Masakra w Lidicach

Masakra w Lidicach

Zniszczona zabudowa Lidic w 1942 roku
Państwo	czeska część Czechosłowacji pod okupacją III Rzeszy (Protektorat Czech i Moraw)
Miejsce	Lidice
Data	10 czerwca 1942
Liczba zabitych	340
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelanie, wysłanie do obozów koncentracyjnych, całkowite zburzenie zabudowy
Sprawca	SS, Gestapo, OrPo
Motyw	odwet za zamach na Reinharda Heydricha
Położenie na mapie Czechosłowacji miejsce zdarzenia
50°08′35″N 14°11′25″E/50,143056 14,190278

Masakra w Lidicach^[1] (cz. Vyhlazení Lidic) – masakra z okresu II wojny światowej, dokonana 10 czerwca 1942 roku przez członków służb mundurowych nazistowskich Niemiec: SS, Gestapo i OrPo we wsi Lidice, ówcześnie położonej w Protektoracie Czech i Moraw (obecnie w Czechach). Stanowiła część odwetu za przeprowadzoną 27 maja 1942 roku przez dwóch wyszkolonych w Wielkiej Brytanii bojowników operację „Anthropoid”, w wyniku której śmierć poniósł protektor Czech i Moraw Reinhard Heydrich. Lidice zostały wybrane jako obiekt odwetu z powodu błędnego powiązania niektórych mieszkańców tej miejscowości z wykonawcami operacji „Anthropoid” i antyniemieckim ruchem oporu w trakcie śledztwa przeprowadzonego przez Gestapo.

Sprawcy zbrodni rozstrzelali na miejscu wszystkich mężczyzn powyżej 16. roku życia, zaś kobiety i dzieci przewieźli do szkoły w pobliskim Kladnie, skąd następnie zdecydowaną większość z nich wysłali do obozów koncentracyjnych, gdzie wiele z nich zmarło. Niewielka liczba lidickich dzieci została poddana germanizacji poprzez umieszczenie w niemieckich rodzinach lub w domu dziecka pod Poznaniem. Podczas masakry w Lidicach zginęło 340 z 503 ich mieszkańców: 192 mężczyzn, 60 kobiet i 88 dzieci. Po usunięciu mieszkańców wsi, wszystkie jej zabudowania zostały zburzone, a teren wyrównany przy pomocy buldożerów, co miało zatrzeć wszelkie ślady ludzkiego osadnictwa na tej ziemi. Po II wojnie światowej Lidice zostały odbudowane 300 metrów od pierwotnego miejsca, które z kolei przeznaczono na urządzenie tzw. Pomnika Lidice(cz.) (cz. Památník Lidice), kompleksu łączącego zbiorowy grób lidickich mężczyzn, pomnik i muzeum tragedii z 1942 roku. Do odbudowanej wsi powróciły po wojnie 143 ocalałe mieszkanki i 17 ocalałych dzieci.

Masakra w Lidicach stała się jednym z najbardziej znanych przykładów okrucieństwa nazistowskich Niemiec^[2]. Na całym świecie spotkała się z niedowierzaniem i gniewem, a także z wyrazami solidarności. Doczekała się licznych form upamiętnienia i odniesień w kulturze.

Tło

Zamach na Reinharda Heydricha

27 maja 1942 roku dwóch wyszkolonych w Wielkiej Brytanii bojowników, Jan Kubiš i Jozef Gabčík, dokonało w Pradze udanego zamachu na protektora Czech i Moraw Reinharda Heydricha, realizując tym samym operację „Anthropoid”, zaplanowaną kilka miesięcy wcześniej przez czechosłowacki rząd emigracyjny w porozumieniu z brytyjskim Kierownictwem Operacji Specjalnych (ang. Special Operations Executive)^[3][1]. Przebieg zamachu nie był zgodny z planem, przez co Heydrich nie zginął na miejscu, lecz odniósł poważne obrażenia. W ich wyniku zmarł 4 czerwca 1942 roku w szpitalu^[1].

