Marian Spychalski

Marian Spychalski

Data i miejsce urodzenia	6 grudnia 1906 Łódź
Data i miejsce śmierci	7 czerwca 1980 Warszawa
Przewodniczący Rady Państwa
Okres	od 11 kwietnia 1968 do 23 grudnia 1970
Przynależność polityczna	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Poprzednik	Edward Ochab
Następca	Józef Cyrankiewicz
Minister obrony narodowej
Okres	od 13 listopada 1956 do 11 kwietnia 1968
Przynależność polityczna	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Poprzednik	Konstanty Rokossowski
Następca	Wojciech Jaruzelski
Minister budownictwa
Okres	od 13 maja 1949 do 17 listopada 1949
Przynależność polityczna	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Minister odbudowy
Okres	od 1 kwietnia 1949 do 10 maja 1949
Przynależność polityczna	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Poprzednik	Michał Kaczorowski
Prezydent m.st. Warszawy
Okres	od 18 września 1944 do 5 marca 1945
Przynależność polityczna	Polska Partia Robotnicza
Poprzednik	Marceli Porowski
Następca	Stanisław Tołwiński

Marian Spychalski

Marek, Orka

Marian Spychalski (1965)
marszałek Polski
Data i miejsce urodzenia	6 grudnia 1906 Łódź, Królestwo Polskie, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	7 czerwca 1980 Warszawa
Przebieg służby
Lata służby	1940–1968
Siły zbrojne	Związek Walki Wyzwoleńczej Gwardia Ludowa Armia Ludowa Ludowe Wojsko Polskie
Stanowiska	Szef Sztabu Głównego Gwardii Ludowej Szef Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego minister obrony narodowej
Główne wojny i bitwy	II wojna światowa
Odznaczenia

Marian Spychalski, ps. „Marek”, „Orka” (ur. 6 grudnia 1906 w Łodzi, zm. 7 czerwca 1980 w Warszawie) – polski działacz komunistyczny, w latach 1944–1952 poseł do Krajowej Rady Narodowej i na Sejm Ustawodawczy (w październiku 1951 pozbawiony immunitetu). W 1945 założyciel Biura Organizacji Odbudowy Warszawy przekształconego w Biuro Odbudowy Stolicy^[1]. W latach 1950–1956 więzień polityczny^[2]. W latach 1957–1972 poseł na Sejm PRL II, III, IV i V kadencji, członek Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC PZPR (1956–1970), przewodniczący Rady Głównej Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy, prezydent Warszawy (1944–1945), Członek Honorowy PTTK (od 15 maja 1965), przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (1968–1971) i przewodniczący Rady Państwa (1968–1970), członek tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) od 11 lipca 1944^[3], szef Sztabu Głównego Gwardii Ludowej (1942), szef Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (1944), szef Głównego Zarządu Politycznego WP (1956), w 1949 minister odbudowy i budownictwa, minister obrony narodowej (1956–1968), marszałek Polski (mianowany 7 października 1963 – był ostatnią osobą, której nadano ten stopień), z wykształcenia i praktyki inżynier architekt. Budowniczy Polski Ludowej.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 6 grudnia 1906 w Łodzi w rodzinie robotniczej jako syn Józefa – mistrza w łódzkiej fabryce Frenkla, członka PPS-Frakcji Rewolucyjnej^[4] i Franciszki Leśkiewicz pochodzącej ze wsi Kowale nad Wartą k. Sieradza, zajmującej się krawiectwem. Jego bratem był Józef Spychalski Komendant Armii Krajowej na Kraków^[2].

Okres I wojny światowej spędził w rodzinnej wsi matki, do Łodzi wrócił w 1919.

Dwudziestolecie międzywojenne

W 1926 skończył Męskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze. Od 1929 członek Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”^[5]. Rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. W 1929 otrzymał II nagrodę za pracę „Tanie mieszkania robotnicze”. W czasie studiów, w ramach wymiany, odbył praktyki w Czechosłowacji, zapoznając się z tamtejszą architekturą^[6]. W 1931 ukończył studia z wyróżnieniem, uzyskując dyplom inżyniera architekta. Jego pierwszą pracą po studiach było zatrudnienie w pracowni architektonicznej Czesława Przybylskiego^[7].

W 1931 wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. Z ramienia KPP penetrował legalne organizacje społeczno-polityczne^[8].

Od 1932 członek Stowarzyszenia Architektów Polskich, a później również Towarzystwa Urbanistów Polskich^[9].

Od czerwca 1933 zatrudniony w Wydziale Planowania Zabudowy Miasta Poznań^[7]. Przejście do Poznania miało w pewnym sensie zabezpieczyć go przed inwigilacją warszawskiej policji. Zamieszkał przy ul. Łąkowej 21. 5 lutego 1935 ożenił się z absolwentką Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej, Barbarą Skrzypczak (również członkinią KPP). Partyjnym zadaniem Spychalskiego w Poznaniu było pozyskiwanie dla idei komunistycznych pracującej inteligencji. W 1933 z jego inicjatywy utworzono Koło Młodych Lekarzy, organizację niezależną od popieranego przez rząd Związku Lekarzy Państwa Polskiego. Członkowie organizacji otaczali opieką lekarską działaczy rewolucyjnych, a także wystawiali świadectwa lekarskie ułatwiające przedterminowe zwolnienia z więzień lub przeniesienia w lepsze warunki oraz zaświadczenia lekarskie zwalniające z pracy na czas działań partyjnych. Organizowano też odczyty i prelekcje. Spychalski zorganizował w tym czasie komórkę KPP w poznańskich warsztatach kolejowych^[10].

