Marszałek hospodarski

Marszałek hospodarski (marszałek wielkiego księcia, marszałek hospodara, marszałek królewski, marszałek dworski; białorus. маршалак гаспадарскі) – początkowo urząd dworski, potem głównie ziemski w Wielkim Księstwie Litewskim o zmieniających się kompetencjach i znaczeniu.

Urząd marszałka powstał na Litwie w końcu XIV wieku. Nosił on tytuł marszałka wielkiego księcia, hospodarskiego lub dworskiego, a od r. 1411 przyjął tytuł ziemskiego, wreszcie marszałka najwyższego[1][2]. Z czasem wyodrębniły się trzy urzędy marszałków: marszałek wielki litewski, marszałek nadworny litewski i marszałek dworski (dworny, hospodarski)[3]. Ten ostatni marszałek był początkowo zastępcą marszałka wielkiego, z czasem jednak jego rola ograniczała się do funkcji ceremonialnych. Rangę urzędu marszałka hospodarskiego obniżał fakt, że (w odróżnieniu od marszałka wielkiego i nadwornego) zazwyczaj występowało kilku marszałków hospodarskich – od końca XV wieku zazwyczaj po ośmiu równocześnie. Marszałek hospodarski stał się godnością tylko nieco wyższą od dworzanina[4][5], ale oznaczał także doradcę władcy, osobę do specjalnych poruczeń i uprawniał do zasiadania w Radzie Panów[6] oraz czerpania dochodów z dóbr hospodarskich (w charakterze dzierżawcy). Dlatego też w XVI w. urząd marszałka hospodarskiego bywał początkiem kariery administracyjnej i państwowej. Jednocześnie pełnienie urzędu marszałka hospodarskiego nie ograniczało możliwości obejmowania innych urzędów.

W okresie ustrojowego upodabniania się Litwy do Korony marszałek hospodarski pełnił funkcję zastępcy wojewody lub kasztelana na terenach, gdzie danych urzędników nie było. Jednakże tylko marszałek wołyński doczekał się odrębnej nazwy, co było świadectwem większego znaczenia tego marszałka niż pozostałych marszałków hospodarskich.

W okresie unii lubelskiej proponowano, by marszałkowie hospodarscy (było ich wtedy 18) weszli do wspólnego senatu Rzeczypospolitej na zasadzie analogii do kasztelanów mniejszych. Tak się jednak nie stało.

Ostatecznie urząd marszałka hospodarskiego przekształcił się w urząd marszałka ziemskiego (powiatowego), stając się jednym z najwyższych w litewskiej hierarchii urzędów ziemskich.

