Maria Wirtemberska

Maria Wirtemberska
Ilustracja
Pastel Ludwika Marteau, ok. 1780
Data i miejsce urodzenia

15 marca 1768
Warszawa

Data i miejsce śmierci

21 października 1854
Paryż

Zawód, zajęcie

Polska arystokratka, powieściopisarka, poetka i filantropka.

Faksymile
Maria Wirtemberska
Maria Anna

Pogoń Litewska
Rodzina

Czartoryscy herbu Pogoń Litewska

Ojciec

Adam Kazimierz Czartoryski

Matka

Izabela Fleming

Mąż

Fryderyk Ludwik Wirtemberski

Dzieci

Adam Wirtemberski

podpis

Maria Wirtemberska, właśc. Maria Anna z Czartoryskich księżna von Würtemberg-Montbéliard, inne formy nazwiska: de Wirtemberg; Wirtembergska; Würtemberska; von Württemberg, pseud.: La Princesse W*** , (ur. 15 marca 1768 w Warszawie, zm. 21 października 1854 w Paryżu) – arystokratka polska, powieściopisarka, komediopisarka, poetka i filantropka.

Życiorys

Maria Wirtemberska, portret pędzla Élisabeth Vigée-Lebrun, 1793

Urodzona w związku małżeńskim Adama Kazimierza Czartoryskiego (generał ziem podolskich) i Izabeli z Flemmingów, jej prawdziwym ojcem był jednak (najprawdopodobniej) król Stanisław August Poniatowski, który był kochankiem Izabeli. Złośliwi nazywali ją nawet „Ciołkówną” od herbu Poniatowskich[1]. Początkowo wychowywała się w Warszawie w Pałacu Błękitnym. W roku 1782 Czartoryscy przenieśli się do Puław. Otrzymała staranne wykształcenie domowe. Oprócz Madeleine Petit (francuska guwernantka), uczyli ją m.in.: F. Karpiński (1782/1783), F.D. Kniaźnin (od roku 1783), J. Koblański, S. L’Huillier, J.P. Norblin.

28 października 1784 poślubiła w Siedlcach wirtemberskiego księcia Fryderyka Ludwika Würtemberg-Montbéliard, spokrewnionego z rodami panującymi w Prusach (siostrzeniec króla Fryderyka II Wielkiego) i Rosji (brat wielkiej księżnej rosyjskiej, później carycy Marii Fiodorownej). Trzy miesiące później (styczeń 1785) państwo młodzi wyjechali do Berlina, a następnie do Montbéliard, aby ostatecznie osiąść w zamku w Trzebiatowie na Pomorzu. Po 3 latach (1788) wracają do Polski, a w roku 1789 książę uzyskał indygenat i nominację na generała-majora, dowódcę dywizji małopolskiej wojsk koronnych. Jako wódz wojsk litewskich w wojnie z Rosją 1792 symulując chorobę i pozostając bezczynnym działał na korzyść Prus i Rosji, czym walnie przyczynił się do przegrania wojny. Gdy książę zdradził Rzeczpospolitą, wkrótce opuścił jej terytorium. Maria Wirtemberska już wcześniej (maj 1792) wszczęła postępowanie rozwodowe, na pewien czas przebywała w warszawskim klasztorze sióstr sakramentek. Małżeństwo to zakończyło się rozwodem w październiku roku 1793. Książę zgodził się na rozwód pod warunkiem oddania mu jedynego ich syna, 2-letniego wówczas, Adama Karola Wilhelma (ur. 16 stycznia 1792), którego wychował w duchu wrogości do Polski[2]. Dla Marii w latach 1791–1796 zbudowano według projektu Piotra Aignera Pałac Marynki.