W 1934 zdobył drugie miejsce w konkursie architektonicznym na opracowanie ogólnego planu zabudowania Katowic (przy współpracy Władysława Czarneckiego^[10]). W czerwcu 1935 objął stanowisko kierownika Pracowni Planu Ogólnego Wydziału Planowania w Zarządzie Miejskim w Warszawie^[11]. Opracowywał m.in. projekt tzw. Dzielnicy Piłsudskiego^[12]. W 1936 razem z architektem Markiem Leykamem uzyskał drugie miejsce w konkursie architektonicznym na centralną część śródmieścia Gdyni oraz na jachtową część portu^[13]. W 1937 został laureatem nagrody Grand Prix w Paryżu. Nagroda na Międzynarodowej Wystawie „Sztuka i Technika” przyznana została za projekt nowego planu zabudowy Warszawy. W 1938 uzyskał stypendium od prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego i wyjechał do Holandii i Niemiec, aby analizować plany zagospodarowania wielkich miast w tych państwach^[14].

Do najważniejszych obiektów zaprojektowanych przez Spychalskiego w okresie międzywojennym należały^[15]:

• Osiedle Opieki Społecznej na Naramowicach w Poznaniu jako stażysta (1933),
• Cmentarz parafialny św. Jana Vianneya w Poznaniu przy ul. Lutyckiej (Podolany) – współprojektant,
• Szkoła Powszechna nr 46 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Poznaniu^[16],
• baseny pływackie na Niestachowie w Poznaniu (lipiec 1938),
• boisko sportowe AZS Poznań przy ul. Pułaskiego,
• boisko sportowe przy ul. Gdańskiej w Poznaniu (Śródka),
• plan podziału terenów państwowych na Golęcinie w Poznaniu,
• plan szczegółowy cmentarza junikowskiego w Poznaniu (niezrealizowany),
• plan arterii średnicowej pomiędzy ul. Zwierzyniecką, Kaponierą, Świętym Marcinem a placem Wiosny Ludów i ul. Wrocławską w Poznaniu,
• plan stworzenia połączenia (arterii) pomiędzy ul. Wrocławską a Mostem św. Rocha w Poznaniu (1938–1939),
• plany otoczenia i dojazdów do tzw. Mostu Zjednoczenia – obecnie Most Królowej Jadwigi w Poznaniu,
• korty Legii w Warszawie,
• trasa położona ponad kilometr od Al. Jerozolimskich, dzisiejsza Trasa Łazienkowska^[17][18],
• projekt muzeum historii naturalnej, dla ekspozycji zbiorów gromadzonych przez polskie instytucje naukowo-akademickie od XVIII/XIX wieku^[19].

II wojna światowa

Generałowie Karol Świerczewski, Marian Spychalski i Michał Rola-Żymierski (stoją od prawej) nad Nysą w 1945

Wojnę obronną spędził w Warszawie. Na początku okupacji Wydział Planu Ogólnego, w tajemnicy przed Niemcami, kontynuował pracę nad planami przebudowy stolicy, uwzględniając zniszczenia spowodowane przez wrześniowe walki^[20].

8 grudnia 1939 przybył do Lwowa po żonę Barbarę i córkę Hannę, które schroniły się w tym mieście po wybuchu drugiej wojny światowej. Nie podjął pracy w okupowanym Lwowie i zdecydował się na nielegalny powrót do Warszawy przez „zieloną granicę” wraz z żoną i córką. Doszło do tego w sylwestrową noc 31 grudnia 1939. 2 stycznia był już w Warszawie^[21].

Od 1940 pracował społecznie w kierowanej przez Stanisława Tołwińskiego Pracowni Architektoniczno-Urbanistycznej przy Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej^[22]. W Pracowni Planu Ogólnego Wydziału Planowania był zatrudniony był do lata 1942; musiał zrezygnować z uwagi na zaangażowanie w pracę konspiracyjną po objęciu stanowiska Szefa Sztabu Głównego Gwardii Ludowej^[23].

Na początku okupacji działał w środowisku „Biuletynu Radiowego” – grupy komunistycznej złożonej z przedwojennej inteligencji^[24]. Pod koniec 1941 roku został członkiem Egzekutywy Centralnej i dowódcą grup bojowych nowo powołanej lewicowej organizacji konspiracyjnej – Związku Walki Wyzwoleńczej. Od 1942 działał w Polskiej Partii Robotniczej; zajmował stanowisko szefa Sztabu Głównego Gwardii Ludowej. Po konflikcie z dowódcą Gwardii Ludowej Bolesławem Mołojcem (na tle zignorowania polecenia Mołojca towarzyszenia jednemu z oddziałów GL w wymarszu na Kielecczyznę^[25]) i usunięciu ze stanowiska szefa sztabu GL^[26] został od stycznia 1943 szefem Wydziału II Sztabu Głównego GL odpowiedzialnego za wywiad.