Marszałkowie hospodarscy

nominacja, okres sprawowania urzędumarszałek hospodarskiwcześniej otrzymane urzędykolejne urzędy
1444Jan Niemirowiczstarosta klecki (1444)
1470, 23 październikaChodkiewicz, IwanIwan Chodkiewiczhetman litewski (czasowy) w wojnie trzynastoletniej, namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)hetman litewski (czasowy) w wyprawie Kazimierza Jagiellończyka przeciwko Maciejowi Korwinowi (1474), namiestnik witebski (od 27 lutego 1477), starosta łucki (od 2 sierpnia 1478), wojewoda kijowski (maj 1481)
1482Zabrzeziński, JanJan Zabrzezińskikasztelan trocki od 1492, namiestnik nowogródzki od 1496-1498, wojewoda trocki 1487-1498, marszałek wielki litewski (1498-1505)
1483Jakub Niemirowicz (Szczyt)starosta brzeski (1479-1492)namiestnik briański (1492-1493/1494)
1492Kiszka, StanisławStanisław Kiszkastolnik litewski (1488), namiestnik lidzki (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)namiestnik smoleński
1500-1513Kłoczko, WojciechWojciech Kłoczkochorąży nadworny litewski (przed 1492-1499), namiestnik uciański (19 marca 1492-1499), namiestnik kowieński (1499-1514)ochmistrz (marszałek dworu) wielkiej księżnej, a potem królowej Heleny (1495-1513), namiestnik bielski (6 grudnia 1506-1512)
1500-1510Radziwiłł, JanJan Radziwiłłmarszałek wielki litewski od 1514, kasztelan trocki od 1522, starosta drohiczyński i słonimski (od 1505), namiestniki wilkijski
1504Sapieha, IwanIwan Sapiehapisarz hospodarski od 1488, kanclerz królowej Heleny (1502-1509)najwyższy sekretarz Wielkiego Księstwa (od 1506),namiestnik witebski od 1508, wojewoda witebski od 1511, wojewoda podlaski od 1513
1506-1509, 1511-1547Chodkiewicz, AleksanderAleksander Chodkiewiczkoniuszy dworski (1502)starosta puński, brzeski i knyszyński, wojewoda nowogródzki (od 1544), dzierżawca wilkiejski, ostryński,
1510-1519/1520Jan Niemirowicz Szczyttmiecznik litewski (159-1510), namiestnik wasiliski (1507-1514)namiestnik wasiliski 1515-1516), namiestnik mohylewski (1516-1519/1520), namiestnik mozyrski (1516)
1519-1557Sapieha, PawełPaweł Sapiehadzierżawca bracławski (1517-1547)wojewoda podlaski (1556-1558) i nowogródzki (od 1558)
1520Mikołaj Niemirowicz-Szczytt
1520-1541Dołubowski, JanJan Dołubowskistarosta drohicki (1501-1506)
1550 jako marszałek ziemski wołyńskiOstrogski, KonstantyKonstanty Ostrogskistarosta włodzimierski (urząd nadany jednocześnie z godnością marszałka)wojewoda kijowski (1559)
1553-1561Wołłowicz, OstafiOstafi Wołłowiczpisarz wielki litewski (1551-1566)podskarbi ziemski litewski (1561-1566), marszałek nadworny (1561-1569, podkanclerzy litewski (1566-1579), kasztelan trocki (1569-1579), kanclerz wielki litewski (1579-1587), kasztelan wileński (1579-1587)
1560-1563Wołłowicz, HrehoryHrehory Wołłowiczdworzanin hospodarski od 1548, horodniczy grodzieński (1558-1566)łowczy 1567-1574, wojewoda smoleński (1571-1577), starosta mścisławski 1548-1567, mielicki, dzierżawca ejszycki, wornieński, pozelwski
1560-1566Tryzna, HrehoryHrehory Tryznamarszałek słonimski w 1561, kasztelan podlaski w 1566, kasztelan smoleński w latach 1569-1571
1561 lub wcześniejHajko, JanJan Hajkodworzanin królewski (1546), pisarz wielkoksiążęcy (1554)kasztelan brzeski (od 1566)
1566-1576Sapieha, MikołajMikołaj Sapiehawojewoda miński od 1576, brzeski od 1588, witebski od 1588, starosta rzeczycki (1570-1573, orszański od 1588
1570Kosiński, AdamAdam Kosińskipisarz ziemski drohicki (1554 lub 1556-1571), poseł drohicki 1569, kasztelan podlaski (przed 5 marca 1569)
1580-1590Strawiński, MarcinMarcin Strawińskiciwun i horodniczy trocki, dzierżawca hupski, wójt mohylewskikasztelan miński 1590-92, witebski 1592, starosta rumborski (od 1589)

Przypisy

  1. Stanisław Kutrzeba: Historia ustroju Polski w zarysie: Litwa. Lwów: Księgarnia Polska B. Połonieckiego, 1921, s. 83-84.
  2. Stanisław Kutrzeba: Historia ustroju Polski w zarysie. T.2. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1914, s. 115.
  3. Leszek Podhorodecki: Dzieje rodu Chodkiewiczów. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1997, s. 7. ISBN 83-86-85735-8.
  4. [Marszałek hospodarski] był urzędem honorowym od czasów w. ks. Aleksandra i w hierarchii urzędniczej stał dość nisko: po urzędnikach ziemskich i dworskich: Józef Wolff: Kniaziowie litewsko-ruscy od końca wieku XIV. Warszawa: 1895, s. 74.
  5. Grzegorz Błaszczyk: Diecezja żmudzka od XV do początku XVII wieku: ustrój. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1993, s. 264. ISBN 83-232-0585-X.
  6. Andrzej Rachuba: Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2002, s. 50. ISBN 83-7059-578-2.