Po rozwodzie Maria Wirtemberska przebywała najczęściej w Warszawie, od roku 1798 do 1804 zimy spędzała w Wiedniu, a lato w Puławach, Sieniawie lub Karlsbadzie (1796). Po III rozbiorze Polski zajęła się stworzeniem w Puławach muzeum pamiątek narodowych. Zainteresowała się wspaniałym położeniem wsi Pilica i kupiła ją. Urządziła na nowo park założony przez poprzednich właścicieli i wystawiła pałac oraz kościół katolicki. Park pilicki przewyższał swą sławą Arkadię koło Nieborowa (własność Radziwiłłowej) oraz Ogród na Powązkach (własność jej matki) i był sławny za granicą. Plenipotentem tych dóbr był Franciszek Lessel. Wraz z matką zajmowała się działalnością filantropijną i edukacyjną wśród chłopów. Była przedmiotem sentymentalnych adoracji kilkorga znanych postaci, wśród których znaleźli się m.in.: Ludwik Kropiński, Tadeusz Matuszewicz i Jan Maksymilian Fredro. Maria Wirtemberska podobnym sentymentem darzyła księcia Józefa Poniatowskiego.

Po powstaniu listopadowym przebywała w Galicji. W 1837 r. osiadła na stałe w Paryżu w domu brata, księcia Adama Jerzego. Zmarła w Paryżu.

Twórczość

Portret Marii Wirtemberskiej autorstwa Heinricha Friedricha Fügera, 1795
Malwina, strona tytułowa oryginalnego wydania z 1816

W latach 1808–1816 prowadziła w Warszawie salon literacki (błękitne soboty), w którym bywał m.in. Julian Ursyn Niemcewicz. Brała udział w posiedzeniach Towarzystwa Iksów. Autorka powieści Malwina, czyli domyślność serca (powst. 1813), uznawanej za pierwszą polską powieść psychologiczno-obyczajową. Własną twórczość literacką zarzuciła po roku 1820.