Historyk Władysław Bułhak stwierdził, że Spychalski w czasach stalinowskich przyznał się w trakcie śledztwa prowadzonego przez X Departament Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego – co jednak w związku z metodami śledztw (przesłuchiwany był codziennie przez wiele godzin; był znieważany i męczony pytaniami tak długo, aż przyznał się do wersji oczekiwanej przez śledczego; trzymano go na przemian w zagnojonym karcerze lub w wilgotnej zagrzybionej celi z wiecznie zapaloną żarówką)^[27] rzuca cień na wiarygodność zeznań – do współautorstwa w 1943 specyficznego donosu do Gestapo, zawierającego listę 48 osób – domniemanych przedstawicieli „żydokomuny” jako formy denuncjacji niewygodnych dla PPR osób związanych z Gestapo i „aparatem reakcyjnego podziemia”. Bułhak podaje, że lista zawierała dużą grupę nazwisk przypadkowych, niemających jakichkolwiek powiązań ze strukturami podziemia. Niemal tyle samo było podejrzewanych przez struktury Armii Krajowej bądź Narodowych Sił Zbrojnych o współpracę z okupantem. Pojedyncze osoby można określić jako zaangażowane na trzeciorzędnych pozycjach w działalność AK bądź NSZ (niektóre z nich były podejrzewane przez AK o jednoczesną współpracę z Gestapo). Osoby z listy zostały w większości aresztowane przez Gestapo^[28]. Historyk Robert Spałek zwrócił uwagę na małą wiarygodność źródeł historycznych dotyczących donosu, dlatego mówił o tych działaniach w trybie warunkowym i z wielką ostrożnością. Donos wchodził w zestaw zarzutów postawionych Spychalskiemu, w czasach stalinowskich, kiedy był w więzieniu, przez śledczych z dziesiątego departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego^[29].

W listopadzie 1950 Spychalski odwołał przyznanie się do donosu^[30]. Osoby wytypowane przez Bolesława Bieruta do potwierdzenia winy Spychalskiego w sprawie donosu (Piotr Jaroszewicz i Włodzimierz Lechowicz), mimo terroru moralnego i fizycznego, nie złożyły zeznań obciążających Spychalskiego^[31].

Od stycznia 1944 był członkiem Krajowej Rady Narodowej. Po utworzeniu Armii Ludowej został szefem Oddziału II Sztabu Głównego. Od marca 1944 był w składzie Komitetu Centralnego PPR. W marcu 1944 został wysłany przez Władysława Gomułkę do Moskwy w składzie delegacji KRN. Delegacja dotarła do Moskwy dopiero w maju 1944 i została przyjęta przez Józefa Stalina. Spychalski został dokooptowany do składu tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) i wziął udział w pracach nad powołaniem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, m.in. był współautorem Manifestu PKWN^[32][33]. 7 sierpnia przybył wraz z kilkoma innymi członkami PKWN do Lublina^[34]. Od lipca do września 1944 był szefem Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. W maju 1945 wszedł w skład Biura Politycznego KC PPR.

Okres powojenny

Marian Spychalski (w środku) w pierwszej siedzibie Zarządu Miasta w Budynku Dyrekcji Kolei Państwowych, jesień 1944

Marian Spychalski jako przewodniczący Komitetu Wykonawczego Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy, 1945

Generałowie Dwight David Eisenhower i Marian Spychalski na Rynku Starego Miasta w Warszawie, 21 września 1945

Od 19 września 1944 był prezydentem Warszawy z ramienia PKWN^[35] (w rzeczywistości objął władzę 4 dni wcześniej, z chwilą przyjazdu z Lublina)^[36]. Jednocześnie pełnił funkcję przewodniczącego Rady Narodowej Warszawy. W listopadzie 1944 wraz z władzami Warszawy został przyjęty przez Stalina^[37]. W sprawozdaniu złożonym Krajowej Radzie Narodowej w dniu 31 grudnia 1944 wystąpił przeciwko planom przeniesienia stolicy do Łodzi, Krakowa albo Lublina i nie odbudowywania Warszawy. Zabiegał o odbudowę miasta w całości i utrzymanie jego roli jako stolicy państwa^[38].

W 1945 organizował pracę Biura Odbudowy Stolicy. Na kierownika biura powołał profesora Jana Zachwatowicza^[17]. Był również przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Naczelnej Rady Odbudowy Warszawy^[39]. W lipcu 1945 wszedł w skład Stołecznego Komitetu Obchodu Pierwszej Rocznicy Powstania Sierpniowego w Warszawie^[40].

W 1945 dwukrotnie otrzymał stopień generalski – generała brygady 6 lutego oraz generała dywizji 3 maja. W latach 1945–1949 był wiceministrem obrony narodowej i jednocześnie zastępcą naczelnego dowódcy Wojska Polskiego ds. polityczno-wychowawczych. Z ramienia PPR faktycznie nadzorował swego formalnego zwierzchnika – ministra Michała Żymierskiego^[41]. Od 5 marca 1946 do 1 grudnia 1948 zastępca przewodniczącego Państwowej Komisji Bezpieczeństwa. Zwolennik realizacji idei armii ogólnonarodowej i wciągania do WP środowisk poakowskich i opozycyjnych oraz polonizacji korpusu oficerskiego. Jego polityka kadrowa w wojsku budziła krytykę strony radzieckiej. 10 marca 1948 Wiktor Lebiediew, ambasador ZSRR w Polsce w liście do ministra spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesława Mołotowa pisał, iż Spychalski należy do frakcji działaczy komunistycznych „uważających się za prawdziwych Polaków” skupionej wokół Gomułki. Zarzucał Spychalskiemu, że podejmuje decyzje personalne w wojsku polskim, kierując się „uczuciem nienawiści do ludzi radzieckich”. Również Wydział Polityki Zagranicznej Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) w swej analizie sytuacji w Polsce sporządzonej w kwietniu 1948 stwierdzał, że Spychalski prezentuje „nacjonalistyczne dążenia”, przeprowadzając w wojsku akcję usuwania ze stanowisk dowódczych oficerów radzieckich^[42].

