in. uczestnicząc w laboratoriach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przy Krakowskim Przedmieściu^[15]. Pomagał jej cioteczny brat Józef Boguski, były asystent Dymitra Mendelejewa oraz chemik Napoleon Milicer, były współpracownik Roberta Bunsena^[6]. To właśnie ci uczeni nauczyli młodą Skłodowską analizy chemicznej, którą później mogła wykorzystać przy pracach umożliwiających jej wyizolowanie radu i polonu.

Na początku 1890, zgodnie z wcześniejszą umową, Bronisława, która kilka miesięcy wcześniej poślubiła Kazimierza Dłuskiego (także lekarza), zaprosiła ją do swojego paryskiego mieszkania, oferując pełne utrzymanie. Maria jeszcze przez rok się wahała, dokształcała, udzielała korepetycji, aż na początku 1891 zdecydowała się wyjechać do Paryża^[6][16].

Studia na Sorbonie i Pierre Curie

Karta tytułowa pracy doktorskiej Marii Skłodowskiej-Curie z 1903

Maria Skłodowska rozpoczęła naukę na Sorbonie w listopadzie 1891. Jako przedmiot studiów wybrała matematykę i fizykę. Jej nauczycielami akademickimi byli Paul Appel, Henri Poincaré oraz Gabriel Lippmann – wybitni uczeni o światowej sławie. Życie i czas w Paryżu Maria dzieliła pomiędzy naukę i grę w amatorskim teatrze. To właśnie w czasie studiów podczas jednego z przedstawień pt. „Polska, która kruszy kajdany” poznała i zaprzyjaźniła się z 7 lat starszym pianistą – Ignacym Janem Paderewskim^[17]. 28 lipca 1893 otrzymała licencjat z fizyki z pierwszą lokatą, a rok później licencjat z matematyki z drugą lokatą^[6].

Po ukończonych studiach, Gabriel Lippmann pomógł Marii otrzymać stypendium naukowe nad badaniami naukowymi związanymi z magnetycznymi właściwościami różnych rodzajów stali. W tym samym czasie Maria poznała u prof. Józefa Wierusza-Kowalskiego skromnego naukowca – Pierre’a Curie^[18][19]. Był on o osiem lat starszy od Marii, był wspólnie z bratem Jacques’m odkrywcą piezoelektryczności, autorem „prawa Curie” i zasady symetrii, konstruktorem piezokwarcu i „wagi Curie”^[20]. Maria i Pierre szybko znaleźli wspólne tematy do rozmów. 26 lipca 1895 Maria Skłodowska i Pierre Curie zawarli cywilny związek małżeński^[6]. Podczas ceremonii towarzyszyła im tylko najbliższa rodzina i kilku przyjaciół. W podróż poślubną pojechali na rowerach – prezencie ślubnym od jednego z przyjaciół^[21].

Odkrycie polonu i radu

Pierre Curie

W 1896 Henri Becquerel (1852–1908), fizyk francuski, rozpoczął badania nad solami uranu (siarczanem potasu-uranylu K₂[UO₂(SO₄)₂](H₂O)₂), które wykazują silną fosforescencję. 2 marca 1896 na posiedzeniu Akademii Nauk ogłosił, że minerał zawierający uran emituje nowe, nieznane promieniowanie bez uprzedniego naświetlania. Becquerel przeprowadził kilka doświadczeń, na podstawie których stwierdził m.in. że uran i jego związki chemiczne w stanie krystalicznym, rozpuszczone czy też stopione samorzutnie emitują promieniowanie, które zaczernia kliszę fotograficzną, jonizuje powietrze i przenika przez nieprzezroczyste ciała. Ponadto stwierdził (błędnie), że promieniowanie uranowe jest zbliżone właściwościami do zwykłego światła i podobnie jak ono ulega odbiciu, załamaniu i polaryzacji. Z końcem 1897 Maria Skłodowska-Curie poszukując tematu do rozprawy w celu uzyskania stopnia doktora podjęła pierwsze badania naukowe z promieniami Becquerela^[22][23].

W tym samym roku, 12 września przyszła na świat pierwsza córka Marii i Pierre’a – Irène^[6], późniejsza laureatka Nagrody Nobla z chemii (była drugą kobietą wyróżnioną tą nagrodą w dziedzinie chemii).