Plan odwetu za zamach

Niespodziewana i kompromitująca dla służb bezpieczeństwa III Rzeszy śmierć jednego z najwyższych niemieckich dostojników wywołała u Adolfa Hitlera wściekłość i żądzę odwetu^[3][4]. W pierwszych dniach po zamachu Gestapo i SS wytropiły i zamordowały na terenie Protektoratu Czech i Moraw agentów, członków antyniemieckiego ruchu oporu oraz każdego podejrzanego o zaangażowanie w zabójstwo Heydricha – łącznie ponad 1000 osób. Ponadto 3000 Żydów deportowano z getta Theresienstadt do obozu zagłady, w Berlinie zaś aresztowano 500 Żydów, z czego 152 z nich stracono w dniu śmierci protektora^[5].

Jaroslav Pála – człowiek, który zapoczątkował proces powiązania Lidic ze sprawcami zamachu na Reinharda Heydricha

9 czerwca 1942 roku, tuż po przeprowadzonym z państwowymi honorami pogrzebie Reinharda Heydricha, Karl Hermann Frank, Wyższy Dowódca SS i Policji w Protektoracie Czech i Moraw, mający ambicje przejęcia stanowiska protektora, przedstawił Hitlerowi plan dalszej zemsty za śmierć Heydricha^[3]. Według niego wymordowani powinni zostać mieszkańcy wsi Lidice, położonej około 20 km na północny zachód od Pragi^[6][5]. Zamieszkała przez 503 osoby wieś została wybrana jako obiekt odwetu w wyniku zdarzenia z 3 czerwca 1942 roku, które dało podstawy do powiązania jej z zamachowcami i ruchem oporu^[4][3][7]. Tego dnia Jaroslav Pála(cz.), właściciel fabryki baterii w Slanach, otrzymał list miłosny zaadresowany do jednej z pracownic fabryki, Anny Maruščákovej, wówczas nieobecnej w pracy z powodu choroby. Autorem listu był tajemniczy Milan^[7][a]. List wzbudził u Páli podejrzenia związane z ewentualnym uczestnictwem jego autora w zamachu na Heydricha, w związku z czym niedługo później powiadomił miejscowy posterunek żandarmerii, a następnie dał go przybyłemu do jego biura w fabryce funkcjonariuszowi Františkowi Vybíralowi. Ten potem przekazał list swojemu przełożonemu, komendantowi żandarmerii Františkowi Polákowi, który niezwłocznie poinformował o nim urząd Gestapo w Kladnie^[7]. Funkcjonariusze nazistowskiej tajnej policji jeszcze tego samego dnia aresztowali Annę Maruščákovą, która w trakcie przesłuchania wplątała w sprawę zamachu mieszkającą w Lidicach rodzinę Horáków, znanych sympatyków aliantów (ich syn Josef przebywał w Wielkiej Brytanii, gdzie służył w podległej RAF czechosłowackiej 113 Eskadrze Bombowej)^[7][4][8]. Wkrótce ujęli także i poddali brutalnym przesłuchaniom Milana – okazał się nim być pracownik kladeńskiej huty żelaza Václav Říha, żonaty dwudziestotrzylatek, który tajemniczo podpisanym listem chciał zakończyć nieformalną relację uczuciową z dziewiętnastoletnią Maruščákovą. Na podstawie jego wymuszonych brutalnym traktowaniem zeznań gestapowcy ukuli rzekome powiązania niektórych mieszkańców Lidic z zamachem na protektora Czech i Moraw^[7]. 24 października 1942 roku Říha i Maruščáková zostali straceni w obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen, natomiast w dotyczącym rodziny Horáków osobnym śledztwie Gestapo ostatecznie nie znalazło żadnego związku między tą rodziną a śmiercią Heydricha^[7][4]. W tym samym dniu, w którym Frank zaprezentował plan zagłady Lidic, Hitler – zdeterminowany by ukarać Czechów bez względu na ich rzeczywisty współudział w zamachu – wydał w Berlinie rozkaz dotyczący dalszych losów wsi o następującej treści^[4][3]:

1. Wszystkich dorosłych mężczyzn rozstrzelać;
2. Wszystkie kobiety przetransportować do obozów koncentracyjnych;
3. Wybrać dzieci, które można poddać germanizacji i przekazać je rodzinom SS w Rzeszy. Resztę dzieci wychować w inny sposób;
4. Wieś spalić i zrównać z ziemią^[3].

