Mariampol (Ukraina)

Mariampol

Dwujęzyczna tablica przy wjeździe do Mariampola
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	halicki
Powierzchnia	27,44 km²
Wysokość	224 m n.p.m.
Populacja (2001) • liczba ludności	1015
Nr kierunkowy	+380 3431
Kod pocztowy	77181
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Mariampol
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Mariampol
49°02′N 24°51′E/49,033333 24,850000
Portal Ukraina

Mariampol (ukr. Маріямпіль), hist pol. Mariampol Miasto^[1], 1946–2004 Marynopil^[2] – wieś (dawniej miasto) na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie halickim, na lewym brzegu Dniestru.

Miasto położone było w ziemi halickiej, należało do klucza marjampolskiego księżnej Anny Jabłonowskiej^[3]. W II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą gminy wiejskiej Mariampol Miasto w powiecie stanisławowskim, w województwie stanisławowskim.

W 2001 roku liczyła 1015 mieszkańców.

Począwszy od czasów radzieckich do 5 lutego 2004 miejscowość nosiła nazwę Marynopil^[4][5].

W granicach Mariampol znajdują się dawniej samodzielne wsie Mariampol Wieś i Wołczków.

Etymologia nazwy Mariampola

W przeciwieństwie do większości miast, toponim „Marijampol” ma dobrze zdefiniowaną etymologię. Nazwa wywodzi się od chrześcijańskiego imienia Maryja. Na podstawie legendy ludowej, w czasie ataków tatarskich, polski wojewoda, Jan Kajetan Jabłonowski uciekał na koniu przed Tatarami. Podczas przekraczania Dniestru wpław koń nie mógł wskoczyć na brzeg. Zrozpaczony wizją pojmania przed Tatarów Jan Kajetan Jabłonowski krzyknął: „Jezus Maryja”, wówczas koń pokonał brzeg i pogalopował na suchy ląd. Dziękując Bogu, Kajetan założył na brzegu rzeki miasto Jezupol (wcześniej osada nosiła pogańską nazwę Czeszybiesy^[6]) na cześć Jezusa Chrystusa oraz Marijampol na cześć Maryi, Matki Bożej.

Większość badaczy uważa, że osada została nazwana przez hetmana Rzeczypospolitej Stanisława Jana Jabłonowskiego. Polski badacz W. Urban odnalazł w dokumentach parafii Marijampol, że w 1691 roku miasto Božyj Vydok zostało przemianowane na Marijampol przez Stanisława Jabłonowskiego. Nazwa ta została wybrana, ponieważ hetman Stanisław Jabłonowski przywiózł do miasta cudowną ikonę „Matki Bożej Królowej”, która podążała za nim we wszystkich jego kampaniach wojskowych, a zwłaszcza kampanii obronnej Wiednia w 1683 r. Około 1694 r. sąsiednie miasto zostało nazwane na cześć Jezusa „Jezupol”.

7 czerwca 1946, po włączeniu ziem wschodniej Rzeczypospolitej do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Marjampol został przemianowany na Marynopil.

5 lutego 2003, po przeprowadzeniu wśród mieszkańców referendum, administracja miasta postanowiła powrócić do historycznej nazwy Mariampol (j. ukr. Маріямпіль, Marijampil). W lutym 2004 r. decyzja została zatwierdzona przez Radę Najwyższą Ukrainy^[4][5].

Nazwa Mariampola na przestrzeni wieków przybierała różne wersje, m.in. Marinopol’, Marijampol (od 1691) Mariyampol’, Mar’yampol^[7] , Marjampol (1921-1945), Marynopil (1946-2003), ukr. Маріямпіль (od 2004 r.)

Historia

Osadnictwo na terenie współczesnego Mariampola sięga czasów starożytnych. Obszar ten był zamieszkany już w czasach paleolitu. Jednakże obecna historia sięga tylko do roku 1691, kiedy na ruinach miasta pogańskiego Chortopol (Czortopol^[6]) zbudowano chrześcijański Mariampol.