Od marca 1947 przewodniczył dwóm komisjom o charakterze doradczym działającym przy Biurze Politycznym PPR: Administracyjno-Samorządowej i Kulturalno-Oświatowej^[41].

17 marca 1947 przyznano mu (wciąż obowiązujący) tytuł honorowego obywatela Malborka.

Do 1948 Spychalski na posiedzeniach kierowniczych gremiów partyjnych popierał stanowisko Gomułki nawet wbrew wszystkim pozostałym członkom kierownictwa PPR (np. jeszcze w maju 1948 domagając się wraz z Gomułką odwołania Anatola Fejgina ze stanowiska zastępcy szefa Zarządu Głównego Informacji WP). Jednak latem 1948 nie został zaliczony do „prawicowo-nacjonalistycznej grupy Gomułki”, odcinając się szybko od ówczesnego sekretarza generalnego i krytykując go wraz z innymi członkami BP PPR^[43].

Od 1948 w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wszedł w skład najwyższych władz partii, został członkiem Komitetu Centralnego i Biura Politycznego KC. Na początku 1949 nakazano mu złożenie samokrytyki i 4 marca 1949 zmuszono do napisania listu do Biura Politycznego KC PZPR z prośbą o przeniesienie do innej pracy.

Od 1949 był ministrem – najpierw odbudowy (od kwietnia do maja), następnie budownictwa (od maja do listopada). W tym czasie oddana została do użytku Trasa W-Z w Warszawie, zakończono odbudowę Pałacu Staszica i Pałacu Radziwiłłów, a także odsłonięto pomnik Mikołaja Kopernika. Współpracował z ekipą inżynierów i architektów, którzy ratowali obsuwający się kościół św. Anny. Plany odbudowy Grobu Nieznanego Żołnierza uzgadniał z architektem Zygmuntem Stępińskim (żołnierzem AK, uczestnikiem Powstania Warszawskiego), z którym pracował w okresie międzywojennym^[17].

13 listopada 1949 został oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i odsunięty od stanowisk państwowych oraz wykluczony z KC PZPR, pracował jeszcze jako architekt przy odbudowie Wrocławia. 13 maja 1950 aresztowany (przez Józefa Światłę, dyrektora X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego), a 31 października 1951 pozbawiony immunitetu poselskiego; jego uwięzienie podano do publicznej wiadomości dopiero 8 sierpnia 1951. Oskarżono go o usiłowanie zmiany przemocą ustroju państwa polskiego. Według książki Zbigniewa Błażyńskiego Mówi Józef Światło, wysunięto przeciwko Spychalskiemu następujące zarzuty: współpracę z sanacyjnym wywiadem, współpracę z AK (dowodem miały być jego spotkania z bratem), donos do Gestapo, zwalczanie komunizmu, kontakty z bratem Józefem Spychalskim.

W 1951 wszystkie jego utwory zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą^[44].

Według relacji Józefa Światły: „Bierut tymczasem, który chce mieć materiały do ostatecznego wykończenia Gomułki i Spychalskiego domaga się, aby Hryniewicz zeznał, że współpracował z gestapo na polecenie Gomułki i Spychalskiego. Ale Hryniewicz jest uparty. Z rozpaczą twierdzi, że nie miał ani z Gomułką ani ze Spychalskim nic wspólnego. Aresztowanie Lechowicza i Jaroszewicza miało przygotować teren do szantażowania Spychalskiego i do jego ostatecznej likwidacji. Raz jeszcze stwierdzam bo wiem że w zeznaniach tych ludzi nie było niczego co by obciążało Spychalskiego”^[31]. Marian Spychalski był w więzieniu brutalnie torturowany psychicznie (do 1953 nie miał żadnych kontaktów z rodziną) oraz fizycznie. „Nie udało się aparatowi bezpieki złamać ani Gomułki ani Spychalskiego”^[31] – zeznawał Światło. W więzieniu był pięć lat i 11 miesięcy. Wyszedł z więzienia w 1956^[45].

Polska Rzeczpospolita Ludowa

23 stycznia 1956 na posiedzeniu Biura Politycznego PZPR stanęła sprawa dalszego postępowania ze Spychalskim. Przedstawiony przez Bolesława Bieruta plan zorganizowania procesu poparł tylko Konstanty Rokossowski. Przeciwko głosowali Józef Cyrankiewicz, Edward Ochab, Roman Zambrowski, Aleksander Zawadzki i Roman Nowak. Postanowiono zwolnić Spychalskiego z więzienia w ramach amnestii. Jednak komisja partyjna rozpatrująca kwestie przywrócenia do PZPR osób represjonowanych podtrzymała decyzję wykluczającą go z partii. 12 marca 1956 Biuro Polityczne, podtrzymując tę decyzję, wycofało się z zarzutu działalności szpiegowskiej i spiskowej, ale uznało za aktualne te, które dotyczyły „zanieczyszczania kadr Wojska Polskiego obcym i wrogim elementem z pobudek nacjonalistycznych”^[46].

