Maria bytomska

Maria
—księżniczka bytomska, królowa Węgier—
"|-Królowa Węgier
Okresod 1306
do 1317
Jako żonaKarol Robert
PoprzedniczkaWiola Elżbieta cieszyńska
NastępczyniBeatrycze Luksemburska
Dane biograficzne
DynastiaPiastowie
Data urodzeniaprzed 1295
Data śmierci15 grudnia 1317
Miejsce spoczynkukatedra Panny Marii w Székesfehérvárze
OjciecKazimierz bytomski
MatkaHelena
MążKarol Robert
Pochówek Marii bytomskiej – miniatura z Kroniki ilustrowanej

Maria bytomska (ur. przed 1295, zm. 15 grudnia 1317 w Temesvárze) – księżniczka bytomska, królowa węgierska z dynastii Piastów.

Córka księcia bytomskiego Kazimierza i Heleny, której pochodzenie nie jest znane, aczkolwiek literatura historyczna skłania się do uznania jej za córkę księcia halickiego Lwa I z dynastii Rurykowiczów[1]. Żona króla Węgier Karola I Roberta z dynastii Andegawenów.

Maria była pierwszą żoną[2] Karola Roberta, poślubioną przez niego w 1306. Związek ten był bezpotomny, jednakże starsza literatura naukowa utrzymywała, że pochodziły z niego dwie córki. Niewiele wiadomo o działalności Marii na Węgrzech. Jej małżeństwo z Karolem Robertem utrwalało porozumienie polsko-węgierskie skierowane przeciw Czechom. Przyczyniło się także do nawiązania bliskich kontaktów polsko-węgierskich w XIV w., m.in. wpłynęło na zawarcie przez Karola Roberta trzeciego małżeństwa z Elżbietą Łokietkówną oraz na kariery kościelne na Węgrzech braci Marii: Bolesława i Mieszka.

Życiorys

Narodziny

Data urodzenia Marii nie jest znana. W 1306, gdy została poślubiona przez Karola Roberta, zgodnie z wymogiem ówczesnego prawa kanonicznego musiała mieć ukończone 12 lat. Urodziła się zatem najpóźniej w 1294[3]. Była pierwszą przedstawicielką śląskiej linii dynastii piastowskiej noszącą imię Maria[4]. Motywy nadania jej tego miana nie są znane[4]. Wśród dzieci Kazimierza bytomskiego umownie zajmuje ostatnie, szóste miejsce, aczkolwiek mogła urodzić się nawet jako trzecie dziecko z kolei[4].

Małżeństwo z Karolem Robertem

Karol Robert – miniatura z Kroniki ilustrowanej

Informację o zamążpójściu Marii z Karolem Robertem przekazał Jan Długosz w Rocznikach dwukrotnie: raz pod rokiem 1306 i ponownie pod 1310[5]. Z dwóch datacji poprawna jest ta wcześniejsza. Na jej korzyść przemawia pierwszy znany dokument Marii jako królowej węgierskiej, wystawiony 23 czerwca 1306. Ponadto po 1306 w dokumentach węgierskich zaczynają występować urzędnicy królowej. Wreszcie przypuszcza się, że pożyczka w wysokości 140 grzywien groszy srebrnych zaciągnięta ok. 1305 przez Kazimierza bytomskiego została przeznaczona na pokrycie kosztów związanych z weselem Marii i Karola Roberta[6]. W obydwu kronikarskich wzmiankach Długosz odniósł się do urody Marii, określając Piastównę śląską jako „bardzo piękną dziewczynę”[7] i „dziewczynę słynącą wówczas z niezwykłej urody”[8][9]. W zawarciu małżeństwa miał pośredniczyć brat księżniczki, Bolesław, scholastyk krakowski i książę toszecki. Ślub i wesele odbyły się najprawdopodobniej w Bytomiu, w parafii panny młodej[10]. Po przybyciu na Węgry zgodnie z prawie stuletnim zwyczajem Maria została koronowana na królową węgierską przez biskupa weszpremskiego Benedykta w Székesfehérvárze.