Archeologiczne dowody wskazują, że pierwsze zabudowania dobrze ufortyfikowanego miasta Chortopol sięgają XII w. Zostało ono założone na zakolu rzeki Dniestr. Na podstawie opowieści folklorystycznych zamek został zbudowany przez króla albo Daniela Halickiego lub jednego z jego synów. Niestety, do czasów współczesnych zachowało się bardzo niewiele źródeł historycznych dotyczących tych czasów. Chortopol istniał do XV w., gdy został zniszczony podczas jednego z najazdów tatarskich.

Pół mili (500–900 m) od tego miejsca wzdłuż Dniestru, w pobliżu obozu tatarskiego, w XV wieku, powstało miasto Delijiv – Wołczków. Pierwszą historyczną wzmiankę o tej osadzie można znaleźć w 1404 roku, kiedy właściciel Wołczkowa Dobeslav z Delijiv (Delejów) musiał wysłać siedem swoich poddanych do sądu w Haliczu. W XVI wieku, Wołczków przeżywał okres rozrostu.

W okresie 1569-1795 Marijampol był częścią powiatu halickiego w województwie ruskim. W 1594 roku, wraz z sąsiednim miastem Jezupol został spalony przez Tatarów. Począwszy od 1630, osada należała do książęcej (szlacheckiej) rodziny Teodora Andrzeja Belzeckiego. W 1670 roku król Polski Jan III Sobieski nadał osadzie prawa magdeburskie. W tamtym okresie został zbudowany drewniany zamek zwany Boży Widok.

Druga połowa XVII wieku była niezwykle trudna dla tej części Europy: kampanie wojskowe, najazdy tatarskie, epidemie, pożary i zamieszki społeczne. W 1655 najechany został Jezupol, zniszczone jego bramy i zagrabione skarby szlachty. W ciągu dwóch lat, najazdy kozackie niszczyły Jezupol i Boży Widok w Wołczkowie^[8]. Najgorsze przyszło w 1676 roku, gdy wojska osmańskie z ich krymskotatarskimi sojusznikami oblegały zamek, a następnie doszczętnie spaliły miasto wraz z zamkiem.

W 1691 roku, król Polski wydał zrujnowane miasto Wołczków krakowianinowi, kasztelanowi, hetmanowi Stanisławowi Janowi Jabłonowskiemu (1634-1702) z przywilejem budowy fortu w tym miejscu.

Zamek w Mariampolu powstał na wzgórzu w zakolu rzeki, miał cztery wysokie wieże. Były dwa wejścia do zamku poprzez mosty zwodzone. Ściany fortu były wysokie na 10 stóp i grube na 15. Południowo-wschodnie i południowe fragmenty fortu były chronione przez dużą, głęboką fosę^[9]. U stóp wzgórza, utworzono kwadratowy rynek. Pierwszymi mieszkańcami byli mieszkańcy z dawnego zamku Boży Widok.

pieczęć Mariampola

Dniestr w okolicach Mariampola

Dzięki staraniom Jana Jabłonowskiego miasto zyskało chrześcijańską nazwę Marijampol oraz cudowną ikonę Matki Bożej z Mariampola.

Polska dynastia Jabłonowskiego rządziła Marijampolem prawie 190 lat, dbając o jego rozwój. Po śmierci w roku 1702 Stanisława Jana Jabłonowskiego, jego syn Jan Stanisław Jabłonowski, wojewoda ruski, uczony i pisarz odziedziczył miasto. Pod jego nadzorem powstał drewniany (rzymskokatolicki) kościół pw św. Trójcy, w którym obecnie mieści się w ikona Matki Bożej.