Zwolniony z więzienia w marcu 1956. W lipcu tegoż roku ówczesny I sekretarz PZPR Ochab poinformował plenum KC o przywróceniu Spychalskiemu legitymacji partyjnej^[47].

Od października 1956 był ponownie członkiem KC (do 1971) i Biura Politycznego KC PZPR (do 20 grudnia 1970). Od przełomu październikowego był jednym z najbliższych współpracowników nowego I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki. W styczniu 1957 wybrany na posła na Sejm PRL II z okręgu poznańskiego, uzyskując 97,9 procent głosów poparcia. Członek delegacji partyjno-państwowej, która w maju 1957 roku udała się do Moskwy, by na nowo ułożyć stosunki PRL–ZSRR^[48]. Pełnił również, ponownie z okręgu poznańskiego, mandat w Sejmie III, IV i V kadencji.

Od października do listopada 1956 wiceminister obrony narodowej i szef Głównego Zarządu Politycznego WP, od listopada minister obrony narodowej (do 1968). 22 lipca 1957 został awansowany na generała broni. Od 1961 studiował w Akademii Sztabu Generalnego. W czasie gdy sprawował funkcję ministra obrony narodowej, w WP powrócono do regulaminów i ceremoniału sprzed okresu stalinowskiego, odchodząc od wzorców przeszczepionych ze Związku Radzieckiego. Sformowano i rozwinięto wojska rakietowe, zwiększono rolę lotnictwa, przekształcono związki taktyczne w dywizje zmechanizowane, w 1967 przekształcono szkoły oficerskie w szkoły wyższe i wprowadzono obowiązek posiadania przez oficerów co najmniej średniego wykształcenia. Z dowództw i jednostek usunięto prawie wszystkich doradców i oficerów radzieckich. Przejawiał nieufność wobec oficerów radzieckich. Zachował się dokument, w którym zwracał uwagę, że lepiej w ogóle nie mieć w jednostkach wojskowych oficerów politycznych, niż mieć rosyjskich^[49]. W drugiej połowie lat 60. negatywnie oceniany przez radzieckiego ambasadora jako minister obrony wysuwający na najważniejsze stanowiska antyradziecko nastawionych generałów^[50].

7 października 1963 otrzymał od przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra Zawadzkiego stopień wojskowy marszałka Polski. Był ostatnią osobą, której nadano ten stopień.

Dowódca Warszawskiego Okręgu Wojskowego gen. dyw. Czesław Waryszak składa meldunek ministrowi obrony narodowej, marszałkowi Polski Marianowi Spychalskiemu, Plac Defilad, Warszawa, 22 lipca 1964

Marszałek Marian Spychalski w towarzystwie gen. pilota Romana Paszkowskiego na lotnisku wojskowym, 1967

Od 17 czerwca 1958 kierował pracami Społecznego Funduszu Odbudowy Kraju i Stolicy. Z funduszy SFOSiK odbudowane zostały całkowicie lub odrestaurowane cenne obiekty polskiej kultury. W Warszawie były to między innymi: Pałac w Wilanowie, pałac Na Wodzie w Łazienkach, Pałac Staszica wraz z ulicą Nowy Świat, Pałac Kazimierzowski, pałac zwany „Królikarnią” przeznaczony na muzeum rzeźby Xawerego Dunikowskiego, kościół ewangelicki na Placu Małachowskiego, Teatr Wielki, szereg pomników – w tym: pomnik Mikołaja Kopernika, Adama Mickiewicza, Fryderyka Chopina, Józefa Poniatowskiego, kolumna Zygmunta. Poza Warszawą: Stare Miasto w Gdańsku, Ratusz i Starówka w Poznaniu, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, częściowo Wawel, zabytki Sandomierza, Kazimierza Dolnego i Lublina^[17][51].

Od 15 maja 1965 był członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

W latach 1968–1971 przewodniczący Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. W czerwcu 1968 wszedł w skład Komitetu Honorowego obchodów 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika^[52].

W latach 1968–1970 przewodniczący Rady Państwa. W 1970, podczas jego oficjalnej wizyty w Pakistanie, doszło do zamachu na jego życie na lotnisku w Karaczi. Udało mu się ujść z życiem, zaś w wyniku zamachu dokonanego na płycie lotniska przez wjechanie ciężarówką w szpaler osób witających przybywającego Spychalskiego zginęły cztery osoby, w tym wiceminister spraw zagranicznych Zygfryd Wolniak (zamachu dokonał obywatel Pakistanu, Mohammed Faruz Abdallah, kierowca Pakistańskich Linii Lotniczych)^[53].

Marian Spychalski został odsunięty od polityki razem z ekipą Władysława Gomułki, co było następstwem wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970.

Do końca życia wchodził w skład Rady Naczelnej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację^[54].