Ważniejsze utwory

  1. Wiersze (m.in.: Żale Marii Stuart; Miłość i słowa; Corolian dit à sa mère; Grzyb i poziomka; Konar; Marynki do mojej matki; Nasze życie powązkowskie; Z Katula; Z l'abbè de Lille; Halina i Filon), rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65); niektóre ogł.: L. Dębicki, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1887, przedr. w: Puławy t. 4, Lwów 1888, s. 153–157[3]; W. Jankowski w: Puławy, Lwów 1909; wiersz Marynki do mojej matki ogł. H. Barycz w: F.K. Prek: Czasy i ludzie, Wrocław 1959, s. 435–438; wiersz Róża z rękopisu Biblioteki Czartoryskich sygn. ew. 3191 ogł. R. Kaleta, „Poezja” rocznik 2 (1966) nr 10; inne rękopisy z wierszami Marii Wirtemberskiej (m.in.): Biblioteka Czartoryskich sygn. 3955–3958, ew. 739 (przepisane ręką F.D. Kniaźnina); Biblioteka Jagiellońska sygn. 3096 (odpisy F.K. Preka); Biblioteka PAN Kraków sygn. 2202 (papiery Koźmianów); Biblioteka Narodowa sygn. 1492 (papiery Z. Zamoyskiej); Państwowe Centralne Archiwum Historyczne w Kijowie sygn. 49, 2, 54
  2. Wspomnienia z r. 1792 i 1794, fragm. rękopisu (autograf i kopia), Biblioteka Polska w Paryżu sygn. 537
  3. Opis obchodów odbytych w Puławach w r. 1803 i 1806, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1078 (Archiwum Domowe poz. 510)
  4. Couplets de Catalons chantés par la Prsse du Würtemberg au Pr. Joseph Poniatowski le 7 mai 1808 à la fête qui lui donnait la Comtesse Tyszkiewicz; Synonimy, rękopis jak wyżej sygn. ewid. 633 (Archiwum Domowe poz. 65); w rękopisie sygn. ew. 644 (Archiwum Domowe poz. 76): Synonimy polskie zaczęte w r. 1808 – są również synonimy autorstwa Marii Wirtemberskiej
  5. Opowiadanie o dwóch księżniczkach, Herminé i Phébé, powst. prawdopodobnie około roku 1808, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65)
  6. (Szkice literackie w jęz. francuskim, m.in.:) Joland Alix de Beaujeu à la très noble et très illustre dame du château gotique; Malvina fille du...; Sur le bandeau de l’amour propre, powst. około roku 1808, rękopis jak wyżej; Recueil de romances dédiés à Sophie Zamoyska, dat. 1808, rękopis: Biblioteka Narodowa (BOZ sygn. 1557); być może identyczne z poz. 5
  7. Malwina, czyli domyślność serca. Romans oryginalny, powst. 1813, wyd. t. 1–2, Warszawa 1816 (z przedmową: Do mego brata)[4][5]; wyd. następne: wyd. 2 poprawione Warszawa 1817; wyd. 3 poprawione Warszawa 1822; wyd. 4 Warszawa 1828–1829; wyd. K. Wojciechowski (na podstawie wyd. 2 i rękopisów Biblioteki Zamoyskich), Kraków (około roku 1921) „Biblioteka Narodowa” seria I, nr 23[6]; także wyd. 2 Kraków (1925); wyd. W. Billip (na podstawie wyd. 2–3), Warszawa 1958; fragmenty przedr. „Sto lat myśli polskiej” t. 2 (1907); w Bibliotece Zamoyskich znajdowały się 2 rękopisy: sygn. 1842 (autograf, obecnie nieistniejący) i sygn. 1090 (kopia autorska z poprawkami, obecnie w Bibliotece Narodowej); w Bibliotece Czartoryskich: Malwina i Ludomir (kopia-czystopis) sygn. ew. 3550 oraz szkic do powieści pt. Malvine fille sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65); faksymile autografu ogł. J. Kleiner w: Studia z zakresu literatury i filozofii, Warszawa 1925, (datowanie powstania według listu autorki do A.J. Czartoryskiej z 10 stycznia 1813); według domysłu J. Lipińskiego może być autorką scenicznej przeróbki powieści: Starościanka Malwina, czyli doświadczenie na prędce (wyst. Warszawa 21 lutego 1817); przekł.: francuski (1817), rosyjski (1834)
  8. Diariusz podróży do Warmbrunn (Cieplic) w r. 1816; Diariusz podróży do Włoch w l. 1816–1818; Fragmentaryczny pamiętnik z l. 1818–1824, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3194 (Archiwum Domowe poz. 63)
  9. Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane za granicą, powst. w latach 1816–1818, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 630 (Archiwum Domowe poz. 61)[7]; autograf z poprawkami oraz brudnopis opowiadania Berta i Rozwinda; sygn. ew. 634 (Archiwum Domowe poz. 65): czystopis fragmentu końcowego; sygn. ew. 3179 (Archiwum Domowe poz. 64)[8]: kopia niepełna, (utwór literacki wzorowany na Podróży sentymentalnej L. Sterne'a
  10. Powieści wiejskie (Rozyna dobra córka, czyli jarmark św. Małgorzaty w Jeziorowie; Kul, czyli chłop sumienny; Jasiukowa grobla; Wiejska wieczerza, czyli traf przez Grzegorza Hoinę dzieciom opowiedziany; Ucieczka Kasi), wyd. w: (I. Czartoryska): Pielgrzym w Dobromilu, czyli nauki wiejskie. Z dodatkiem powieści, Warszawa 1819 (2 wydania)[9]; wyd. następne: Warszawa 1820; Warszawa 1823; Warszawa 1826; Warszawa 1830; Warszawa 1852; Wilno 1857; Żytomierz 1860; Wilno 1861 (1862); rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3190 (Archiwum Domowe poz. 70, z przedmową Do mojej matki)
  11. Korale. Komedyjka w 1 akcie, rękopis jak wyżej sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65)
  12. Opis niektórych cenniejszych pamiątek zachowanych w Świątyni Sybilli w Puławach, powst. około roku 1827, rękopis jak wyżej sygn. 3033, (współautorstwo obok: F.D. Morawskiego, K. Tańskiej, K. i A. Koźmianów)
  13. Zdarzenia w Puławach opisane przez... (po roku 1834), rękopis jak wyżej sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65)
  14. Niektóre szczegóły wyjęte z pamiętników Marii Stuart – o jej dzieciństwie, pierwszej młodości i pobycie we Francji, rękopis jak wyżej sygn. ew. 634 (Archiwum Domowe poz. 66), biografia literacka.