Około 1703 roku Marijampol otrzymał swój własny herb, który był używany jako pieczęć miasta. Początkowo herb składał się z Lamentu Maryi nad ukrzyżowanym ciałem Chrystusa; później herbem była ikona Matki Bożej z Chrystusem. Pole herbu było niebieskie ze złotymi figurkami. Później dodano gałązkę dynastii Jabłonowskiego jako oddzielny mały herb. W latach 1736–1741 wnuk Stanisława Jana Jabłonowskiego, Jan Kajetan Jabłonowski (1699-1764) odłożył pieniądze na budowę kamiennego kościoła Trójcy Świętej. W 1742 roku wybudował w Marijampolu klasztor kapucynów wraz z (rzymskokatolickim) kościołem św. Antoniego, najpierw z drewna, a później z kamienia. Kamienne budynki zostały ukończone w 1757 r. W 1753 r. obok klasztoru wybudowano jeden z wielu ośrodków kształcenia wyższego na ziemiach polskich. Początkowo składał się wyłącznie z kolegium klasycznych badań, ale później dołączono retorykę. W 1746 r. pod patronatem Teresy z Wielhorskich, żony Jana Kajetna Jabłonowskiego, powstał szpital dla ubogich i szkoła dla sierot szlacheckich. Opiekę nad tym dziełem powierzono Siostrom Miłosierdzia. W późniejszym okresie funkcjonował jako zakład dla sierot i chorych, do którego obowiązków należy usługa przy parafialnym kościele rzymsko-katolickim.

W 1772 r., po pierwszym rozbiorze Polski, tereny na których leży Mariampol stały się częścią Monarchii Habsburgów. Z czasem Marijampol staje się ośrodkiem administracyjnym lokalnej dzielnicy. Przez następne 150 lat w miejscowym zamku stacjonował garnizon wojskowy. Miasto nadal rozszerzało się według obszaru i liczby ludności. W 1775 r. W Marijampolu było 1332 mieszkańców i 218 budynków. Zgodnie z dekretem króla austriackiego o zamknięciu małych zakładów monastycznych, klasztor kapucynów został porzucony. Później austriacki rząd przekazał klasztor Sióstr Miłosierdzia, a wokół Kościoła św. Antoniego powstała wspólnota greckokatolicka.

Pierwsze wzmianki o kościołach w Marijampolu można odnaleźć w dokumencie założycielskim Kajetana Jabłonowskiego z kapucynami z 1742 r., W którym wspomina, że klasztor ma być zbudowany obok kościoła „ruskiego” (prawosławnego). Pod koniec XVIII wieku w Marijampolu były dwa kościoły: kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w centrum miasta i kościół św. Mikołaja. W 1790 r. Pierwszy kościół znajdował się w stanie poważnego zaniedbania, a drugi spłonął. W związku z brakiem religijnego miejsca dla mieszkańców, złożyli petycję do austriackiego króla, aby umożliwić im zbudowanie nowego kościoła. Władze dały mieszkańcom kościół św. Antoniego. 130-letnie wspólne korzystanie z tego kościoła przez rzymskich katolików i grekokatolików było źródłem wielu niezgodności i orzeczeń prawnych obu sądów w Haliczu i Lwowie. Do tych problemów religijnych został wciągnięty nawet cesarz. Władze starały się nie faworyzować żadnej ze stron.

Marijampol odegrał ważną rolę w wojnach napoleońskich. W 1809 r. w miejscowej twierdzy zgromadzono 4000 zdecydowanie pro-napoleońskich polskich partyzantów pod dowództwem P. Strizewskiego. Wobec nich 8000 zdecydowanie pro-austriackich wojsk, składających się z korpusu pod dowództwem generałów Merfelda, Keslera i Edermana, nie mogło przełamać obrony twierdzy. Wzywano austriacką artylerię i udało się naruszyć twierdzę. W tym samym czasie do generałów dotarła wiadomość, że Napoleon Bonaparte i Franciszek II zgodzili się na traktat pokojowy. Tak więc polska armia opuściła twierdzę. Aby uniknąć podobnego powtórzenia, rząd austriacki w 1817 roku postanowił, że mury twierdzy mają zostać rozebrane. W latach dwudziestych XIX w. Rodzina Jabłonowskich korzystała z dużej ilości materiałów budowlanych, które można było uzyskać z ruin twierdzy, na cel budowy Pałacu w Mariampolu.