Przebieg

Jeszcze we wtorek 9 czerwca 1942 roku, kilka godzin po rozkazie Adolfa Hitlera, Lidice otoczyły jednostki SS^[3]. O 21.00 do wsi wjechało dziesięć ciężarówek pełnych żołnierzy, policjantów i gestapowców^[6][1]. Miejscowego wójta zmuszono do wydania wszystkich dokumentów gminy i kosztowności, a po północy wszystkich mieszkańców wyprowadzono z domów^[3]. Nikomu nie pozwolono opuścić wioski, a każdy, kto próbował uciekać, został zastrzelony^[1]. Wszyscy mężczyźni w wieku powyżej szesnastu lat, w sumie 173, zostali oddzieleni od reszty mieszkańców i zamknięci w piwnicy, stodole oraz oborze gospodarstwa rodziny Horáków^{[1][5][4][9][10][3]}. Następnie wyprowadzano ich w dziesięcioosobowych grupach, ustawiano w szeregu przy stodole i rozstrzeliwano^[4][1]. Ściany stodoły obłożono materacami celem zapobieżenia rykoszetowaniu pocisków^[4][3]. Cała akcja trwała od świtu do 16.00^[1]. Chociaż rozstrzelani mieli zostać wyłącznie mężczyźni starsi niż szesnastoletni, wśród ofiar zdarzali się też młodsi – najmłodszą był Josef Hroník, w momencie śmierci nie mający ukończonego piętnastego roku życia^[9]. Wśród rozstrzelanych znalazł się także ksiądz Josef Štemberka(cz.), proboszcz miejscowej parafii św. Marcina, który w przeddzień tragedii przebywał poza Lidicami i który został potajemnie ostrzeżony, aby nie wracał do wsi. Ten jednak pospiesznie pojechał do Lidic, chcąc umrzeć wraz ze swoimi parafianami^[10]. Ciała zamordowanych nie były usuwane. Kolejni mężczyźni, którzy przychodzili pod „ścianę śmierci”, musieli stanąć przed zwłokami uprzednio zamordowanych, a pluton egzekucyjny za każdym razem cofał się o krok^[3]. Dopiero po rozstrzelaniu wszystkich mieszkańców, zwłoki pogrzebano w masowym grobie, wykopanym przez więźniów z położonego nieopodal obozu koncentracyjnego w Terezinie^[3][5]. W lidickiej zbrodni uczestniczyli m.in. dowódca urzędu Gestapo w Kladnie, SS-Hauptsturmführer Harald Wiesmann i jego zastępca, SS-Sturmscharführer Thomas Thomsen^[11]. Od godzin porannych 10 czerwca przeprowadzanie egzekucji osobiście nadzorował Karl Hermann Frank^[3].

Jeszcze przed zamordowaniem lidickich mężczyzn, miejscowe kobiety i dzieci zostały przewiezione do Kladna, gdzie umieszczono je w miejscowej szkole^[3][4]. Następnie siedem kobiet zabrano do Pragi i tam zastrzelono, a pozostałe – w sumie 195 – wysłano do obozu koncentracyjnego Ravensbrück, gdzie 49 z nich zmarło: siedem zabito w komorach gazowych, zaś pozostałe straciły życie z powodu fatalnych warunków i brutalnego traktowania przez strażników^[1].

Zgodnie z rozkazem z 9 czerwca te dzieci z Lidic, które naziści uznali za „najbardziej wytrzymałe” miały zyskać nową tożsamość poprzez germanizację za sprawą życia wśród Niemców^[3][1]. Ostatecznie los taki spotkał dziesięcioro dzieci: troje wysłano na wychowanie do rodzin niemieckich, zaś siedmioro z 89 przetransportowanych pociągiem do Łodzi, do obozu internowania urządzonego w dawnej fabryce, umieszczono w domu dziecka niedaleko Poznania, gdzie następnie poddano je reedukacji^[3][12]. Pozostałe 82 lidickich dzieci 2 lipca 1942 roku przewieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, w którym zostały uduszone w mobilnych komorach gazowych^{[12][3][4][6][9]}.