Zachowano także inne pisma rękopiśmienne, jak np.: Modlitwy (Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 624 – Archiwum Domowe poz. 59), Articles des sciences... (sygn. ew. 637 – Archiwum Domowe poz. 69), Modlitwa za duszę ojca (Ossolineum sygn. 907/II 19, obecnie we Lwowie).

Przekłady

  1. (J.P. Claris de Florian): Ojciec dobry. Komedia w 1 akcie z francuskiego przetłumaczona, przekład powst. w Treptow 18 listopada 1786, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 633 (Archiwum Domowe poz. 65): brulion (s. 311–335), czystopis z dedykacją Do mego ojca (s. 241–279), wersja zmieniona (s. 285–310); w roku 1790 przełożyła także Galateę tegoż autora (inform. w liście do matki z 11 marca 1790)
  2. Zbiór tłumaczeń ofiarowanych A.K. Czartoryskiemu od córek, dat. 1794, rękopis jak wyżej sygn. ew. 576 (Archiwum Domowe poz. 8).

Przekłady M. Wirtemberskiej i Zofii Czartoryskiej, m.in. fragmentów z: Tacyta, W. Shakespeare’a, J. Miltona, W. Robertsona. Zobacz także Ważniejsze utwory poz. 1

Listy i materiały

  1. Do brata, A.J. Czartoryskiego, z lat: 1781–1802, 1781–1815, 1816–1824, 1825–1830, 1831–1839, t. 1–5; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 823–827 (Archiwum Domowe poz. 255–259)[10][11][12][13][14][15]
  2. Do matki, I. Czartoryskiej, z Treptow z lat: 1785–1787 i 1790–1816 (list dat. 2 lutego 1815 – pisany faktycznie w roku 1816!); do brata, A.J. Czartoryskiego, z lat: 1831–1836, 1845; do siostrzeńca, W. Zamoyskiego, z lat 1836–1849; do J. z Działyńskich Zamoyskiej z roku 1852; fragmenty ogł. S. Duchińska: Wspomnienia z życia M. z ks. Czartoryskich ks. Wirtemberskiej, „Kronika Rodzinna” 1885 nr 7–14[16][17][18][19][20][21][22][23], 16–20[24][25][26][27][28] i osobno Warszawa 1886
  3. Do Stanisława Augusta z lat 1785–1786, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. 696
  4. Lettres et papiers des princes de Würtemberg, 1786–1847, tu m.in. korespondencja Marii Wirtemberskiej z mężem, korespondencja i dokumenty dot. ich rozwodu, obszerna korespondencja Wirtemberskiej z synem Adamem; rękopis jak wyżej sygn. ew. 651 (Archiwum Domowe poz. 83); kopie niektórych listów M. i L. Wirtemberskich w rękopisie sygn. ew. 2976
  5. Do matki, I. Czartoryskiej, z lat 1790–1816 (tu, podobnie jak w poz. 2, błędna data listu z 2 lutego 1815!); do siostrzenicy, Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny, z 7 kwietnia 1831, ogł. L. Dębicki, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1887, przedr. w: Puławy t. 4, Lwów 1888[3], s. 165–193, (listy do matki częściowo te same co ujęte w poz. 2)
  6. Do Marii Matuszewiczowej z 28 października 1792, rękopis: Biblioteka PAN Kraków sygn. 15 (B)
  7. Do T. Mostowskiego fragm. listów z lat 1798–1799, ogł. H. Lisicki, „Gazeta Lwowska” 1885 nr 171–176
  8. Do C. Beydale z lat 1800–1839, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 992 (Archiwum Domowe poz. 424)
  9. Do w. ks. Konstantego z grudnia 1814, rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu sygn. 537
  10. Do matki, I. Czartoryskiej, i brata, A.J. Czartoryskiego; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1112, 828 (Archiwum Domowe poz. 260)
  11. Do ojca, A.K. Czartoryskiego, z lat 1816–1817, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1114[29]
  12. Do J. Skrzyneckiego, z lat 1816–1817, rękopis: Biblioteka PAN Kraków sygn. 2408, t. 2
  13. Do Ameli Prekowej 3 listy z lat 1830–1831, rękopis: Ossolineum sygn. 897/II
  14. Do brata, A.J. Czartoryskiego, 2 listy pisane po roku 1830, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3247
  15. Do F.D. Morawskiego z 22 sierpnia (1833?), ogł. L. Dębicki, „Gazeta Lwowska” 1888, także w maszynopisie Ossolineum: Puławy t. 5, s. 168–170
  16. Do nieznanego adresata z 10 grudnia 1834 o Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego (wypis z listu), rękopis: Biblioteka Polska w Paryżu sygn. 54, (tu też pisma ws. spadku po synu); do Piotra Stadnickiego z roku 1838, rękopis: Biblioteka Jagiellońska sygn. 7864 IV, k. 110–111