Odrestaurowany układ okresowy z lat 1904–1945 na ścianie Audytorium Chemicznego Politechniki Gdańskiej. Zwraca uwagę brak polonu (l.a. 84), odkrytego już w 1898 przez Marię Skłodowska-Curie^[24], oraz obecność mazura (masurium, symbol Ma, l.a. 43), opisanego w 1925 przez badaczy niemieckich, a którego odkrycie nie zostało uznane na świecie^[25]

Maria podejmując prace naukowe nad promieniowaniem odkrytym przez Becquerela zastosowała przede wszystkim zamiast kliszy fotograficznej używanej przez uczonego bardzo czuły elektrometr, skonstruowany przez Pierre’a i jego brata Jacques’a Curie^[26][27]. Dzięki temu wynalazkowi stwierdziła, że natężenie promieni Becquerela zależy od zawartości uranu w próbce i jest do niej proporcjonalne. To spostrzeżenie umożliwiło jej wyciągnięcie słusznego wniosku, że jest ono właściwością atomową uranu. Kolejnym osiągnięciem Marii było udowodnienie, że poza uranem także tor emituje promieniowanie^[d]. Następnie Maria Curie dowiodła, że emisja promieniowania niektórych minerałów zawierających uran (blenda smolista, chalkolit czy autunit) jest znaczne silniejsza niż wynikałoby to z zawartości uranu w ich składzie. Ponieważ znała skład chemiczny chalkolitu [Cu(UO₂)₂(PO₄)₂·(8–12)H₂O] stwierdziła, że tylko uran jest pierwiastkiem promieniotwórczym w tym minerale. Wysunęła więc słuszną hipotezę, że minerał ten musi zawierać domieszkę nowego, nieznanego pierwiastka chemicznego. Maria otrzymała w laboratorium chalkolit i udowodniła tym samym, że syntetyczny chalkolit emituje słabsze promieniowanie. Był to dowód eksperymentalny na istnienie nowego pierwiastka chemicznego. Do badań Marii dołączył Pierre Curie. Małżonkowie Curie opracowali metodę wskaźników promieniotwórczych, dzięki czemu określili zdolność promieniowania nowego pierwiastka. Za pomocą przemian chemicznych wyodrębnili nowy, nieznany dotąd pierwiastek chemiczny. 18 lipca 1898 przedstawili dzieło naukowe, w którym donosili o odkryciu polonu (symbol Po, liczba atomowa 84), pierwiastka nazwanego na cześć Polski. Na kolejny sukces małżonkowie Curie nie musieli zbyt długo czekać. 26 grudnia 1898 wspólnie z Gustavem Bémontem donieśli o odkryciu kolejnego pierwiastka chemicznego – radu (symbol Ra, liczba atomowa 88)^[6].

Maria z mężem w laboratorium

Małżonkowie Curie zbadali promieniowanie emitowane przez rad i polon, stwierdzając m.in., że związki promieniotwórcze świecą, sole radu wydzielają ciepło, zabarwiają porcelanę i szkło, promieniowanie przechodzi przez powietrze i pewne ciała, że może przekształcić tlen cząsteczkowy (O₂) w ozon (O₃). Pierre Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał. Za swoje prace małżonkowie Curie zostali wyróżnieni licznymi nagrodami m.in. Plante, Lacaze, Gegner, Osiris, Medalem Davy'ego. W 1903 Maria przedstawiła tezy swojej rozprawy doktorskiej pt. „Badanie ciał radioaktywnych”^[28]. W sierpniu tego roku urodziła drugą córkę, która zmarła po porodzie^[29][6].

W 1903 Maria i Pierre Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem Nagrodę Nobla z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. 6 grudnia 1904 Maria urodziła trzecią córkę, Ève – przyszłą biografkę matki, pianistkę i działaczkę pokojową^[6].

Śmierć Pierre’a Curie

W czwartek 19 kwietnia 1906 Pierre Curie, wracając z zebrania Stowarzyszenia Profesorów Wydziałów Nauk Ścisłych, zginął potrącony przez konny wóz ciężarowy^[6]; miał wtedy 47 lat. Zrozpaczona Maria przez rok prowadziła tzw. „Dziennik żałobny”, w którym opisywała ból, żal i pustkę, jaka jej pozostała po śmierci ukochanego męża, przyjaciela, towarzysza^[30]. W maju 1906 38-letnia Maria dostała katedrę fizyki po mężu. Pierwszy wykład prowadziła 5 listopada 1906. Została tym samym pierwszą kobietą profesorem na paryskiej Sorbonie^[6].