Małżeństwo Marii z Karolem Robertem umacniało antyczeski sojusz polsko-węgierski zawarty między jej mężem a Władysławem Łokietkiem, bratem ciotecznym ojca Piastówny[11], który zapewne miał swój udział w realizacji projektu małżeńskiego. Wiązało księstwo bytomskie z obozem antyczeskim, w konsekwencji znosiło zależność lenną wobec Czech[12]. Wzmacniało pozycję Karola Roberta w rywalizacji z Ottonem bawarskim o koronę węgierską po wymarłej dynastii Arpadów, o ile matką Marii była Helena Lwówna, wnuczka Beli IV ze strony matki[13]. Przyczyniło się także do nawiązania ścisłych stosunków między Polską a Węgrami w XIV wieku[14]. Wywarło wpływ na zawarcie trzeciego małżeństwa Karola Roberta z Elżbietą Łokietkówną[15], a także wpłynęło na uzyskanie wysokich godności kościelnych na Węgrzech przez braci Marii, aczkolwiek nominacje na urzędy biskupie otrzymali oni dopiero po jej śmierci, gdy królową węgierską była Łokietkówna. Bolesław został arcybiskupem ostrzyhomskim, natomiast Mieszko wpierw otrzymał biskupstwo nitrzańskie, skąd został przeniesiony na biskupstwo weszpremskie, obejmując jednocześnie urząd kanclerza królowej.

Niewiele wiadomo o roli Marii na węgierskim dworze królewskim. Znane są tylko dwa dokumenty przez nią wydane. Pierwszy, z 1312, zachował się do czasów współczesnych wraz z pieczęcią. Treść drugiego, z 9 kwietnia 1313, znana jest z potwierdzenia kapituły w Székesfehérvárze. Na awersie pieczęci Marii znajdują się wyobrażenie królowej siedzącej na tronie w kwiatowej otoczce oraz litery M i A po bokach postaci. Na rewersie natomiast umiejscowiono podwójny krzyż Andegawenów, a także litery RI oraz A pomiędzy jego ramionami. Litery z obu stron pieczęci składają się na imię królowej.

Małżeństwo z Karolem Robertem było bezdzietne, prawdopodobnie z powodu bezpłodności królowej. Starsza literatura przypisywała temu związkowi dwie córki. Pierwsza z nich – Katarzyna miała być żoną Henryka świdnickiego, druga – Elżbieta żoną Bolesława niemodlińskiego[16]. Pogląd ten został jednak zakwestionowany[17]. Karol Robert nie był wobec Marii wiernym mężem. Utrzymywał stosunki z pochodzącą z wyspy Czepel na Dunaju nieznaną z imienia kobietą, która pod koniec 1316 lub na początku 1317 urodziła mu syna Kolomana. Ten jako potomek królewski z nieprawego łoża zrobił karierę kościelną, sprawując w latach 1337–1375 rządy biskupie w Győr.

Śmierć

Maria zmarła 15 grudnia 1317[18] w Temesvárze i została pochowana w Székesfehérvárze[19], w bazylice Panny Marii. Wiadomość tę przekazał Jan Długosz[20]. Relację polskiego kronikarza potwierdzają źródła węgierskie, przy czym podają one trzy różne daty roczne śmierci Piastówny: 1315, 1316, 1317. Na korzyść trzeciej datacji przemawia dokument Karola Roberta z 24 lutego 1317, w którym Maria występuje jeszcze jako osoba żyjąca. Powstałe rozbieżności w dacie rocznej tłumaczy się opuszczeniem pionowych kresek przez pisarza – zamiast MCCCXVII zapisano MCCCXV i MCCCXVI[21]. Moment złożenia Marii do grobu został przedstawiony na miniaturze w Kronice ilustrowanej, przechowywanej w zbiorach Biblioteki Narodowej w Budapeszcie.

Po śmierci Marii Karol Robert żenił się jeszcze dwukrotnie. W 1318 poślubił Beatrycze Luksemburską, która w następnym roku zmarła w trakcie porodu, a w 1320 pojął za żonę Elżbietę Łokietkównę, z którą doczekał się licznego potomstwa.