W latach siedemdziesiątych był przeciwnikiem budowy osiedla „Za Żelazną Bramą”. Zgodnie z jego wnioskiem zostały zmienione plany osiedla. Dwa budynki przesunięto tak, żeby nie wchodziły na Oś Saską. Po zbudowaniu osiedla, w celu zamknięcia Osi Saskiej, przygotował projekt przesunięcia pałacu Lubomirskich w stronę Ogrodu Saskiego^[55][56].

Był przeciwnikiem planów (przedwojennych i powojennych) zabudowania Pola Mokotowskiego. Zgodnie ze wspomnieniami architekta Józefa Sigalina, powtarzał uparcie: „Brońcie pola Mokotowskiego przed zabudową. To skarb Warszawy”. Zgłaszał projekt budowy Muzeum Wojska Polskiego na terenie Cytadeli Warszawskiej oraz projekt pomnika „Zwycięstwa i Wolności”, w miejscu przecięcia się Osi Saskiej z ulicą Marszałkowską. Chciał żeby powstał pomnik-symbol wszystkich Polaków, cywilów i wojskowych, zabitych w czasie drugiej wojny światowej. Pomnik według projektu architekta Marka Leykama miał mieć u podstaw tablice z wypisanymi wszystkimi jednostkami Wojska Polskiego walczącymi w czasie drugiej wojny światowej, a także informacje o AK i AL^[57][58].

Śmierć i pogrzeb

Grób Mariana Spychalskiego i jego żony na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Zmarł 7 czerwca 1980 w Warszawie. Pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie^[59] (Kwatera: A30, rząd: Półkole, grób: 3). W pogrzebie uczestniczyli m.in. przewodniczący Rady Państwa prof. Henryk Jabłoński, członkowie Biura Politycznego KC PZPR Władysław Kruczek i Stanisław Kania, członkowie Rady Państwa Henryk Szafrański i Stanisław Wroński, minister do spraw kombatantów gen. dyw. Mieczysław Grudzień, a także emerytowani członkowie władz: Władysław Gomułka, Ignacy Loga-Sowiński i Ryszard Strzelecki. Mowę pogrzebową w imieniu żołnierzy WP wygłosił minister obrony narodowej gen. armii Wojciech Jaruzelski.

Życie prywatne

Od 1935 był żonaty z Barbarą z domu Skrzypczyk (1910–1988)^[60], z którą miał córki Annę (historyk sztuki, autorka książek o Hieronimie Boschu) i Małgorzatę (ur. 1942), z zawodu scenografkę oraz syna Marka, który zmarł, mając rok i dwa miesiące (ur. 16 maja 1946, zm. 12 lipca 1947). W swoich pamiętnikach stwierdza, że jego syn został otruty przez „bandy” celem zwabienia Spychalskiego do Szczawnicy, gdzie syn wraz z żoną przebywał^[61]. W czasie uwięzienia Spychalskiego po oskarżeniu go o próbę obalenia ustroju w 1951, jego żona bezskutecznie próbowała wstawić się za nim u Marii Dąbrowskiej^[62].

Miał trzech braci i siostrę^[4]. Jego starszym bratem był Józef – późniejszy pułkownik piechoty Wojska Polskiego, dowódca Batalionu Stołecznego broniącego zachodniego odcinka Warszawy (Wola, Koło, Powązki) we wrześniu 1939, od września 1942 Komendant Okręgu Krakowskiego AK, zamordowany w sierpniu 1944 w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen.

Awanse

• major – 1943
• podpułkownik – 1 stycznia 1944
• pułkownik – 11 listopada 1944
• generał brygady – 6 lutego 1945
• generał dywizji – 3 maja 1945
• generał broni – 22 lipca 1957
• marszałek Polski – 7 października 1963

Odznaczenia (lista niepełna)

• Order Budowniczych Polski Ludowej (1961)^[63]
• Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari (11 maja 1945)^[64]
• Order Krzyża Grunwaldu II klasy
• Order Krzyża Grunwaldu III klasy (1944)^[65]
• Order Sztandaru Pracy I klasy
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1946)^[66]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Partyzancki (12 czerwca 1946)^[67]
• Medal za Warszawę 1939–1945 (1946)^[68]
• Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk
• Medal Zwycięstwa i Wolności 1945
• Medal 10-lecia Polski Ludowej
• Złoty Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
• Medal „Za udział w walkach o Berlin”
• Złoty Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Brązowy Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
• Odznaka honorowa „Zasłużonemu Działaczowi ORMO”
• Krzyż Wielki Orderu Korony (Belgia)
• Wielki Krzyż Orderu Białej Róży (Finlandia)
• Order Jugosłowiańskiego Sztandaru (Jugosławia)
• Order Lenina (1968, Związek Radziecki)
• Medal „Za zwycięstwo nad Niemcami w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (Związek Radziecki)
• Medal jubileuszowy „Dwudziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (1965, Związek Radziecki)
• Odznaka „25 lat Zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej” (1970, Związek Radziecki)
• Medal jubileuszowy „Trzydziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” (1975, Związek Radziecki)
• Medal jubileuszowy „50 lat Sił Zbrojnych ZSRR” (1968, Związek Radziecki)
• Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina” (1969, Związek Radziecki)
• Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Królikowski: Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990 t. III: M–S, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010, s. 495–501 ISBN 978-83-7611-712-6
• Marian Spychalski: Warszawa architekta: wspomnienia pierwszego powojennego prezydenta stolicy. Warszawa: Bellona, 2015. ISBN 978-83-11-13416-4. OCLC 914277560.