Europejska Wiosna Ludów w 1849 r. wywarła wpływ na życie Mariampola. Duży znaczenie dla życia społeczno-politycznego miała rodzina Zaklynskij. Jednym z najznakomitszych członków był Hnata Onufriyovych Zaklynska (1818-1866), członkini greckokatolickiej parafii Mariampola pod koniec lat czterdziestych. Wraz z mężem, Josephem Katherine, zorganizowali w mieście czytelnię, chór i grupę dramaturgiczną. Innym wybitnym członkiem lokalnej społeczności był ojciec Wasyl Motiuk (1853-1934), duchowny greckokatolicki. Przez 50 lat od 1884 roku zorganizował chór chóralny, który był znany poza granicami miasta. Motiuk był inicjatorem wielu organizacji społecznych, zwłaszcza klubu czytającego Prosvita (oświecenie) w 1899 roku. W oparciu o plan wydany przez inżyniera Wołodymyra Sichińskiego, członkowie klubu spotykali się w jednym z budynków, który stał się miejscem spotkań Grupy dramatycznej i chóru, znajdował się tam również sklep i związek kredytowy.

W XIX w. miasto intensywnie się rozwijało. Było centrum rzemieślnictwa, głównie obróbki drewna i kamienia. Największym sklepem z artykułami ręcznymi był sklepem z gontem i stał się znany w Cesarstwie Austriackim i na świecie. Gont był prezentowany podczas Międzynarodowej Wystawy w Wiedniu w 1844 r. W celu dalszego rozwoju handlu do Mariampola Jabłoński zaprosił kupców żydowskich i wybudował Rynek (bazar). W 1857 r. Miasto zostało osiedlone przez wyznawców sekty chasydzkiej, prowadzonych przez rabina Elisara Gorovuča ben Meshulam Isaac Ga Levi. Społeczność żydowska w Mariampolu następnie doświadczyła ogromnego wzrostu liczby.

W 1898 r. Mariampol miał 4135 mieszkańców, z czego 2020 było rzymskimi katolikami, 1.265 grekokatolikami i 850 żydami. Większość rzymskokatolickich mieszkańców Mariampola była albo następcami miejscowej szlachty, albo potomkami kolonistów mazurskich z dawnego miasta Wołczków. Do I wojny światowej, trzy wspólnoty żyły w pokoju w Mariampolu. Jednakże światowe kataklizmy XX wieku silnie dotknęły miasto. Podczas I wojny światowej ze względu na swoją lokalizację Mariampol uczestniczył w wielu walkach. 2 września 1914 r. miasto zostało zajęte przez rosyjską armię. W Mariampolu trwały od 27 lutego do 4 marca 1914 r. ciężkie walki. Wielu mieszkańców zostało ewakuowanych, jednak wielu z nich zostało zabitych w walkach. Ogromny pożar zniszczył wiele budynków, w tym pałac. Armia Rosyjska nie była w stanie obronić przed ostrymi austriackimi kontratakami, a miasto zostało poważnie zniszczone przez austriacki atak 2 lipca 1915 r. Armia rosyjska wróciła po raz drugi w czerwcu 1916 r. Od 3 marca do 15 września 1920 r. miasto i lewy brzeg rzeki Dniestru były kontrolowane przez 1 Armię Kawalerii Siemiona Budionniego. Na mocy Traktatu ryskiego Mariampol znalazł się we władaniu polskim.

W 1921 r. Marjampol Miasto^[10] mało 940 mieszkańców: 608 narodowości polskiej, 216 narodowości rusińskiej i 116 narodowości żydowskiej (415 wyznania rzymsko-katolickiego, 284 greckokatolickiego, 241 mojżeszowego); Marjampol Wieś mała 887 mieszkańców: 693 narodowości polskiej, 180 narodowości rusińskiej i 14 narodowości żydowskiej (606 wyznania rzymsko-katolickiego, 266 greckokatolickiego, 15 mojżeszowego).