  17. Do F.D. Morawskiego ze stycznia 1842; do Kajetana Morawskiego z 22 października 1843, „Kronika Rodzinna” 1886 nr 5[30], s. 141–142; rękopis listu do Morawskiego z roku 1843 w Bibliotece Narodowej sygn. II 6427 najprawdopodobniej identyczny z tu ogłoszonym
  18. Do A.E. Koźmiana z roku 1843, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2040, t. 2
  19. Do L. Kropińskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3186
  20. Do Anny Sapieżyny, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1201
  21. Do nieznanego adresata, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1200
  22. Od matki, I. Czartoryskiej, z lat: 1779, 1784–1824, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1111[31], 1142, 3181[32]–3182, 3266[33]; fragm. listu z około roku 1815 ogł. L. Dębicki: Puławy t. 2, Lwów 1887[34], s. 309
  23. Od ojca, A.K. Czartoryskiego; Aleksandra I; Zamoyskich; Würtembergów i in.; rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1200
  24. Od L. Kropińskiego z 21 maja 1813, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 5535, s. 135–137
  25. Od męża, L. v. Würtemberg, rękopis: Biblioteka PAN Kraków sygn. 15 (B)
  26. Od rodziny z roku 1812 i lat następnych; m.in. od Anny, Konstantego i Aleksandra Czartoryskich; rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 649 (Archiwum Domowe poz. 81)
  27. Od ojca, A.K. Czartoryskiego, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3189
  28. Korespondencja z różnych lat z różnymi osobami; m.in. listy od: F.D. Morawskiego, H. Błotnickiego, J.U. Niemcewicza; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 650 (Archiwum Domowe poz. 82), sygn. 1113
  29. Od C. Beydale, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 848 (Archiwum Domowe poz. 280)
  30. Od brata, A.J. Czartoryskiego, z lat: 1830–1840, 1841–1854; t. 2–3; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 830–831 (Archiwum Domowe poz. 262–263); brak daty, rękopis: : Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1766 (Archiwum Domowe poz. 261)
  31. Listy od rodziny z lat 1836–1854; m.in. od: Władysława, Augusta i Zdzisława Zamoyskich; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 648 (Archiwum Domowe poz. 80)
  32. Od siostry, Zofii Zamoyskiej (zm. 1837), rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 1174
  33. Od L. Kropińskiego z 5 maja 1840, „Kronika Rodzinna” 1886 nr 5, s. 142
  34. Notatniki, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3191 (Archiwum Domowe poz. 73, datowana na rok 1786, z odpisami fragm. literackich, m.in. z: Nowej Heloizy J.J. Rousseau, Imagination J. Dellile'a, ze Spectateura), sygn. ew. 3228, 3369[35]
  35. Błękitne soboty zebrane w r. 1808. rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 3192 (Archiwum Domowe poz. 72); albumik sporządzony przez Marię Wirtemberską, zawierający odpisy wierszy: J. Lipińskiego, T. Matuszewicza, J.U. Niemcewicza, J.M. Fredry i in., na końcu notatnika: O miłych moich sobotach
  36. Deklaracja do Rządów Krajowych na zafundowanie domu dla Sióstr Miłosierdzia, dat. Sieniawa 4 maja 1822, rękopis: Ossolineum sygn. 1087/II poz. 47 (obecnie we Lwowie)
  37. Odpowiedź na artykuł „Dziennika Powszechnego” 1831 nr 176 (z 28 czerwca) o spaleniu Lubartowa na rozkaz syna Wirtemberskiej, rękopis: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 651 (Archiwum Domowe poz. 83)
  38. Papiery różne, głównie rachunki, korespondencja w sprawach majątkowych i in., rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. ew. 644–645 (Archiwum Domowe poz. 76–77), sygn. ew. 647 (Archiwum Domowe poz. 79, tu też rachunki pogrzebowe), sygn. ew. 1202, 5325; Biblioteka Polska w Paryżu sygn. 537 (Wyrok Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego z roku 1845).

