Marsz Głodnych w Sanoku

Ulica 3 Maja - miejsce pacyfikacji marszu
Rocznicowa wzmianka w PRL-owskiej gazecie z 1955 r.

Marsz Głodnych w Sanoku – zbiorowe wystąpienie bezrobotnych w Sanoku 6 marca 1930 r.[1], w czasie wielkiego kryzysu.

Przebieg

Przyczynami demonstracji było masowe bezrobocie, unikanie rozmów władz z bezrobotnymi, brak spełnienia ich żądań oraz zwolnienie części załogi Fabryki Wagonów. Z niegdyś zatrudnionych w fabryce 2000 robotników, w 1930 r. liczba pracowników zmalała do 600[2]. Redukcja zatrudnienia przyczyniła się do niepokojów w fabryce[2]. Z inicjatywy aktywistów Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy prowadzono działania protestacyjne do 18 lutego 1930 r. Na początku marca 1930 r. powstał komitet bezrobotnych, w skład którego weszli sekretarz miejscowej komórki KPZU Kazimierz Wnękowski, Jan Huczko[3][4][5], Kazimierz Dziuban, Józef Lisowski, Józef Hydzik, Józef Sieradzki[6], a wśród organizatorów był m.in. Michał Bochorski[7][8]. W dniu 5 marca delegacja komitetu bezrobotnych przekazała staroście Romualdowi Klimowowi listę żądań (zapomogi, żywność, opał)[9], który początkowo odmówił wsparcia, a wobec gwałtownego zachowania protestujących obiecał wsparcie[6] (funkcję burmistrza miasta pełnił wówczas Tadeusz Malawski). Demonstranci, początkowo przebywający na wiecu na sanockim rynku przed starostwem w liczbie 400 osób[2], zostali z niego wyparci przez policję. Następnie manifestanci udali się do dyrekcji fabryki z żądaniami zatrudnienia bezrobotnych, a wobec odrzucenia tych oczekiwań przy agitacji działaczy komunistycznych (przemawiał m.in. Kazimierz Wnękowski[10], zamierzali powrócić do miasta[6]. Tłum robotniczy już w liczbie ok. 1000 uczestników[2] ponownie ruszył w kierunku sanockiego rynku w gwałtownym marszu ulicą Kazimierza Lipińskiego, w przebiegu której na rampie kolejowej został wstrzymany przez funkcjonariuszy Policji Państwowej[6]. Tam próbę powstrzymania pochodu podjęli wicestarosta Józef Trznadel oraz komisarz policji Frankiewicz[4], jednak robotnicy przerwali kordon policjantów i zmierzali do centrum miasta[6]. Na rynku urządzono wiec, a przy tamtejszej studni zaimprowizowano trybunę, skąd przemawiali Huczko i Dziuban[6]. Pod gmach położonego przy rynku gmachu starostwa została odkomenderowana kompania miejscowego 2 Pułku Strzelców Podhalańskich[6]. Po zakończonej manifestacji bezrobotni ponownie udali się do fabryki, a wobec niewpuszczenia ich na teren zakładu, siłą włamali się na teren produkcyjny[6]. Wówczas na wezwanie Huczki zakładowi robotnicy w liczbie ok. 2500 ruszyli do śródmieścia[6]. Kroczyli ulicą ulicą Jagiellońską i ulicą 3 Maja, gdzie u zbiegu z ulicą Franciszkańską i ówczesną ulicą Józefa Piłsudskiego zostali zatrzymani[6][11]. Według doniesień medialnych z tłumu miały paść strzały z rewolweru[2]. Padły strzały ze strony jednostek skierowanych do zatrzymania protestujących[6]. Doszło do starć z policją i wojskiem 2 Pułku Strzelców Podhalańskich, które rozpędziły demonstrację[4]. Policja oddała strzały, w wyniku których kilka osób zostało rannych[2]. Rozproszenia demonstracji dokonali żołnierze 2 PSP, zaś walki trwały ok. 8 godzin w obrębie kilku sąsiednich ulic[6].