Przypisy

  1. ↑ Domysł identyfikacji żony Kazimierza bytomskiego, Heleny, z córką Lwa I halickiego przedstawił K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, cz. III, wyd. II, Kraków 2007, s. 517–518; Został on zaakceptowany i rozwinięty przez S.A. Srokę, skłaniali się do niego J. Sperka i J. Tęgowski. Zob. D. Dąbrowski, Rodowód Romanowiczów książąt halicko-wołyńskich, Poznań – Wrocław 2002, s. 218; W literaturze można spotkać się z poglądem, iż Helena była córką Szwarna Daniłowica. Zob. J. Horwat, Helena, [w:] A. Barciak (red.), Książęta i księżne Górnego Śląska, Katowice 1995, s. 47–48; W innej pracy badacz podtrzymał swoją hipotezę, uznając równocześnie, że jest ona równoważna wobec poglądu o pochodzeniu Heleny od Lwa Daniłowica. Zob. J. Horwat, Piastowie górnośląscy, Bytom 2007, s. 37–41; Istnieją też hipotezy, które przypisują Helenie litewskie lub czeskie pochodzenie. Zob. S.A. Sroka, Kazimierz, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 725.
  2. ↑ Stanowisko to podziela cała polska literatura naukowa. Węgierski historyk Gy. Kristó, Károly Róbert első felesége, [w:] „Acta Universitatis Szegediensis de Attila József nominatae. Acta Historica”, t. 86, 1988, s. 27–30 (a za nim rodzima historiografia), opowiedział się za poglądem, zgodnie z którym przed poślubieniem Marii bytomskiej Karol Robert pojął za żonę Marię, córkę Lwa II halickiego. Badacz ten powołał się na dwa przekazy źródłowe. W dokumencie z 7 lutego 1326 Karol Robert wspomniał o wyprawie na Ruś mającej na celu sprowadzenie jego pierwszej żony, zaś Anonymi Descriptio Europae Orientalis przekazał, że Rusią władał potężny książę Lew, którego córka została poślubiona przez króla Węgier Karola. Gy. Kristó zidentyfikował władcę ruskiego z Lwem II halickim. W pracy Aba Sámuel és Károly Róbert családi kapcsolatairól, [w:] „Acta Universitatis Szegediensis de Attila József nominatae. Acta Historica”, t. 96, 1996, s. 25–30, odwołując się do dokumentu Karola Roberta z 12 grudnia 1323, badacz ustalił, że księżniczka halicka miała na imię Maria. Zgodnie z jego ustaleniami małżeństwo zostało zawarte w 1306, choć pierwotnie uważał on, że doszło do niego w 1307 lub 1308. Zaślubiny Karola Roberta z Marią bytomską wyznaczył natomiast na ok. 1310. Pogląd Gy. Kristó został zakwestionowany przez S.A. Srokę w pracy Wokół mariażu Karola Roberta z Piastówną śląską Marią, [w:] S. Górzyński (red.), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, nr 11, Warszawa 1994, s. 1–5. Historyk ten zwrócił uwagę na fakt, że wobec dotychczasowych ustaleń Lew II miał w 1306 co najwyżej 14 lat, w związku tym nie mógł wtedy być ojcem dorastającej księżniczki. Jednocześnie odrzucił możliwość, iż ojcem domniemanej Marii był Lew I halicki, zauważając, że znane córki tegoż księcia zdecydowanie wcześniej zostały wydane za mąż lub oddane do klasztoru. Aby uzasadnić tezę głoszącą, że pierwszą żoną Andegawena była Maria bytomska, S.A. Sroka zaproponował emendacje źródeł wymienionych w wywodzie Gy. Kristó. Zdaniem badacza w anonimowym opisie Europy Wschodniej powinien był znaleźć się zapis (na co zwrócił już uwagę jego wydawca O. Górka), że żoną Karola Roberta została nie córka, lecz wnuczka księcia Lwa (Helena, matka Marii bytomskiej, była najprawdopodobniej córką Lwa I halickiego). Natomiast w dokumencie Karola Roberta Polska została pomylona z Rusią, co można wytłumaczyć upływem wielu lat od wspominanego w akcie wydarzenia. S.A. Sroka (za K. Jasińskim) dopuścił także możliwość, że Maria bytomska wychowywała się na dworze halickim u wuja Jerzego I, skąd została przez męża sprowadzona na Węgry. Badacz zanegował pogląd, jakoby dokument królowej węgierskiej Marii z 23 czerwca 1306 został wystawiony przez Marię halicką, przedstawiając następujące argumenty na korzyść uznania Marii bytomskiej za wystawcę aktu: zaciągnięcie przez Kazimierza bytomskiego wysokiej pożyczki najprawdopodobniej na potrzeby wyprawienia wesela