Gruzowisko po zburzeniu wsi na zdjęciu z okresu od 1942 do 1944 roku

16 czerwca 1942 roku w Pradze rozstrzelano kolejnych 26 mieszkańców Lidic, którzy w dniu masakry we wsi z różnych przyczyn byli poza nią – dziewiętnastu mężczyzn (szesnastu, którzy feralnego dnia byli w pracy na nocnej zmianie, jednego przebywającego w szpitalu i dwóch chłopców, u których stwierdzono ukończony piętnasty rok życia) oraz siedem kobiet: sześć z rodziny Horáków i panią Stříbrną (matkę pilota RAF Josefa Stříbrnego)^[3][9]. Dodatkowo trzy kobiety z Lidic zmarły w trakcie marszu śmierci w 1945 roku^[9].

Niemieccy naziści byli zdeterminowani, aby zatrzeć wszelkie ślady po Lidicach, w związku z czym – po pozbyciu się mieszkańców – wszystkie zabudowania wsi zostały po kolei wyburzone przy użyciu materiałów wybuchowych^[4][5]. Nie oszczędzono nawet miejscowego cmentarza, który został rozkopany^[5]. Następnie teren, na którym uprzednio istniała wieś, wyrównano za pomocą buldożerów, po czym posiano w tym miejscu rośliny^[1][5]. Nazwa wsi została później usunięta ze wszystkich niemieckich map^[5].

Skutki, reakcje i następstwa

Masakrę w Lidicach przypłaciło życiem 340 z 503 ich mieszkańców: 192 mężczyzn, 60 kobiet i 88 dzieci^[4][9][6]. Tragedię przeżyło trzech męskich mieszkańców Lidic: Josef Horák i Josef Stříbrny, przebywający w Wielkiej Brytanii piloci RAF, oraz jeden osadzony w więzieniu w Pradze w czasie wydarzeń z 10 czerwca^[6][8]. Po II wojnie światowej do wsi wróciły 143 ocalałe mieszkanki i 17 ocalałych dzieci (zamieszkały z matkami, które przeżyły wojnę lub z dalszymi rodzinami)^[9][3][5][4]. Jednym z ocalałych lidickich dzieci i zarazem jednym z najdłużej żyjących świadków masakry była zmarła w 2021 roku w wieku 88 lat Marie Šupíková z domu Doležalová(cz.). Znalazła się ona wśród 89 dzieci wysłanych do Łodzi, a następnie była wśród siedmiorga umieszczonych w podpoznańskim domu dziecka^[12]. W 1943 roku została adoptowana przez niemiecką rodzinę, która zmieniła jej personalia na Ingeborg Schiller, a w 1946 roku – dzięki staraniom czechosłowackiego komitetu repatriacyjnego – została zgłoszona władzom w Pradze przez przybranych rodziców i wróciła do Czechosłowacji w lipcu tego samego roku. Jako, że jej oboje rodzice nie przeżyli lidickiej tragedii, zamieszkała wraz z ciotką w Kročehlavach, gdzie osiedliło się także wielu innych ocalałych z Lidic, a po urodzeniu córki w 1955 roku zamieszkała w odbudowanych Lidicach. W późniejszych latach działała na rzecz zachowania pamięci o masakrze jako przestrogi dla przyszłych pokoleń^[12]. Innym ocalałym dzieckiem z Lidic, które wróciło do wsi był Václav Zelenka. Powrócił on do Lidic jako ośmiolatek w 1947 roku z Niemiec, gdzie żył z rodziną adopcyjną^[4]. W późniejszych latach został burmistrzem odbudowanych Lidic^[4].

Brytyjski plakat z hasłem Lidice Shall Live z okresu II wojny światowej

Efekty masakry zostały sfilmowane przez Niemców, a powstały materiał nazistowska propaganda wykorzystywała później w celu stłumienia dalszego oporu w Protektoracie Czech i Moraw^[5]. Na drugi dzień po dokonaniu zbrodni rozgłośnia radiowa Protektoratu nadała oficjalną audycję, w której dumnie ogłoszono fakt przeprowadzenia eksterminacji Lidic, a także podano jej powody^[9][4][6]. Dzięki temu o tragedii wsi dowiedział się zewnętrzny świat, który zareagował na nią niedowierzaniem i gniewem, ale także wyrazami solidarności^[4][6][13]. We wrześniu 1942 roku w brytyjskim mieście Stoke-on-Trent lokalny poseł Barnett Stross zapoczątkował kampanię Lidice Shall Live (pol. „Lidice będą żyć”), w ramach której poproszono robotników i górników z północnej części hrabstwa Staffordshire o przekazanie tygodniowych pensji na pomoc w odbudowie wsi^[14][15]. W ten sposób na odbudowę Lidic zebrano około miliona funtów (według dzisiejszej wartości)^[14]. Natomiast amerykański sekretarz marynarki wojennej Frank Knox odniósł się do eksterminacji Lidic w następujących słowach: „Kiedy przyszłe pokolenia zapytają nas, o co walczyliśmy w tej wojnie, powiemy im, co się stało w Lidicach”^[13][4]. Innym przykładem reakcji Amerykanów na masakrę w Lidicach były plakaty z napisem „Nie zapomnimy o Pearl Harbor i Lidicach”^[13].

W latach 1939–1945 los Lidic podzieliło w całej Europie dziesiątki mniejszych lub większych miejscowości. 24 czerwca 1942 roku Niemcy wymordowali wszystkich dorosłych mieszkańców innej położonej w Protektoracie Czech i Moraw wsi, Ležáky, gdzie znajdowała się radiostacja, która odegrała ważną rolę w przygotowaniu zamachu na Reinharda Heydricha^[3].

Główny architekt masakry w Lidicach, Karl Hermann Frank, 9 maja 1945 roku poddał się żołnierzom amerykańskim, którzy przekazali go władzom Czechosłowacji. W marcu i kwietniu 1946 roku toczył się jego proces przed Trybunałem Ludowym w Pradze, w którym za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości został skazany na karę śmierci przez powieszenie^[3]. Wyrok wykonano publicznie na terenie praskiego więzienia Pankrác 22 maja 1946 roku^[3]. Z kolei w 1947 roku, na mocy wyroku praskiego Trybunału Ludowego straceni zostali wykonawcy zbrodni: dowódca urzędu Gestapo w Kladnie Harald Wiesmann, jego zastępca Thomas Thomsen, członkowie Gestapo O. Felkl, W. Forster i O. Gehle oraz kierowca R. Vlček^[11].

W 1947 roku położono kamień węgielny pod odbudowę Lidic w odległości 300 m od miejsca, w którym pierwotnie się znajdowały, zaś w maju 1948 roku rozpoczęto budowę pierwszych domów^[5]. Jednym z ostatnich budynków w odbudowywanej wsi był dom kultury, którego budowa rozpoczęła się w połowie lat 50. XX wieku, a zakończyła w 1962 roku^[16]. Natomiast w pierwotnej lokalizacji wsi na przestrzeni lat urządzono kompleks łączący zbiorowy grób lidickich mężczyzn, pomnik i muzeum – tzw. Pomnik Lidice(cz.) (cz. Památník Lidice)^[5][17].

Upamiętnienie

Pomnik Lidice

Główny pomnik upamiętniający masakrę w Lidicach

Muzeum obok kolumnady pomnika

Hala In Memoriam

Sad Różany

Pomnik dziecięcych ofiar wojny

Pozostałe pomniki

(c) Dezidor, CC BY 3.0

Pomnik okrytej żałobą kobiety stojącej przy grobie mężczyzny z Lidic (cz. Žena s růží) autorstwa Bedřicha Stefana

Pomnik matki z dzieckiem (cz. Žena s dítětem) autorstwa Bedřicha Stefana

Pomnik kobiety zasłaniającej twarz przed płomieniami z płonącej wsi (cz. Plačící žena) autorstwa Karela Lidický’ego

Pomnik-fontanna Mír autorstwa Karela Hladíka

Pierwszą formą upamiętnienia lidickiej masakry na terenie po wsi był pomnik postawiony 3 lipca 1945 roku przez oddział Armii Czerwonej pod dowództwem pułkownika Pankowa. Na początku lat 50. XX wieku otwarto tam natomiast pierwsze muzeum tragedii w Lidicach^[17]. W 1962 roku, z okazji 20. rocznicy masakry wsi zainaugurowano działalność nowego muzeum, zbudowanego według projektu architekta Františka Marka, a ponadto oddano do użytku główny pomnik upamiętniający tragedię^[17][18]. Muzeum jest położone w sąsiedztwie wschodniej części kolumnady pomnika, około 100 m od drogi łączącej Pragę z Kladnem. Obok budynku muzeum znajdują się dwie hale: In Memoriam, zabudowana jako przestrzeń pod tarasem dwuskrzydłowych schodów, zwykle wykorzystywana do organizownia wystaw tematycznych, np. o miastach i wsiach, które ucierpiały podobnie jak Lidice oraz Pod Tribunou, mieszcząca się pod dawną trybuną do przemówień, poświęcona głównie wystawom o charakterze historycznym^[19].

19 czerwca 1955 roku na dawnym obszarze Lidic otwarto Różany Sad Przyjaźni i Pokoju (cz. Růžový sad přátelství a míru)^[5][20]. Sad ten powstał z inicjatywy autora kampanii Lidice Shall Live, brytyjskiego posła Barnetta Strossa, dzięki darowiźnie 29 tysięcy krzewów różanych pochodzących z 32 krajów na świecie^[17][5]. Ma on 3,5 ha powierzchni i leży na wysokości 340 m n.p.m., między pierwotną lokalizacją Lidic, a odbudowaną wsią^[21]. Jest symbolem przejścia Lidic od tragicznej przeszłości do bardziej przyjaznej teraźniejszości^[20]. Został zaprojektowany przez Františka Marka, który przy realizacji projektu współpracował z ekspertami-doradcami Bohumila Kavki i z zespołem innych specjalistów. Marek zorganizował grupy roślin głównie pośrodku ogrodu, tak aby najbardziej imponujące skupione były w centrum i na południowym zboczu^[21]. Róże posadzono według określonego wzorca, biorąc pod uwagę ich kolory, kształt, wzrost, czas kwitnienia, kontrasty z tłem itp. Przeważnie sadzone były w grupach na podniesionych grządkach o różnych kształtach i rozmiarach^[21]. Niektóre zostały umieszczone jako samotniki lub w mniejszych grupach na dywanie z zielonej trawy. W 2015 roku Sad Różany otrzymał dwie główne nagrody^[21]. W ramach 25. edycji corocznego festiwalu Pelhřimov – Miasto Rekordów otrzymał tytuł „Rekord Roku” za największą liczbę krzewów różanych w jednym ogrodzie. Światowa Federacja Towarzystw Różanych (ang. World Federation of Rose Societies) przyznała mu z kolei nagrodę Award of Garden Excellence, co uczyniło go jednym z najważniejszych ogrodów różanych na świecie^[21]. Obecnie w ogrodzie znajduje 24 tysiące krzewów 240 gatunków róż, które są regularnie uzupełniane i odnawiane^[21].

Los Lidic zainspirował także wielu artystów, dzięki czemu w dawnej lokalizacji wsi znajdują się liczne dzieła rzeźbiarskie^[17]. Najważniejszym z nich jest Pomnik dziecięcych ofiar wojny(cz.) (cz. Pomník dětských obětí války), upamiętniający 82 lidickich dzieci, które zginęły w mobilnych komorach gazowych obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem i jednocześnie poświęcony także wszystkim dzieciom-ofiarom II wojny światowej^[22][17]. Ma on postać grupy 82 odlanych z brązu posągów dzieci, 42 dziewczynek i 40 chłopców, o ponadnaturalnym wzroście. Jest dziełem rzeźbiarki Marie Uchytilovej^[20][22]. Uchytilová, głęboko poruszona tragedią Lidic, w 1969 roku postanowiła stworzyć pomnik, lecz dopiero w marcu 1989 roku zakończyła wykonywanie gipsowych form posągów. W międzyczasie pracownię, w której tworzony był pomnik odwiedziły dziesiątki tysięcy ludzi z całego świata, którzy zaczęli spontanicznie zbierać pieniądze na realizację monumentu^[22]. Autorka jednak nigdy nie zobaczyła żadnych pieniędzy z zebranych dotacji, dlatego pierwsze trzy posągi odlała za własne oszczędności. Nie doczekała ukończenia pomnika – w listopadzie 1989 roku niespodziewanie zmarła^[22]. Po jej śmierci pracę nad monumentem kontynuował jej mąż Jiří Václav Hampl. Wiosną 1995 roku zbudowano betonową podstawę obłożoną marmurowymi blokami, a następnie ustawiono na niej pierwsze 30 posągów^[22]. Od lata 1996 roku montowano kolejne posągi, z różnymi odstępami czasu pomiędzy każdym montażem. Ostatnie siedem postawiono w 2000 roku^[22]. W listopadzie 2010 roku skradziono posąg dziewczynki, który znajdował się na pierwszym planie. Ze względu na znaczne zainteresowanie publiczne otwarto konto na rzecz zbiórki środków na przywrócenie posągu^[22]. Dzięki temu można było wykonać kopię i zamontować ją w pierwotnym miejscu^[22]. Na terenie do obrzędów religijnych znajdują się stworzone przez Bedřicha Stefana dwa pomniki: okrytej żałobą kobiety stojącej przy grobie mężczyzny z Lidic oraz matki z dzieckiem, który stoi w obrębie fundamentów dawnej szkoły. Nieco dalej, w obrębie fundamentów dawnego kościoła, znajduje się posąg kobiety zasłaniającej twarz przed płomieniami z płonącej wsi, której autorem jest Karel Lidický^[17]. W Sadzie Różanym mieści się z kolei rzeźba chłopca i dziewczynki o nazwie Mír (pol. „Pokój”), stworzona przez Karela Hladíka, oraz, od 2015 roku, kamień pamiątkowy, poświęcony Josefowi Horákowi i Josefowi Stříbrnemu^[17][23].

W 1967 roku, w 25. rocznicę masakry w Lidicach, Barnett Stross zaprosił artystów z całego świata, aby przyczynili się do stworzenia kolekcji Lidic^[17]. W kolekcji tej znajdują się dzieła sztuki nowoczesnej XX i XXI wieku autorstwa m.in. Gerharda Richtera, Josepha Beuysa, Adolfa Hoffmeistera i Mariana Bogusza. Kolekcja składa się wyłącznie z dzieł podarowanych i uchodzi za bardzo cenną artystycznie, gdyż wiele ze współtworzących ją dzieł autorów zagranicznych to ich pierwsze prace, powstałe wtedy, kiedy nie byli jeszcze sławni^[20].

Współczesna część historii Pomnika Lidic rozpoczęła się w 2001 roku, kiedy to czeskie Ministerstwo Kultury powołało do życia organizację pożytku publicznego Památník Lidice. Jej celem było odnowienie opieki nad historycznymi budynkami i całym obszarem Narodowego Dziedzictwa Kulturowego zaniedbanym w okresie postkomunistycznym^[17]. W związku z tym w 2003 roku poddano renowacji Sad Różany, a także zrekonstruowano Galerię Lidic, po czym przeniesiono do niej kolekcję dzieł sztuki poświęconych Lidicom. W czerwcu 2003 roku do Pomnika Lidic ponownie wróciła Międzynarodowa Wystawa Plastyki Dziecięcej Lidice (cz. Mezinárodní dětská výtvarná výstava Lidice)^[17]. W 2004 roku otwarto ogród przy Galerii oraz Aleję Sir Barnetta Strossa. Dwa lata później w muzeum na terenie Pomnika Lidic zainaugurowana została nowoczesna wystawa o tragedii wsi^[17]. W 2008 roku w odnowionych pomieszczeniach muzeum otwarto centrum edukacyjne dla młodzieży i pracownię naukową. Obecnie zakupiony został oryginalny dom rodzinny obok Galerii w celu urządzenia nowej wystawy na temat odbudowy Lidic^[17].

Inne formy upamiętnienia

Pomnik masakry w Lidicach w Phillips w stanie Wisconsin

Na cześć masakry w Lidicach nazwę Lidická nadano ulicom w wielu miastach Czech, m.in. w Pradze, Boguminie, Brnie, Karlowych Warach, Ołomuńcu i Pilźnie, a także ulicy w Preszowie na Słowacji^{[24][25][26][27][28][29][30]}.

W następstwie lidickiej tragedii wiele wsi i miasteczek w Stanach Zjednoczonych przemianowano na Lidice^[13]. Nazwę tę przyjęła też mała dzielnica w Joliet w stanie Illinois, co amerykański prezydent Franklin Delano Roosevelt w oficjalnym oświadczeniu skomentował następująco: „Nazwa Lidice miała zostać wymazana z historii. Zamiast zostać zabite, jak chcieliby naziści, Lidice otrzymały nowe życie”^[4]. W USA powstały ponadto dwa pomniki zbrodni z 10 czerwca 1942 roku: w Crest Hill (wybudowany w 1942 roku) i w Phillips w stanie Wisconsin (wybudowany w 1944 roku)^[31][32].

31 października 1943 roku w hołdzie zniszczonej wsi miasto Potrero w Panamie przyjęło nazwę Lídice^[33]. Także w tym samym roku na cześć masakry północnej części meksykańskiej wsi San Jerónimo Aculco nadano nazwę San Jerónimo Lídice (południowa część dalej była nazywana San Jerónimo Aculco). W latach 60. XX wieku wieś San Jerónimo Aculco-Lídice stała się dzielnicą miasta Meksyk^[34]. Obecnie lidicką masakrę upamiętnia tam również plac przed kościołem^[34].

Wykorzystanie w kulturze

W 1942 roku amerykańska poetka Edna St. Vincent Millay napisała odnoszącą się do masakry w Lidicach balladę The Murder of Lidice, będącą jednym z wierszy propagandowych napisanych na zlecenie organizacji Writers’ War Board po ataku na Pearl Harbor^[35].

W 1943 roku powstał brytyjski film krótkometrażowy The Silent Village w reżyserii Humphreya Jenningsa, którego fabuła stanowiła śmiałą rekonstrukcję wydarzeń z Lidic odegraną przez walijskich górników we wsi Cwmgiedd w południowej Walii^[36][2][37].

W drugiej połowie XX wieku powstały dwa filmy dokumentalne o lidickiej tragedii: czechosłowacki Lidice z 1965 roku i zachodnioniemiecki Die Hoffnung stirbt zuletzt - Lidice z 1982 roku^[38][39].

1 czerwca 2011 roku w Pradze premierę miał czeski dramat wojenny Lidice w reżyserii Petra Nikolaeva, opowiadający o wydarzeniach z 10 czerwca 1942 roku, ukazanych z perspektywy mężczyzny, który podczas eksterminacji Lidic przebywał w więzieniu, a po wyjściu na wolność zmagał się z traumą ocalałego^[40][41]. Światowa premiera filmu odbyła się 2 czerwca 2011 roku^[41].

Zobacz też

• Tragedia żywocicka
• Pacyfikacje wsi polskich podczas okupacji niemieckiej

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Mapa orientacyjna Pomnika Lidic i odbudowanych Lidic (ang.)
• Fotografia pokazująca rozmieszczenie wszystkich obiektów Pomnika Lidic