Jedną z najważniejszych postaci okresu międzywojennego w Mariampolu był rzymskokatolicki ksiądz Marcin Bosak (1889-1941), który przybył do tego miasta w 1920 roku i od razu zainteresował się kulturowym rozwojem polskiej społeczności. Nie tylko poprawił ich życie duchowe, ale także ich status ekonomiczny. Z jego inicjatywy powstała fabryka gontów, centrum kulturalne miasta, szkoła trzypiętrowa, nowe kanały ściekowe, chodniki i nowy kościół rzymskokatolicki. Ponadto zorganizował kilka polskich organizacji.

W 1926 r. wybudowano Dom Ludowy . W 1930 r. w Mariampolu, został zbudowany i poświęcony nowy greckokatolicki kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, doczesny wspólny kościół dla obu wyznań został w 1926 r. zamknięty dla grekokatolików. W 1927 r. otwarto ukraiński salon czytelniczy Proswita. W swoich salach mieścił stowarzyszenie Milkmenów (Molocarska spilka), sklep „Gospodarz Wiejski” (Silskiy hospodar), szkołę rolniczą (Chełborobska byshkil), Spółdzielnię Samopomocy (Wlasna pomic), organizację Sokół i inne liczne organizacje, takie jak biblioteka i miejsce opieki nad dziećmi (prowadzone przez siostry ojca Wasyl Motiuka, Stephanię i Olhę)^[11].

Od 1935 r. W Mariampolu działało terrorystyczne podziemie nacjonalistycznej Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA).

Mariampol dzielił się na: Mariampol miasto, Pierwsze Przedmieście, Drugie Przedmieście, Słobodę, Psiarnię, Dolinę, Za Wałami, Za Murem oraz przylegającą wieś Wołczków. Przeprawa promowa poniżej wyspy umożliwiała skracanie drogi do Stanisławowa przez Pobereże. Zimą podczas mrozów, kiedy Dniestr skuty był lodem stosowano wzmocnienia lodu, poprzez układanie kilku warstw słomy polewając wodą. Tak wzmocniona warstwa lodu zabezpieczała przejazd saniami. Wspomnieć należy, że z Góry Zamkowej od strony Pobereża w połowie jej wysokości bije źródełko. Woda posiada właściwości lecznicze, szczególnie ma pozytywne oddziaływanie na oczy^[12].

W latach okupacji niemieckiej wszyscy Żydzi z Mariampola zostali wysłani do getta, a później zamordowani w nieznanym miejscu. Cmentarz żydowski został zbezczeszczony i całkowicie zrujnowany przez nazistów; nagrobki wykorzystywano do układania nawierzchni chodnikowych.

W Mariampolu miały miejsce zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na polskiej ludności cywilnej w okresie II wojny światowej^[13]. Między innymi: w dniu 23 kwietnia 1941 r. oraz w nieustalonym terminie w 1944 r. w Mariampolu ukraińscy nacjonaliści zabili nie mniej niż 6 osób^[14]; w nocy 23–24 września członkowie UPA zabili księdza rzymskokatolickiego, ojca Marcina Bosaka. W nocy z 29 na 30 marca 1944 r. prawie 60 osób zostało zamordowanych przez nacjonalistów ukraińskich w sąsiedniej miejscowości Wołczków. Natomiast 30 i 31 marca 1944 Polacy którzy ocaleli ze Zbrodni w Wołczkowie przenieśli się w większości do graniczącego z Wołczkowem Mariampola. 31 marca rozeszła się pogłoska, że UPA planuje rzeź Polaków w Mariampolu. Miejscowi Ukraińcy wynieśli się z dobytkiem do okolicznych wsi. Atak jednak nie nastąpił. Nad ranem 1 kwietnia 1944 roku do miasteczka wkroczył oddział partyzantki sowieckiej i tym tłumaczy się brak napaści UPA na Mariampol.