Druga Nagroda Nobla i skandal z Paulem Langevinem

Maria Skłodowska-Curie wśród innych wielkich uczonych początku XX wieku podczas I konferencji Solvayowskiej w Brukseli w 1911 (m.in. Wien, Einstein, Maurice de Broglie – brat Louisa de Broglie, Nernst, Planck, Poincaré, Rutherford); pierwszy z prawej: Paul Langevin; drugi z prawej: Albert Einstein

Dyplom Nagrody Nobla z 1911 roku

Po śmierci Pierre’a Maria oddała się całkowicie pracy: otrzymała rad w stanie metalicznym, opracowała i udoskonaliła metody izolowania i otrzymywania nowych substancji, podała definicję międzynarodowego wzorca radu. Brała także czynny udział w konferencjach i spotkaniach międzynarodowych m.in. w konferencji Solvaya. Wspólnie z grupą przyjaciół stworzyła szkołę, gdzie dzieci uczono w nowatorski sposób (w laboratoriach, muzeach, teatrach). W 1911 Maria zgłosiła swoją kandydaturę do Francuskiej Akademii Nauk, ale przepadła w głosowaniu. Warto w tym miejscu podkreślić, że Maria była laureatką Nagrody Nobla, trzykrotną laureatką Akademii Nauk w Paryżu, posiadała doktoraty honorowe uniwersytetów m.in. w Edynburgu, Genewie, Manchesterze, była członkiem Akademii Nauk w Petersburgu, Bolonii, Pradze, członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Zwyciężyła jednak seksistowska postawa wobec kobiet i ksenofobiczna postawa wobec cudzoziemców^[31]. Pierwszą kobietę członkowie Akademii Nauk przyjęli ponad pół wieku później, w 1962. Była nią Marguerite Perey, doktorantka Marii Skłodowskiej-Curie.

Wkrótce po porażce w Akademii ujawniony został romans Marii Skłodowskiej-Curie z fizykiem francuskim Paulem Langevinem, który trwał około roku, w latach 1910–1911^[6]. Langevin był żonaty i porzucił swoją rodzinę^[32]. Maria Skłodowska-Curie w oczach prasy, zwłaszcza brukowej, była osobą rozbijającą rodzinę Langevinów, w dodatku była od Paula o 4 lata starsza, a poza tym była cudzoziemką. Michel Langevin, wnuk Paula, ożenił się wiele lat później z Hélène Joliot, wnuczką Marii Skłodowskiej-Curie. Oboje byli, podobnie jak ich rodzice i dziadkowie, naukowcami (w ich przypadku – fizykami nuklearnymi). Hélène Langevin-Joliot jest obecnie emerytowaną dyrektorką badań w Centre national de la recherche scientifique w Paryżu.

Maria była zdeklarowaną niewierzącą i pochodziła z Polski, która przez większość Francuzów była utożsamiana z bliżej nieokreślonym terytorium pod berłem rosyjskiego cara, gdzie znaczny procent ludności stanowili Żydzi – snuto przypuszczenia, że badaczka jest Żydówką (co w tamtych czasach było w ksenofobicznych kręgach Francji uważane za mocno podejrzane – nie ucichły bowiem jeszcze resentymenty, które kilkanaście lat wcześniej doprowadziły do sprawy Dreyfusa), pomimo że w rzeczywistości pochodziła ze szlacheckiego polskiego rodu Dołęga-Skłodowskich, a w dzieciństwie została ochrzczona w wierze katolickiej. Domniemania paryskich brukowców oparte były na tym, że Maria Skłodowska-Curie nosiła po babce drugie imię Salomea, które w Polsce było popularnym imieniem chrześcijańskim, zaś we Francji kojarzyło się z Salomé, używanym przez Żydówki.

7 listopada 1911 Szwedzka Akademia Nauk przyznała Marii drugą, tym razem samodzielną Nagrodę Nobla z chemii za odkrycie polonu i radu^[6]. Została pierwszym człowiekiem wyróżnionym tą nagrodą dwukrotnie i pierwszą kobietą laureatką Nobla w dziedzinie chemii.

Instytut Radowy

Po otrzymaniu drugiej Nagrody Nobla, Maria przekonała rząd Francji do przeznaczenia środków na budowę prywatnego Instytutu Radowego – Institut du Radium (obecnie Institut Curie)^[6], który został wzniesiony w 1914 i w którym prowadzono badania z zakresu chemii, fizyki i medycyny. Instytut ten stał się kuźnią noblistów – wyszło z niego jeszcze czworo laureatów nagrody Nobla, w tym córka Marii Skłodowskiej-Curie, Irène, i zięć Frédéric Joliot-Curie. W Instytucie prowadzono podstawowe prace i badania nad promieniotwórczością i radioizotopami^[33][34][35].