Czwarty rząd Józefa Cyrankiewicza (1965–1969)

W dniu zaprzysiężenia

Józef Cyrankiewicz (PZPR) Stefan Ignar (ZSL) Piotr Jaroszewicz Zenon Nowak (PZPR) Eugeniusz Szyr (PZPR) Julian Tokarski (PZPR) Franciszek Waniołka (PZPR) Jerzy Albrecht (PZPR) Janusz Burakiewicz (PZPR) Aleksander Burski (PZPR) Roman Gesing (ZSL) Henryk Golański (PZPR) Janusz Hrynkiewicz (PZPR) Mieczysław Jagielski (PZPR) Stefan Jędrychowski (PZPR) Włodzimierz Lechowicz (SD) Mieczysław Lesz (PZPR) Piotr Lewiński (PZPR) Jan Mitręga (PZPR) Mieczysław Moczar (PZPR) Zygmunt Moskwa (SD) Lucjan Motyka (PZPR) Marian Olewiński (PZPR) Feliks Pisula (ZSL) Antoni Radliński (PZPR) Adam Rapacki (PZPR) Marian Spychalski (PZPR) Stanisław Sroka (PZPR) Eugeniusz Stawiński (PZPR) Jerzy Sztachelski (PZPR) Witold Trąmpczyński (PZPR) Wacław Tułodziecki (PZPR) Stanisław Walczak (PZPR)

Późniejsi członkowie rządu

Henryk Jabłoński (PZPR) Edward Sznajder (PZPR) Andrzej Giersz (PZPR) Franciszek Kaim (PZPR) Stanisław Gucwa (ZSL) Wojciech Jaruzelski (PZPR) Tadeusz Kunicki (PZPR) Jan Kostrzewski Stanisław Majewski (PZPR) Kazimierz Świtała (PZPR) Jan Kaczmarek (PZPR) Michał Krukowski (PZPR) Józef Kulesza (PZPR) Jerzy Szopa (PZPR)

• kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu

Trzeci rząd Józefa Cyrankiewicza (1961–1965)

W dniu zaprzysiężenia

Józef Cyrankiewicz (PZPR) Stefan Ignar (ZSL) Piotr Jaroszewicz (PZPR) Zenon Nowak (PZPR) Eugeniusz Szyr (PZPR) Julian Tokarski (PZPR) Jerzy Albrecht (PZPR) Aleksander Burski (PZPR) Stanisław Darski Tadeusz Galiński (PZPR) Roman Gesing (ZSL) Henryk Golański (PZPR) Mieczysław Jagielski (PZPR) Stefan Jędrychowski (PZPR) Mieczysław Lesz (PZPR) Jan Mitręga (PZPR) Zygmunt Moskwa (SD) Marian Olewiński (PZPR) Stefan Pietrusiewicz (PZPR) Feliks Pisula (ZSL) Józef Popielas (PZPR) Antoni Radliński (PZPR) Adam Rapacki (PZPR) Marian Rybicki (PZPR) Dionizy Smoleński (PZPR) Marian Spychalski (PZPR) Stanisław Sroka (PZPR) Eugeniusz Stawiński (PZPR) Jerzy Sztachelski (PZPR) Witold Trąmpczyński (PZPR) Wacław Tułodziecki (PZPR) Franciszek Waniołka (PZPR) Władysław Wicha (PZPR)

Późniejsi członkowie rządu

Włodzimierz Lechowicz (SD) Zygmunt Ostrowski (PZPR) Piotr Lewiński (PZPR) Janusz Burakiewicz (PZPR) Mieczysław Moczar (PZPR) Lucjan Motyka (PZPR)

• kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu

Drugi rząd Józefa Cyrankiewicza (1957–1961)

W dniu zaprzysiężenia

Józef Cyrankiewicz (PZPR) Stefan Ignar (ZSL) Piotr Jaroszewicz (PZPR) Zenon Nowak (PZPR) Rajmund Barański Władysław Bieńkowski (PZPR) Stanisław Darski Jan Dąb-Kocioł (ZSL) Tadeusz Dietrich (PZPR) Stefan Jędrychowski (PZPR) Karol Kuryluk (PZPR) Marian Minor (PZPR) Zygmunt Moskwa (SD) Edward Ochab (PZPR) Stefan Pietrusiewicz (PZPR) Feliks Pisula (ZSL) Jan Rabanowski (SD) Antoni Radliński (PZPR) Adam Rapacki (PZPR) Marian Rybicki (PZPR) Marian Spychalski (PZPR) Eugeniusz Stawiński (PZPR) Ryszard Strzelecki (PZPR) Jerzy Sztachelski (PZPR) Witold Trąmpczyński (PZPR) Franciszek Waniołka (PZPR) Władysław Wicha (PZPR) Stanisław Zawadzki (PZPR) Kiejstut Żemaitis (PZPR) Stefan Żółkiewski (PZPR)