Wybrane opracowania nt. życia i twórczości Marii Wirtemberskiej

  1. „Gazeta Warszawska”: 1768 nr 29 (notka o urodzeniu)
  2. „Gazeta Warszawska”: 1784 nr 87; 1785 nr 5, 9
  3. I. Czartoryska: Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w r. 1816, z francuskiego przeł. i oprac. J. Bujańska, Wrocław 1968
  4. S.S. (A. Linowski): Malwina, czyli domyślność serca, „Pamiętnik Warszawski” luty 1816
  5. (J. Śniadecki): Malwina. List stryja do synowicy pisany z Warszawy, „Dziennik Wileński” 1816 t. 3, s. 121–139; przedr. w: Dzieła t. 4, Warszawa 1837, s. 97–115[36]
  6. A. Jełowicki: Moje wspomnienia t. 2, Paryż 1839, s. 307[37]
  7. J.U. Niemcewicz: Pamiętniki czasów moich t. 1–2 (powst. w latach 1823–1838), wyd. J. Dihm (Warszawa) 1957 „Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych"
  8. A. Cichowski: Ks. M. z Czartoryskich Wirtemberska, „Przegląd Poznański” t. 19 (1854), s. 502
  9. E. Podolski: Kazanie przy żałobnym nabożeństwie za duszę... M. ... Würtemberskiej miane w kaplicy niemieckiej w Londynie, Paryż 1854
  10. Wspomnienie pośmiertne, „Wiadomości Polskie” 1854, s. 114 i następne.

Przypisy

  1. ↑ Gabriela Pauszer-Klonowska, Pani na Puławach, Inicjał, Warszawa 2010.
  2. ↑ Henryk Grzybowski. Oni wszyscy z Wolan…. „Gazeta Prowincjonalna Ziemi Kłodzkiej”. 2008 (nr 6). Oficyna Wydawnicza Brama. ISSN 1234–9208. OCLC 749185061. 
  3. ↑ a b Puławy (1762-1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, oprac. L. Dębicki, t. 4, Lwów 1888, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  4. ↑ M.A. Wirtemberska, Malwina czyli Domyślność serca, t. 1, Warszawa 1816, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  5. ↑ M.A. Wirtemberska, Malwina czyli Domyślność serca, t. 2, Warszawa 1816, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  6. ↑ M.A. Wirtemberska, Malwina czyli Domyślność serca, z wstępem i objaśn. K. Wojciechowskiego, Kraków [1920], polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  7. ↑ M. Wirtemberska, [„Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane zagranicą”. Autograf], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6117 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  8. ↑ M. Wirtemberska, [„Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane zagranicą”. Kopia współczesna z poprawkami ręką autorki], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6118 III Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  9. ↑ I. Czartoryska, Pielgrzym w Dobromilu, czyli Nauki wieyskie. Z dodatkiem powieści, Warszawa 1819, polona.pl [dostęp 2018-04-13].
  10. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 1], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6293 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  11. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od siostry Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 2], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6294 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  12. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od siostry Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 3], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6295 IV Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  13. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od siostry Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 4], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6296 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  14. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od siostry Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 5], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6297 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  15. ↑ M. Wirtemberska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Adama Jerzego Czartoryskiego od siostry Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej, t. 6], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6298 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  16. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 7 (1 kwietnia 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  17. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 8 (15 kwietnia 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  18. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 9 (1 maja 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  19. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 10 (15 maja 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  20. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 11 (1 czerwca 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  21. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 12 (15 czerwca 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  22. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 13 (1 lipca 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  23. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 14 (15 lipca 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  24. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 16 (15 sierpnia 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  25. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 17 (1 września 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  26. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 18 (15 września 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  27. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 19 (1 października 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  28. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 18, nr 20 (15 października 1885), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  29. ↑ M. Wirtemberska, [Adam Kazimierz Czartoryski. Korespondencja rodzinna. Listy od córki Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6031/1 III Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  30. ↑ "Kronika Rodzinna. Pismo dwutygodniowe", R. 19, nr 5 (1 marca 1886), polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  31. ↑ I.E.Czartoryska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej od matki Izabeli], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6138 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  32. ↑ I.E. Czartoryska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej od matki Izabeli], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6140 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  33. ↑ I.E. Czartoryska, [Korespondencja rodzinna. Listy do Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej od matki Izabeli], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6139 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-07].
  34. ↑ Puławy (1762-1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, oprac. L. Dębicki, Lwów 1887, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  35. ↑ M. Wirtemberska, [Notatki, fragmenty dziennika oraz rysunki], Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. 6115 II Rkps, polona.pl [dostęp 2018-04-11].
  36. ↑ Dzieła Jana Śniadeckiego, t. 4, Warszawa 1837, polona.pl [dostęp 2018-04-10].
  37. ↑ A. Jełowicki, Moje wspomnienia. Księga 2, Paryż 1839, polona.pl [dostęp 2018-04-10].

Bibliografia

  • T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 424–430.
  • Henryk Grzybowski. Właściciele pałacu na Wolanach i zaskakujące losy ich potomków…. „Ziemia Kłodzka”. 2009 (nr 187), s. 23–30. Wydawnictwo Ziemia Kłodzka. ISSN 1234–9208. OCLC 499751393. 

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Maria z Czartoryskich Wirtemberska by Heinrich Friedrich Füger.jpg
Portret Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej autorstwa Heinricha Friedricha Fügera.
Album p0117b - Maria Witemberska.jpg
grafika z książki PL - Album biograficzne zasłużonych Polaków wieku XIX t.1 publikacja Marii Chełmońskiej Warszawa 1901
Malwina czyli Domyslnosc serca - romans oryginalny. T. 1. 1816 (93525143).jpg
Adres wydawniczy: Warszawa : Zawadzki i Węcki, 1816 (Warszawa : Zawadzki i Węcki)
strona tytułowa
Opis fizyczny: V, 198 s. ; 19 cm