Według różnych szacunków rannych zostało od 4 do ponad 20 protestujących (wzgl. 18[6]), a także kilku policjantów[12][13]. Po pacyfikacji policja dokonywała aresztowań protestujących[2] (w liczbie 150 robotników[6]), zaś w późniejszym czasie przywódcy demonstracji byli skazywani na wyroki więzienia[14] (Jan Huczko otrzymał karę 2,5 roku, inni od 2 tygodni do 6 miesięcy). Według różnych źródeł w manifestacji brało udział ok. 1500[15], a inne szacunki wskazały nawet 3000 uczestników[16]. Wśród uczestników marszu byli m.in. Jakub Kolano[17], Jan Żołnierczyk.

O wydarzeniu informowały tytuły prasowe w Polsce i zagranicą[18]. „Ilustrowany Kurier Codzienny” napisał: W dniu 6 marca 1930 r. polała się krew w trzech miastach, tj. w Nowym Jorku, Berlinie i Sanoku[19].

Winą za strzały oddane w kierunku protestujących, w opinii nie tylko środowiska robotniczo-komunistycznego, ale również ze strony ruchu narodowego, był obarczany starosta sanocki Romuald Klimów[20].

Upamiętnienie

Tablica pamiątkowa na kamienicy przy ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 2
Tablica pamiątkowa na kamienicy przy ulicy 3 Maja 3

W okresie PRL organizowano w Sanoku uroczystości rocznicowe Marszu Głodnych[21]. 6 marca 1950 – w 20. rocznicę wydarzeń – decyzją Powiatowej Rady Narodowej w Sanoku przemianowano ulicę Józefa Piłsudskiego na ulicę 6 Marca[22]. W późniejszych latach została przywrócona nazwa ulicy Józefa Piłsudskiego.

Wydarzenie zostało upamiętniona na dwóch tablicach pamiątkowych umieszczonych na fasadach kamienic, położonych naprzeciw siebie, przy których marsz miał miejsce[23]:

  • Tablica ustanowiona w 20. rocznicę wydarzeń. Została odsłonięta 5 marca 1950 przez burmistrza Józefa Dąbrowskiego[24]. Znajduje się na fasadzie kamienicy przy ulicy Józefa Piłsudskiego 2 (wówczas przemianowana na 6 Marca). Inskrypcja na tablicy głosi: "Dla upamiętnienia solidarnej walki robotników Sanockiej Fabryki Wagonów i bezrobotnych pow. sanockiego o pracę i chleb, stoczonej w dniu 6 marca 1930 r. z reżimem sanacyjnego ucisku, ulica ta przemianowana. Sanok, 6 marca 1950 r."[25].
  • Tablica upamiętniająca odsłonięta z inicjatywy władz 30 maja 1979 na fasadzie kamienicy przy ówczesnej ulicy 22 Lipca 3 (obecnie ulica 3 Maja 3)[26][26][27][28]. Inskrypcja głosi: "Dla upamiętnienia solidarnej walki robotników Sanowagu i bezrobotnych o pracę i chleb w dniu 6 marca 1930 r. Walka ta przeszła do historii miasta pod nazwą „Marszu Głodnych”. Społeczeństwo miasta Sanoka dnia 30.V.1979."[29]. Tablicę zaprojektował i wykonał Władysław Kandefer[30]. Odsłonięcia dokonał I sekretarz KM PZPR Wiesław Skałkowski[31]. Pierwotnym projektantem i wykonawcą tablicy pod koniec lat 70. miał być Roman Tarkowski, który przerwał podjęte prace w tym zakresie[32].
  • Członek Robotniczego Stowarzyszenia Twórców Kultury (RSTK) w Sanoku przy fabryce Autosan Henryk Szarek wykonał rzeźbę pt. „Marsz Głodnych”, która w 1988 została przekazana trzem uczestnikom tego wydarzenia[33].