I wojna światowa

Gdy 1 sierpnia 1914 wybuchła I wojna światowa, siedemnastoletnia Irène i dziesięcioletnia Ève przebywały z dala od Paryża i matki. Były na wakacjach w l’Arcouest pod opieką przyjaciół Marii. Maria Skłodowska-Curie pozostała w Paryżu, by strzec Instytutu Radowego i próbki radu. Rząd ogłosił, że rad znajdujący się w Instytucie Radowym stanowi dobro narodowe i należy go ochronić. Uczona wywiozła rad na czas wojny do Bordeaux^[36][37]. Maria nie mogąc służyć Polsce, postanowiła służyć Francji. Zebrała aparaty rentgenowskie z paryskich pracowni i zorganizowała specjalne samochody z aparaturą, tzw. „małe Curie”. Były to pionierskie działania z zakresu diagnostyki zdrowia^[38][39]. Dzięki jej pracy i wytrwałości można było wykonywać zdjęcia rentgenowskie w polowych warunkach. Marii towarzyszyli lekarze wojskowi i Irène, która razem z matką szkoliła techników radiologów. Ta działalność uratowała wielu żołnierzy od pewnej śmierci. Była także członkinią Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce^[40].

W lipcu 1916, jako jedna z pierwszych kobiet, uzyskała prawo jazdy, by móc prowadzić samochód^[41][42].

Dwudziestolecie międzywojenne

W maju 1921, dzięki amerykańskiej dziennikarce Marii Meloney, Maria wraz z córkami wyruszyła w podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie dzięki zbiórce pieniędzy wśród Polonii amerykańskiej oraz amerykańskich milionerów otrzymała pieniądze na zakup grama radu do Instytutu Radowego. Oprócz wymarzonego grama radu Maria dostała dodatkową gotówkę na wyposażenie laboratorium. Kluczyk do szkatułki z cennym radem wręczył Marii prezydent USA Warren Harding^[43][39].

W 1926 Irène poślubiła Frédérica Joliot. Małżeństwo Joliot-Curie dokonało w 1934 wielkiego odkrycia – sztucznej radioaktywności, za co w 1935 otrzymali Nagrodę Nobla z chemii. Pod koniec lat dwudziestych zdrowie Marii Skłodowskiej-Curie zaczęło się coraz bardziej pogarszać. Maria zaczęła tracić słuch i wzrok^[44]. W 1929 Maria Meloney zaprosiła Marię Curie jeszcze raz do Stanów Zjednoczonych. Tym razem za zebrane pieniądze Maria kupiła gram radu dla Instytutu Radowego w Warszawie (obecnie Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie). Kluczyk do szkatułki z radem wręczył tym razem prezydent USA Herbert Hoover^[45][39]. Maria przekazała bezcenny dar swojej siostrze Bronisławie. Szpital został otwarty przez obie siostry w maju 1932^[39]. W 1934 Maria zaczęła czuć się coraz gorzej: miała wysoką temperaturę, pojawiły się dreszcze. Lekarze zdiagnozowali grypę, później gruźlicze zmiany w płucach. Zaproponowali wyjazd do sanatorium. Maria wraz z córką Ève jako pielęgniarką wyjechała do sanatorium Sancellemoz w Passy. Tam na miejscu lekarze znaleźli prawdziwą przyczynę osłabienia Marii – niedokrwistość aplastyczną (miała także chorobę popromienną wywołaną przez promieniowanie jonizujące) o przebiegu piorunującym. Maria Skłodowska-Curie zmarła tam 4 lipca 1934 o godz. 4 rano^[46][39]. Pogrzeb odbył się 6 lipca 1934 w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół. Maria spoczęła obok Pierre’a na cmentarzu w Sceaux. 20 kwietnia 1995 szczątki Marii i Pierre’a Curie zostały przeniesione do Panteonu w Paryżu.

Wyróżnienia i nagrody

Maria Skłodowska-Curie w 1909, podobnie jak jej mąż wcześniej, odmówiła przyjęcia francuskiego Krzyża Kawalerskiego Orderu Legii Honorowej^[47], ale w 1919 przyjęła odznaczenie hiszpańskim Krzyżem Wielkim Orderu Cywilnego Alfonsa XII^[48][49]. 11 listopada 2018 otrzymała pośmiertnie Order Orła Białego^[50]. Uhonorowana została również doktoratami honorowymi^[51]:

• Politechniki Lwowskiej – 1912,
• Uniwersytetu Columbia – 1921^[52],
• Uniwersytetu Poznańskiego – 1922,
• Uniwersytetu Jagiellońskiego – 1924,
• Politechniki Warszawskiej – 1926.