Późniejsi członkowie rządu

Mieczysław Lesz (PZPR) Tadeusz Galiński (PZPR) Adam Żebrowski (PZPR) Henryk Golański (PZPR) Jan Mitręga (PZPR) Eugeniusz Szyr (PZPR) Julian Tokarski (PZPR) Mieczysław Jagielski (PZPR) Wacław Tułodziecki (PZPR) Józef Popielas (PZPR) Marian Olewiński (PZPR) Dionizy Smoleński (PZPR) Aleksander Burski (PZPR) Jerzy Albrecht (PZPR)

• kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu

Rząd Bolesława Bieruta/Józefa Cyrankiewicza (1952–1957)

W dniu zaprzysiężenia

Bolesław Bierut (PZPR) Józef Cyrankiewicz (PZPR) Władysław Dworakowski (PZPR) Tadeusz Gede (PZPR) Piotr Jaroszewicz (PZPR) Stefan Jędrychowski (PZPR) Hilary Minc (PZPR) Zenon Nowak (PZPR) Konstanty Rokossowski (PZPR) Feliks Baranowski (PZPR) Czesław Bąbiński (PZPR) Hilary Chełchowski (PZPR) Konstanty Dąbrowski (PZPR) Jan Dąb-Kocioł (ZSL) Tadeusz Dietrich (PZPR) Mieczysław Hoffmann (PZPR) Witold Jarosiński (PZPR) Bolesław Jaszczuk (PZPR) Kazimierz Mijal (PZPR) Marian Minor (PZPR) Ryszard Nieszporek (PZPR) Roman Piotrowski (PZPR) Bolesław Podedworny (ZSL) Mieczysław Popiel (PZPR) Stanisław Radkiewicz (PZPR) Adam Rapacki (PZPR) Bolesław Rumiński (PZPR) Jan Rustecki (PZPR) Stanisław Skrzeszewski (PZPR) Włodzimierz Sokorski (PZPR) Eugeniusz Stawiński (PZPR) Ryszard Strzelecki (PZPR) Jerzy Sztachelski (PZPR) Wacław Szymanowski (ZSL) Henryk Świątkowski (PZPR) Julian Tokarski (PZPR) Adam Żebrowski (PZPR) Kiejstut Żemaitis (PZPR)

Późniejsi członkowie rządu

Antoni Mierzwiński (PZPR) Jakub Berman (PZPR) Edmund Pszczółkowski (PZPR) Eugeniusz Szyr (PZPR) Franciszek Jóźwiak (PZPR) Stanisław Łapot (PZPR) Władysław Wicha (PZPR) Stefan Pietrusiewicz (PZPR) Roman Fidelski (PZPR) Roman Zambrowski (PZPR) Franciszek Waniołka (PZPR) Stanisław Zawadzki (PZPR) Antoni Kuligowski (PZPR) Karol Kuryluk (PZPR) Mieczysław Moczar (PZPR) Zofia Wasilkowska (PZPR) Stefan Żółkiewski (PZPR) Jan Rabanowski (SD) Zygmunt Moskwa (SD) Stefan Ignar (ZSL) Rajmund Barański Władysław Bieńkowski (PZPR) Stanisław Darski Marian Spychalski (PZPR) Witold Trąmpczyński (PZPR) Edward Ochab (PZPR)

• kursywa – ministrowie odwołani przed końcem istnienia rządu

Pierwszy rząd Józefa Cyrankiewicza (1947–1952)

W dniu zaprzysiężenia

Józef Cyrankiewicz (PPS) Władysław Gomułka (PPR) Antoni Korzycki (SL) Wincenty Baranowski (SL) Jan Dąb-Kocioł (SL) Konstanty Dąbrowski (PPS) Stefan Dybowski (SL) Michał Kaczorowski (PPS) Włodzimierz Lechowicz (SD) Tadeusz Michejda (SP) Hilary Minc (PPR) Zygmunt Modzelewski (PPR) Edward Osóbka-Morawski (PPS) Bolesław Podedworny (SL) Józef Putek (SL) Jan Rabanowski (SD) Stanisław Radkiewicz (PPR) Kazimierz Rusinek (PPS) Wincenty Rzymowski (SD) Stanisław Skrzeszewski (PPR) Henryk Świątkowski (PPS) Michał Żymierski (PPR)

Późniejsi członkowie rządu

Adam Rapacki (PPS) Wacław Szymanowski (SL) Aleksander Zawadzki (PZPR) Władysław Wolski (PZPR) Tadeusz Dietrich (PZPR) Tadeusz Gede (PZPR) Bolesław Rumiński (PZPR) Marian Spychalski (PZPR) Eugeniusz Stawiński (PZPR) Ryszard Nieszporek (PZPR) Konstanty Rokossowski (PZPR) Kazimierz Mijal (PZPR) Hilary Chełchowski (PZPR) Witold Jarosiński (PZPR) Mieczysław Popiel (PZPR) Julian Tokarski (PZPR) Jerzy Sztachelski (PZPR) Roman Piotrowski (PZPR) Jan Rustecki (PZPR) Adam Żebrowski (PZPR) Ryszard Strzelecki (PZPR) Stefan Jędrychowski (PZPR) Czesław Bąbiński (PZPR) Mieczysław Hoffmann (PZPR) Bolesław Jaszczuk (PZPR) Marian Minor (PZPR)

• kursywa – ministrowie, odwołani przed końcem istnienia rządu