Pisarz Kalman Segal w swojej powieści pt. Nad dziwną rzeką Sambation, napisanej w 1955 i wydanej w 1957, zawarł odniesienia do Marszu Głodnych w Sanoku[34].

Od lat 90. w Święto Pracy 1 maja pod tablicą z 1979 działacze lewicowi (początkowo SdRP, następnie SLD) corocznie składają kwiaty i oddają cześć protestującym[35][36][37][38][39][40][41][42].

Przypisy

  1. ↑ Zbigniew Osenkowski. Od kotłów po pojazdy szynowe Fabryki Sanockiej. „Rocznik Sanocki”. VII, s. 98, 1995. 
  2. ↑ a b c d e f g Krwawa demonstracja robotników w Sanoku. „Echo”, s. 1, Nr 65 z 7 marca 1930. 
  3. ↑ Henryk Cimek: Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej (1918–1939). W: Bronisław Syzdek (red. nauk.): Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej 1918–1975. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980, s. 67-68.
  4. ↑ a b c Dzień 6. III. 1930. roku w Sanoku przeszedł do historii walk klasy robotniczej w Polsce. „Głos Sanowagu”, s. 1, Nr 2 (7) z 28 lutego 1955. 
  5. ↑ Jan Huczko. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 3, Nr 35 (291) z 20-31 grudnia 1983. 
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Augustyn Ciulik. W 20 rocznicę krwawej demonstracji w Sanoku. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 3, Nr 66 z 7 marca 1950. 
  7. ↑ Obchody 1-majowego święta w naszym regionie. „Nowiny”, s. 2, Nr 97 z 2 maja 1979. 
  8. ↑ Krystian Krawczyk. Droga, którą przebyłem. „Podkarpacie”, s. 6, Nr 27 z 2 września 1982. 
  9. ↑ Edward Zając. 36 rocznica „Marszu Głodnych”. „Rocznik Sanocki”. III, s. 314, 1971. 
  10. ↑ J. Nowakowski. Sanockie wiosny. „Nowiny”, s. 3, Nr 89 z 16 i 17 kwietnia 1966. 
  11. ↑ Sanok. www.bieszczady.net.pl. [dostęp 2012-12-10].
  12. ↑ Henryk Cimek: Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej (1918–1939). W: Bronisław Syzdek (red. nauk.): Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej 1918–1975. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980, s. -68.
  13. ↑ Zdzisława Trawińska. 6 marca 1930 roku.... „Nowiny–Stadion”, s. 2, Nr 55 (3338) z 5 i 6 marca 1960. 
  14. ↑ Edward Zając. 36 rocznica „Marszu Głodnych”. „Rocznik Sanocki”. III, s. 315, 1971. 
  15. ↑ Henryk Cimek: Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej (1918–1939). W: Bronisław Syzdek (red. nauk.): Ruch robotniczy na ziemi rzeszowskiej 1918–1975. Warszawa: Książka i Wiedza, 1980, s. 68.
  16. ↑ „Czerwona Pomoc”, nr 15 z V 1930.
  17. ↑ Edmund Gajewski. Jak świecy gasnący blask. „Nowiny”, s. 4, Nr 95 z 14-16 maja 1982. 
  18. ↑ Wojciech Sołtys, Stosunki społeczno-polityczne, Pomiędzy wojnami światowymi 1918-1939, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 558-559.
  19. ↑ Edward Zając. 36 rocznica „Marszu Głodnych”. „Rocznik Sanocki”. III, s. 313, 1971. 
  20. ↑ Tak się robi wybory. „Ziemia Przemyska”. Nr 61, s. 4, 1 listopada 1930. 
  21. ↑ 36 rocznica „Marszu Głodnych”. „Nowiny”, s. 3, Nr 83 z 8 kwietnia 1966. 
  22. ↑ Przemianowanie ulicy Piłsudskiego na ulicę 6 marca w Sanoku. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 3, Nr 66 z 7 marca 1950. 