W lutym 1924 jednomyślną decyzją warszawskiej rady miejskiej otrzymała honorowe obywatelstwo Warszawy^[53]. W maju 1928 została wyróżniona honorowym obywatelstwem szkockiego miasta Glasgow^[54].

Upamiętnienie

Memorabilia

(c) Roman Eugeniusz, CC BY-SA 3.0

Grobowiec rodziny Skłodowskich na Starych Powązkach w Warszawie. Widoczna tablica poświęcona Marii Curie-Skłodowskiej

Grobowiec rodziny Skłodowskich na Starych Powązkach w Warszawie

Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie w parku u zbiegu ulicy Wawelskiej i ulicy Marii Skłodowskiej-Curie

Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Warszawie przy ul. Kościelnej

Tablica pamiątkowa przy ul. Krakowskie Przedmieście 66

Pomnik Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Awers medalu poświęconego Marii Curie-Skłodowskiej (proj. W. Gosławska)

Rewers medalu poświęconego Marii Curie-Skłodowskiej (proj. W. Gosławska)

Mural na dawnym budynku Instytutu Radowego przy ulicy Wawelskiej w Warszawie

Nieistniejący już mural „Urodziłam się w Warszawie” przy ul. Lipowej 3 na warszawskim Powiślu

Pomnik na placu przed rektoratem Uniwersytetu w Lublinie

Źródło wody mineralnej w zakładzie przyrodoleczniczym „Wojciech” w Lądku-Zdroju, nazwane imieniem uczonej

Jawor Maria – drzewo-pamiątka posadzone przez Marię Skłodowską-Curie podczas otwarcia Instytutu Radowego

Filmy

Do tej pory powstało kilka filmów biograficznych o Marii Skłodowskiej-Curie:

• Curie-Skłodowska (ang. Madame Curie) – amerykański film z 1943 w reżyserii Mervyna LeRoya. W rolę Marii Skłodowskiej wcieliła się Greer Garson^[55]. Obraz powstał na podstawie książki Ève Curie „Maria Curie”.
• Maria Skłodowska-Curie podtytuł W stulecie wielkiej uczonej – film biograficzny w reżyserii Stanisława Grabowskiego z 1967. Stworzono go w związku z setną rocznicą urodzin Marii Curie w dniu 7 listopada 1967^[56][57].
• Marie Curie – miniserial telewizyjny w reżyserii Johna Glenistera z 1977. Rolę Marii Curie odegrała Jane Lapotaire^[58].
• Maria Curie – biograficzny miniserial telewizyjny z 1990 w reżyserii Michela Boisronda. Rolę Marii Curie odegrała Marie-Christine Barrault^[59].
• Maria – film biograficzny w reżyserii Krzysztofa Szmagiera z 1998. Powstał on z inicjatywy Komitetu Obchodów 100-lecia Odkrycia Polonu i Radu^[60].
• Palmy Pana Schutza – francuski film biograficzny z 1997 w reżyserii Claude’a Pinoteau z Isabelle Huppert w roli Marii Skłodowskiej-Curie.
• Maria Skłodowska-Curie – film biograficzny w reżyserii Bohdana Rączkowskiego z 2004^[61].
• Maria – film dokumentalno-fabularyzowany w reżyserii Alicji Albrecht z 2011^[62]. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Joanna Szczepkowska. Film zawiera wspomnienia wnuczki uczonej – Heleny Langevin-Joliot, wypowiedzi jej polskich i francuskich biografów, zdjęcia i krótkie archiwalne fragmenty filmowe. Znaczną część stanowią nastrojowe sceny fabularyzowane, ilustrowane listami i wspomnieniami uczonej.
• Śladami Marii Skłodowskiej-Curie – film dokumentalno-fabularyzowany w reżyserii Krzysztofa Rogulskiego z 2011^[63]. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Elisabeth Duda. W filmie zaprezentowano m.in. wywiady z wnuczką Marii Skłodowskiej-Curie, prof. Hélène Langevin-Joliot oraz z pierwszą francuską astronautką, Claudie Haignere.
• Maria Skłodowska-Curie (fr. Marie Curie) – biograficzny film fabularny w reżyserii Marie Noëlle z 2016, nakręcony w koprodukcji francusko-niemiecko-polsko-belgijskiej. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Karolina Gruszka.
• Skłodowska (ang. Radioactive) – biograficzny film fabularny w reżyserii Marjane Satrapi z 2019. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Rosamund Pike.