Po powrocie wojsk radzieckich na wzgórzu zamkowym stacjonował garnizon żołnierzy NKWD. Agenci tego nowego rządu stworzyli polską organizację, która wzięła udział w spaleniu sąsiedniej ukraińskiej miejscowości Tumirz, gdzie stacjonował oddział UPA. Wołczków, pod koniec wojny był miejscem stacjonowania pododdziału Armii Krajowej, który - w zemście za spalanie miejscowości Tumirz, gdzie stacjonowały siły UPA - została spalony przez UPA w nocy z 29 na 30 marca 1944 r. Prawie 60 osób zostało zamordowanych przez nacjonalistów ukraińskich w Wołczkowie, co miało miejsce w Wielki Piątek 1944 r.

Po II Wojnie Światowej, w latach 1945–1952 większość Polaków z Mariampola została przesiedlona na Ziemie Odzyskane: na Opolszczyznę (Nysa), Dolny Śląsk (Wrocław), Lubuskie (Smolno Wielkie) i Pomorze Zachodnie (Myślibórz, Mielenko Gryfińskie), Wielkopolskę (Czarnków). Jednocześnie Ukraińcy z rejonu Sanu i Łemkowie z południowej Polski zostali przesiedleni do Mariampola.

We wrześniu 1949 r., w lesie Dibrova koło Mariampola, jeden z przywódców UPA został zabity przez sowieckich agentów. Natomiast rodziny członków UPA zostały zesłane na Syberię.

W 1983 do Mariampola została włączona wieś Wołczków (Volchkov, Вовчків)^[15].

Po upadku reżimu komunistycznego wznowiono stosunki między polskimi i ukraińskimi mieszkańcami Mariampola. Każdego roku, odbywają się oficjalne wizyty Polaków w Mariampolu i Ukraińców zamieszkujących Mariampol we Wrocławiu. W 2001 społeczności przed- i powojennych mieszkańców Mariampola otrzymały od papieża Jana Pawła II statuetkę pojednania^[16].

W 2006 w Mariampolu ustawiono pomnik^[17] polsko-ukraińskiego pojednania^[18]. Zbudowali go wspólnie Polacy i Ukraińcy, dawni i obecni mieszkańcy tego miasteczka. Za wzorzec dla pomnika posłużyła mała statuetka, wręczona przedstawicielom społeczności miasta przez papieża – Jana Pawła II. Na jej podstawie widać napis w języku polskim i ukraińskim: pojednanie. Natomiast w przedwojennym budynku szkoły znajduje się obecnie Izba Pamięci m.in. z listami żołnierzy Armii Andersa^[19]

Zabytki

Ruiny zamku w Mariampolu

• zamek obronny wybudowany przez Stanisława Jana Jabłonowskiego; posiadał baszty, wały i fosy^[9]
• pałac forteca (palazzo in fortezza) zniszczony w latach 1914–1918^[9]
• Zamek w Wołczkowie^[8] (obecnie w granicach miasta)
• Cudowna Ikona Matki Bożej z Mariampola (kopia)
• Dawny klasztor kapucynów z XVIII wieku (po II wojnie światowej, był używany jako ośrodek dla dzieci, ośrodek medyczny, a obecnie używany jako więzienie)
• Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego: zbudowany w 1930 r., obecnie dzielony przez katolików i ukraińskich prawosławnych oraz kijowskich członków patriarchatu

Urodzeni w Mariampolu

• Julian Piotrowski – major piechoty Wojska Polskiego, cichociemny.

Zobacz też

• Obraz Matki Bożej z Mariampola

Przypisy

Bibliografia

• Aftanazy Roman: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska. T. 7, wyd. 2 przejrzane i uzupełnione. Wrocław, Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 113–115. ISBN 83-04-03701-7 całość, ISBN 83-04-04229-0 t. 7.

Linki zewnętrzne

• Maryampol, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 147 .
• Strona poświęcona Mariampolowi