  23. ↑ Waldemar Bałda: Sowa i bocian. Opowieść o Posadzie Olchowskiej – III dzielnicy Miasta Sanoka. Kraków: AB Media, 2012, s. 88. ISBN 978-83-935385-7-7.
  24. ↑ Klasa robotnicza Sanoka oddaje hołd bohaterom poległym w walce z faszyzmem. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 3, Nr 66 z 7 marca 1950. 
  25. ↑ Franciszek Oberc: Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka. Sanok: 1998, s. 51. ISBN 83-909787-1-7.
  26. ↑ a b Odsłonięcie tablicy upamiętniającej „marsz głodnych” w Sanoku. „Nowiny”, s. 1, Nr 121 z 31 maja 1979. 
  27. ↑ Franciszek Oberc: Kalendarium sanockie 1974-1994, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 953.
  28. ↑ Tablica dla uczczenia „Marszu Głodnych”. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 1, 2, Nr 16 (145) z 1-10 czerwca 1979. Sanocka Fabryka Autobusów. 
  29. ↑ Franciszek Oberc: Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka. Sanok: 1998, s. 51-52. ISBN 83-909787-1-7.
  30. ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 43.
  31. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom II. Wydarzenia, uroczystości, imprezy. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2011, s. 458-459. ISBN 978-83-60380-30-7.
  32. ↑ Roman Tarkowski: Kartki z przeszłości. Kraków: Universitas, 1992, s. 91. ISBN 83-7052-091-X.
  33. ↑ Trudne problemy tych, co na emeryturze. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 3, Nr 28 (463) z 1-10 października 1988. Sanocka Fabryka Autobusów. 
  34. ↑ Kalman Segal: Nad dziwną rzeką Sambation. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 1957, s. 76-79.
  35. ↑ Co pozostało z 1-majowej tradycji. Refleksyjne święto. „Nowiny”, s. 2, Nr 85 z 2-5 maja 1991. 
  36. ↑ 1 Maja zaczęło się w Chicago. „Nowiny”, s. 3, Nr 85 z 30 kwietnia - 3 maja 1992. 
  37. ↑ Na Pierwszego Maja poleciały jaja. „Tygodnik Sanocki”, s. 1, Nr 18 (182) z 5 maja 1995. 
  38. ↑ Skini w pierwszomajowym pochodzie. „Tygodnik Sanocki”. 19 (235), s. 1, 10 maja 1996. 
  39. ↑ Bartosz Błażewicz. Pochodu nie było. „Tygodnik Sanocki”. Nr 19 (287), s. 3, 9 maja 1997. 
  40. ↑ Lewica – tradycyjnie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 18 (443), s. 1, 5 maja 2000. 
  41. ↑ Jolanta Ziobro. 1 maja z kwiatami i zjazdem. „Tygodnik Sanocki”. Nr 198 (548), s. 2, 10 maja 2002. 
  42. ↑ Złożyli kwiaty pod tablicą „Marszu Głodnych”. esanok.pl, 2011-05-04. [dostęp 2020-06-15].

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

6 marca Street plaque 1930-1950, 2 Piłsudskiego Sanok.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica na budynku przy ul. Piłsudskiego 2 w Sanoku, dla upamiętnienia protestu robotników "Marsz Głodnych" z dnia 6 marca 1930. Odsłonięta 6 marca 1950 i w tym dniu przemianowana ulica na "6 Marca". Tablicę wykonał Władysław Kandefer.
3 Maja Street Sanok plaque workers 1930-1979.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tablica upamiętniająca protest robotnikąw pod nazwą "Marsz Głodnych" z dnia 6 marca 1930, odsłonięta 30 maja 1970
3 Maja Sanok 11.11.11.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ulica 3 Maja w Sanoku Dzień Niepodległości 11.11.11