Sztuki teatralne

• Promieniowanie – sztuka Kazimierza Brauna^[64]
• Radiation – a passion of Marie Curie – sztuka amerykańskiego aktora i reżysera Alana Aldy^[65]
• Blanche i Marie – sztuka na podstawie powieści Opowieść o Blanche i Marie autorstwa Per Olov Enquista
• Madame Curie – opera Elżbiety Sikory do libretta Agaty Miklaszewskiej, premiera 15 listopada 2011
• Amaterasu – sztuka Piotra Skotnickiego podsumowująca rok Marii Curie; Teatr Polskiego Radia, premiera 4 stycznia 2012^[66]

Patronat szkół

Maria Skłodowska-Curie jest patronką wielu placówek naukowych i edukacyjnych w Polsce i we Francji, m.in. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Pomniki

• Maria Skłodowska-Curie została symbolicznie upamiętniona inskrypcją na grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie^[67].
• Popiersie Marii Skłodowskiej-Curie stoi w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie (IV.8).
• W czerwcu 2014 odsłonięto w Warszawie rzeźbę wykonaną z brązu poświęconą uczonej^[68].

Monety i banknoty

Maria Skłodowska-Curie na srebrnej 100-frankowej monecie z 1984 roku

Para noblistów na banknocie 500-frankowym z 1995 roku

Maria Skłodowska-Curie była kilkukrotnie upamiętniana na monetach i banknotach, m.in. polskich, francuskich i hiszpańskich^[69].

• Po raz pierwszy jej wizerunek umieszczono na pieniądzach w 1967 roku, w 100-lecie jej urodzin. Widniał na trzech polskich monetach, z czego dwie nie trafiły do szerszego obiegu. Trzecia, o nominale 10 zł, należała do serii „Wielcy Polacy”.
• W 1974 roku wykonano inną, srebrną monetę o nominale 100 zł. Awers zawierał kompozycję profilu noblistki i trzech promieni radu (alfa, beta i gamma).
• W 1979 roku wprowadzono złotą monetę o nominale 2000 zł, wzorowaną na poprzedniej.
• W latach 1989–1996 w obiegu był banknot o nominale 20 000 zł z wizerunkiem polskiej noblistki^[70], zaprojektowany przez Andrzeja Heidricha.
• W 1998 roku wydano okolicznościowe monety o nominałach 2 zł i 20 zł, przedstawiające Marię Skłodowską-Curie wraz z mężem Pierre’em i z symbolami odkrytych przez nich pierwiastków. Na rewersie widnieje model atomu.
• 25 listopada 2011 Narodowy Bank Polski wydał banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł dla uczczenia setnej rocznicy przyznania Nagrody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie w dziedzinie chemii^[71]. Nie ukazała się jednak okolicznościowa moneta.

W trzech pierwszych przypadkach podano jej podwójne nazwisko, ale z odstępem zamiast dywizu, pisząc Maria Skłodowska Curie.

• W 1984 we Francji noblistkę uwieczniono na srebrnych i złotych monetach 100-frankowych, samodzielnie.
• W 1995 wyemitowano banknot o nominale 500 franków z podobizną Marii i Pierre’a Curie.

W obydwu wypadkach podano tylko francuskie nazwisko, po mężu, pisząc Marie Curie.

• W 2011, w 100-lecie przyznania jej nagrody Nobla z chemii, okolicznościową monetę wydał Bank Hiszpanii.

Znaczki pocztowe

Maria Skłodowska-Curie, zarówno sama, jak i z mężem, była upamiętniana na znaczkach pocztowych wydawanych przez poczty francuską, polską, szwedzką i Monako^[72].

Znaczki francuskie – zawsze pomijające nazwisko panieńskie Marii:

• 1938: upamiętnienie małżeństwa Curie z okazji 40. rocznicy odkrycia radu. Oprócz tego wydano 20 odmian tego znaczka dla kolonii francuskich na wszystkich kontynentach.
• 1967: z okazji 100. urodzin Marii
• 2011: z okazji 100-lecia nagrody Nobla z Chemii

Oprócz tego w 1998 upamiętniono odkrycie radu, jednak nie wspomniano jego odkrywców.