córki, wzmianka w kronice Długosza pod rokiem 1306 o ślubie Marii bytomskiej z Karolem Robertem, brak przekazów XIV-wiecznych kronik węgierskich o śmierci Marii halickiej. Nadto S.A. Sroka zwrócił uwagę, że ówczesne kroniki węgierskie nazywają Piastównę śląską pierwszą żoną króla Węgier. Gy. Kristó podjął polemikę z ustaleniami S.A. Sroki. W pracy Orosz hercegnő volt-e Károly Róbert első felesége?, [w:] „Aetas”, 1994, z. 1, s. 194–199, stwierdził, że zapis w Anonymi Descriptio Europae Orientalis dotyczy żyjącego księcia Lwa, a jedynym księciem ruskim o tym imieniu pozostającym przy życiu w trakcie powstania tego opracowania (luty–marzec 1308) był Lew II. Badacz zwrócił jednak uwagę, że w tym czasie rządy w księstwie halickim sprawował ojciec księcia, Jerzy I. Wbrew dotychczasowej literaturze przyjął, że Lew II był urodzonym ok. 1273 synem Jerzego I z nieznanego źródłom związku. Swoje przypuszczenie uzasadnił tym, że Jerzy Lwowic (urodzony w latach 1252–1257 zdaniem N. de Baumgartena, Généalogies et mariages occidentaux des Rurikides Russes du Xe au XIIIe siécle, [w:] „Orientalia Christiana”, t. IX–1, nr 35, Roma 1927, tabl. 11, na którego powołał się Gy. Kristó) nie mógł po raz pierwszy wstąpić w związek małżeński dopiero w wieku 30 lat. Przy tym założeniu Lew II mógłby mieć w 1306 córkę w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku. Argumentacja Gy. Kristó nie przekonała S.A. Sroki. Tenże nie zgodził się z tezą, iż passus z Anonymi Descriptio Europae Orientalis odnosi się do żyjącego w momencie powstania źródła księcia Lwa. Ponadto zwrócił uwagę, że w tym czasie Lew Juriewic nie był potężnym władcą ruskim, a nawet nie sprawował żadnej władzy książęcej. Sojusz z takim dynastą, w przeciwieństwie do przymierza z Władysławem Łokietkiem, byłby więc bezwartościowy dla rywalizującego o tron węgierski Andegawena. Badacz przedstawił jeszcze jedną możliwość wytłumaczenia zapisu w dokumencie Karola Roberta, przypuszczając, że król węgierski udał się na Ruś, gdzie zaręczył się z księżniczką halicką, jednakże do małżeństwa z nieznanych przyczyn nie doszło. Zob. S.A. Sroka, Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 1999, s. 21–28, S.A. Sroka, Wokół mariażu Karola Roberta z Piastówną śląską Marią, [w:] S. Górzyński (red.), „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, nr 11, Warszawa 1994, s. 1–5, S.A. Sroka, Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice, Kraków 1995, s. 29–38.
  3. ↑ K. Jasiński w pracy Maria, [w:] E. Rostworowski (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 3, nie podał daty urodzenia Piastówny. W pracy Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III, s. 534, stwierdził, że urodziła się ona najpóźniej między 1292 a 1294, natomiast w tablicy V/2 na końcu Rodowodu zapisał, że Maria urodziła się przed 1295, i datę tę opatrzył znakiem zapytania; S.A. Sroka w pracy Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice, Kraków 1995, s. 38, ustalił, że Maria urodziła się w latach 1292–1294, w pracy Maria, [w:] K. Ożóg, S. Szczur (red.), Piastowie. Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 736, stwierdził, że jej narodziny miały miejsce ok. 1290–1292, natomiast w pracy Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 1999, s. 17, opowiedział się za datą ok. 1292–1294; J. Sperka, Maria, [w:] A. Barciak (red.), Książęta i księżne Górnego Śląska, Katowice 1995, s. 86, podał błędną datę urodzenia Piastówny – najpóźniej 1282–1284; J. Horwat, Z. Jedynak, Córka Kazimierza księcia bytomskiego, Maria, królowa Węgier, [w:] J. Drabina (red.), „Magazyn Bytomski”, t. 6, Bytom 1984, s. 90, przyp. 2, niedokładnie przytoczyli ustalenia K. Jasińskiego z tablicy V Rodowodu Piastów śląskich, przekazując, że Maria urodziła się ok. 1295.
  4. ↑ a b c K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III, s. 534.
  5. ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III, s. 534 i s. 535, przyp. 3.