Znaczki polskie – zawsze z nazwiskiem panieńskim:

• 1947: znaczek z serii „Kultura polska”
• 1948: reedycja w zmienionym kolorze
• 1951: znaczek z okazji I Kongresu Nauki Polskiej
• 1963: znaczek z serii o sławnych Polakach
• 1967: Seria 3 znaczków, w tym 1 odwołujący się do nobla z chemii
• 1982: znaczek w serii o noblistach polskich
• 1992: upamiętnienie odkrycia radu; pominięcie męża Marii Pierre’a
• 2011: upamiętnienie 100-lecia nagroda Nobla z chemii
• 2017: z okazji 150. urodzin^[73]

Znaczki szwedzkie:

• 1963: upamiętnienie nagrody Nobla z fizyki z Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem
• 1971: upamiętnienie nagrody Nobla z chemii
• 2011: upamiętnienie 100-lecia nagroda Nobla z chemii

Oprócz tego w 1967, w 100. rocznicę urodzin Marii, Poczta Monako wyemitowała znaczek z Marią Skłodowską-Curie, zawierający jej nazwisko panieńskie.

Inne

• Skłodowskit i cuproskłodowskit, dwa krzemiany uranylu nazwane od nazwiska Marii Skłodowskiej-Curie przez belgijskich mineralogów, którzy odkryli je w Kongo (pierwszy w 1924, drugi w 1933)^[74].
• Góra Curie-Skłodowskiej na Spitsbergenie, nazwana tak w 1934.
• Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie przy ul. Freta 16. Zostało otwarte w stulecie urodzin noblistki w (1967).
• W 1995 Maria Skłodowska-Curie została pierwszą kobietą pochowaną pod kopułą Panteonu w Paryżu w uznaniu jej zasług.
• Sejm^[75] i Senat^[76] RP uchwaliły ustanowienie roku 2011 Rokiem Marii Skłodowskiej-Curie.
• 26 maja 2011 otwarto w Warszawie ścieżkę edukacyjną poświęconą uczonej^[77].
• W 2012 drzewo posadzone w 1932 przez Marię Skłodowską-Curie w ogrodzie Instytutu Radowego uznano za pomnik przyrody, nadając mu nazwę „Maria”^[78].
• W wydanej w 2018 roku niezależnej grze komputerowej Beholder 2 pojawia się postać drugoplanowa nosząca imię Maria Curie.
• W 2019 roku powstała Polsko-Francuska Nagroda Naukowa im. Marii Skłodowskiej i Pierre’a Curie, przyznawana przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej i francuskie Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego, Badań Naukowych i Innowacji we współpracy z Francuską Akademią Nauk^[79].
• W 2021 ukazała się gra karciana Akademia Superbohaterów o polskich naukowcach i naukowczyniach przygotowana przez Tomasza Rożka w ramach projektu Akademia Superbohaterów. Jedną z bohaterek jest Skłodowska-Curie^[80][81].

Drzewo genealogiczne

Józef Skłodowski

Salomea z Sagtyńskich Skłodowska[82]

Feliks Boguski

Maria Zaruska

Władysław Skłodowski

Bronisława Boguska

Zofia

Bronisława Dłuska

Józef Skłodowski

Helena Szalay

Maria Skłodowska-Curie

Pierre Curie

Helena Dłuska

Frédéric Joliot-Curie

Irène Joliot-Curie

Ève Curie-Labouisse

Henry Richardson Labouisse Jr.

Michel Langevin

Hélène Langevin-Joliot

Pierre Joliot

Yves Langevin

Laureaci Nagrody Nobla

Nadana Legia Honorowa (Pierre Curie i Maria Skłodowska-Curie odmówili jej przyjęcia)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Książki

• Denis Brian: Rodzina Curie. Warszawa: Amber, 2006. ISBN 83-241-2450-0.
• Ève Curie: Madame Curie: A Biography. Doubleday & Company, Inc., 1937. (ang.).
• Ignacy Eichstaedt: Księga Pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1970.
• Françoise Giroud: Maria Skłodowska-Curie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987, seria: Biografie Sławnych Ludzi. ISBN 83-06-01328-X.
• Jan Hulewicz: Sprawa wyższego wykształcenia kobiet w Polsce w wieku XIX. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1939.
• Józef Hurwic: Maria Skłodowska-Curie i promieniotwórczość. Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne Zofii Sobkowskiej, 2008. ISBN 83-88287-58-3.
• Iwona Kienzler: Maria Skłodowska-Curie. Złodziejka mężów. Życie i miłości. Warszawa: Bellona, 2016. ISBN 978-83-1114157-5.
• Armelle Le Bras-Chopard, Janine Mossuz-Lavau: Les femmes et la politique. L’Harmattan, 1997.
• Susan Quinn: Życie Marii Curie. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1997. ISBN 83-7180-003-7.
• Robert William Reid: Marie Curie. London: Collins, 1974. ISBN 0-00-211539-5.
• Maria Skłodowska-Curie: Autobiografia i wspomnienia o Piotrze Curie. Warszawa: Dom Wydawniczo-Promocyjny GAL, 2004. ISBN 978-83-921882-8-5.
• Małgorzata Sobieszczak-Marciniak: Maria Skłodowska-Curie, Kobieta wyprzedzająca epokę. Warszawa: Multico, 2011. ISBN 978-83-7763-113-3.

Czasopisma

• Jérôme Baconin. Maria Skłodowska-Curie na znaczkach. „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny”. 3, s. 36–37, 2012. Warszawa: Bellona. ISSN 18978088. 
• Andrzej Brzozowski. Kalendarium życia Marii Skłodowskiej-Curie. „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny”. 3, s. 6–7, 2012. Warszawa: Bellona. ISSN 18978088. 
• Małgorzata Fuszara. Kobiety wobec uniwersyteckiej edukacji. Wypisy z historii i kilka uwag na temat współczesności. „Unigender”. 1 (2), 2006. 
• Wojciech Kalwat. Noblistka i pieniądze. „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny”. 3, s. 38, 2012. Warszawa: Bellona. ISSN 18978088. 
• Philippe Molinié, Soraya Boudia. Mastering picocoulombs in the 1890s: The Curies’ quartz–electrometer instrumentation, and how it shaped early radioactivity history. „Journal of Electrostatics”. 67 (2–3), s. 524–530, 2009. DOI: 10.1016/j.elstat.2009.01.031. (ang.). 
• Andrzej Kajetan Wróblewski. Promieniotwórczość odkrywana na raty. „Wiedza i Życie”. 4, 1998. 

Literatura

• Helena Bobińska: Maria Skłodowska-Curie. Warszawa: Czytelnik, 1965.
• Eugenie Cotton: Rodzina Curie i promieniotwórczość. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1965.
• Ève Curie: Maria Curie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12302-8.
• Maria Curie i córki, Listy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011, ISBN 978-83-245-9110-7.
• Shelly Emiling: Maria Skłodowska-Curie i jej córki. Warszawa: Wydawnictwo Literackie MUZA SA, 2013. ISBN 978-83-7758-332-6.
• Barbara Goldsmith: Geniusz i obsesja. Wewnętrzny świat Marii Curie. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-573-9.
• Krystyna Kabzińska, Małgorzata H. Malewicz, Jan Piskurewicz, Jerzy Róziewicz: Korespondencja polska Marii Skłodowskiej-Curie. 1881–1934. Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Polskie Towarzystwo Chemiczne, 1994. ISBN 83-86062-10-X.
• Laurent Lemire: Maria Skłodowska-Curie. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-494-7.
• Jan Piskurewicz: Między nauką a polityką. Maria Skłodowska-Curie w laboratorium i w Lidze Narodów. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, 2007. ISBN 978-83-227-2755-3.
• Jan Piskurewicz: Korespondencja Marii Skłodowskiej-Curie z uczonymi z Europy Środkowej i Wschodniej. 1904–1934. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie, 1998. ISBN 83-227-1241-3.
• Olgierd Wołczek: Maria Skłodowska-Curie. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1975.
• Gilette Ziegler: Korespondencja Marii Skłodowskiej-Curie z córką Ireną. 1905–1934 wybór. Warszawa: PIW, 1978.

• Maria Skłodowska-Curie. Fotobiografia. Warszawa: Studio Emka, 2011. ISBN 978-83-62304-36-3.

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie [dostęp 2020-02-20] .
• Prace Marii Skłodowskiej-Curie, Katalog HINT [dostęp 2020-02-20] .
• Wiki-książka Maria Skłodowska-Curie w Wikipedii
• MariaM. Skłodowska-Curie MariaM., Badanie ciał radioaktywnych, Wolne Lektury (na podstawie: Chemik Polski, nr 8-13, 1904) [dostęp 2020-02-20] .
• Prace Marii Skłodowskiej-Curie, Polona.pl [dostęp 2020-02-20] .

Obcojęzyczne

• Maria Skłodowska-Curie, The Nobel Prize [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
• Marie Curie, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
• Marie Curie and the Science of Radioactivity, American Institute of Physics [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
• Musée Curie [dostęp 2020-02-20]  (fr.).