  6. ↑ S.A. Sroka, Genealogia Andegawenów węgierskich, Kraków 1999, s. 18.
  7. ↑ J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, wyd. II, Warszawa 2009, s. 53.
  8. ↑ J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, wyd. II, Warszawa 2009, s. 80.
  9. ↑ J. Horwat, Z. Jedynak, Córka Kazimierza księcia bytomskiego, Maria, królowa Węgier, [w:] J. Drabina (red.), „Magazyn Bytomski”, t. 6, Bytom 1984, s. 90, uznali informacje Długosza na temat urody Marii za wiarygodne, argumentując to tym, że Karol Robert jako król znaczącego państwa mógł otrzymać wiele ofert małżeńskich.
  10. ↑ J. Horwat, Z. Jedynak, Córka Kazimierza księcia bytomskiego, Maria, królowa Węgier, [w:] J. Drabina (red.), „Magazyn Bytomski”, t. 6, Bytom 1984, s. 90–91 i przyp. 4.
  11. ↑ Matka Władysława Łokietka, Eufrozyna opolska, i dziad Marii ze strony ojca, Władysław opolski, byli rodzeństwem.
  12. ↑ J. Horwat, Z. Jedynak, Córka Kazimierza księcia bytomskiego, Maria, królowa Węgier, [w:] J. Drabina (red.), „Magazyn Bytomski”, t. 6, Bytom 1984, s. 90, przypuszczali, że wpływ na zmianę orientacji politycznej Kazimierza bytomskiego miał stosunek króla Czech Wacława II do ziem lennych. Przemyślida miał osadzać na nich własnych, czeskich starostów, a także obsadzać je czeskimi wojskami.
  13. ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III: s. 518.
  14. ↑ S.A. Sroka, Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice, Kraków 1995, s. 47.
  15. ↑ K. Jasiński, Maria, [w:] E. Rostworowski (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 3.
  16. ↑ J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna 1305–1380, wyd. II, Kraków 2007, s. 16 i przyp. 4, 36–37. Do przypisu wkradł się błąd – Elżbieta została w nim nazwana Anną.
  17. ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. II, s. 322–324; K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III, s. 551–552; Por. K. Jasiński, Maria, [w:] E. Rostworowski (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. XX, Wrocław 1975, s. 3.
  18. ↑ H. Grotefend, Stammtafeln der schlesischen Fürsten bis zum Jahre 1740, V, nr 18, jako datę śmierci Marii podał 15 grudnia 1315. Za nim tę informację powtórzył O. Balzer. Zob. O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 377; J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna 1305–1380, wyd. II, Kraków 2007, s. 16, 34, powołując się na prace Grotefenda i Balzera, podał, że Maria zmarła w 1315; W J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, wyd. II, Warszawa 2009, s. 122, przyp. 9, znajduje się informacja, jakoby kronikarz przekazał błędną datę śmierci Marii. Według autora komentarza Piastówna zmarła 19 grudnia 1317, po czym odsyła on do s. 53, przyp. 77, gdzie podano, że królowa węgierska zmarła 9 grudnia 1317; 19 grudnia jest datą nieprawdziwą, niepotwierdzoną przez żadne źródło. Zob. S.A. Sroka, Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice, Kraków 1995, s. 45–46, przyp. 92; Jako osoba żyjąca Maria występuje jeszcze w dokumencie Karola Roberta z 12 lipca 1318. Najprawdopodobniej data powstania tego aktu jest nieprawdziwa, ponieważ od 23 czerwca król węgierski był zaręczony z Beatrycze Luksemburską. Zob. S.A. Sroka, Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice, Kraków 1995, s. 46, przyp. 96.
  19. ↑ J. Horwat, Z. Jedynak, Córka Kazimierza księcia bytomskiego, Maria, królowa Węgier, [w:] J. Drabina (red.), „Magazyn Bytomski”, t. 6, Bytom 1984, s. 92 i przyp. 9, błędnie zacytowali Długosza, podając, że Maria została pochowana w Belgradzie, a także K. Jasińskiego, przekazując, że tenże zapisał w Rodowodzie Piastów śląskich, jakoby królowa węgierska spoczęła w Temesvárze.
  20. ↑ J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. IX, wyd. II, Warszawa 2009, s. 122.
  21. ↑ K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. II, Kraków 2007, cz. III, s. 535, przyp. 5.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie