Masakry więzienne NKWD w Wilnie

Masakry więzienne NKWD w Wilnie – ewakuacja wileńskich więzień połączona z mordowaniem więźniów, przeprowadzona przez sowieckie organy bezpieczeństwa w czerwcu 1941 roku. W jej wyniku poniosło śmierć co najmniej kilkaset osób. Była to jedna z wielu tzw. masakr więziennych dokonanych przez NKWD po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na ZSRR.

Geneza

Więzienie na Łukiszkach

W konsekwencji sowieckiej agresji 17 września 1939 roku Wilno zostało zdobyte przez Armię Czerwoną, a następnie przekazane Litwie. W czerwcu 1940 roku wraz z całą Litwą znalazło się ponownie pod sowiecką okupacją[1].

Osoby aresztowane przez NKWD były osadzane w przedwojennych polskich zakładach karnych: więzieniu na Łukiszkach oraz więzieniu przy ul. Ponarskiej. Były to dwa z trzech więzień funkcjonujących na terenie okupowanej Wileńszczyzny; w oficjalnych dokumentach określano je mianem „więzienia nr 2” i „więzienia nr 3”[2].

22 czerwca 1941 roku nazistowskie Niemcy dokonały inwazji na Związek Radziecki. Pierwsze tygodnie wojny miały bardzo pomyślny przebieg dla strony niemieckiej. Dywizjom Wehrmachtu udało się bowiem rozbić wojska nadgranicznych okręgów wojskowych ZSRR, a następnie wedrzeć się w głąb sowieckiego terytorium[3]. Wobec szybkich postępów niemieckiego natarcia NKWD przystąpiło do ewakuacji i likwidacji więźniów politycznych przetrzymywanych w strefie działań wojennych. Latem 1941 roku w więzieniach i aresztach na Kresach Wschodnich zamordowano od 20 tys. do 30 tys. osób[4].

Ewakuacja więzień wileńskich

Według danych zawartych w dokumencie pt. Informacja o liczbie więźniów w więzieniach NKWD Litewskiej SRR według stanu na 10 czerwca 1941 r. w obu wileńskich więzieniach przetrzymywano łącznie 2371 osób, z czego 1112 wciąż znajdowało się w śledztwie[5]. Inny dokument NKWD z tego okresu informuje natomiast, że liczba więźniów na dzień 10 czerwca 1941 roku wynosiła 2347 osób[6]. Prawdopodobnie liczba osadzonych była jednak większa. 14 czerwca 1941 roku Sowieci przeprowadzili bowiem na Wileńszczyźnie masową akcję deportacyjną[7]. W jej wyniku wywieziono z Wilna prawie 7,6 tys. osób (uwzględniając też wywiezionych po 22 czerwca)[8].

Wkrótce po rozpoczęciu niemieckiej inwazji zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Wasilij Czernyszow zatwierdził plany ewakuacji więzień w zachodnich republikach ZSRR. Spośród 5,9 tys. więźniów przetrzymywanych na terenie Litewskiej SRR planowano wywieźć na wschód 4 tys. osób. Więźniowie z Wilna mieli docelowo trafić do więzień w obwodzie gorkowskim[9].

Ewakuacja wileńskich więzień powiodła się tylko częściowo. Z dworca kolejowego w Wilnie odprawiono w głąb ZSRR cztery pociągi z więźniami[10]. Z ostatniego, który odszedł w nocy z 23 na 24 czerwca, polscy kolejarze odczepili część wagonów, dzięki czemu udało się ocalić przed wywiezieniem około 300 osób[11][12]. Podczas tej akcji straciło życie kilku kolejarzy i kilku więźniów[11]. Wśród uratowanych miało znajdować się wielu żołnierzy Związku Walki Zbrojnej[8][13]. Wydarzenie to opisano również w raportach NKWD. W jednym z nich podano, że 23 czerwca „podczas nalotu lotnictwa nieprzyjaciela i działań grup kontrrewolucyjnych w Wilnie” zbiegła większość konwojentów, w tym dowódca transportu starszy lejtnant Djaczkow i starszy politruk Panczenko[14]. Na miejscu pozostał jedynie młodszy sierżant Wasilij I. Umierienkow wraz z trzema żołnierzami 240. pułku wojsk konwojowych NKWD, który sterroryzowawszy bronią przypadkowo napotkanego maszynistę, wyprowadził pociąg z Wilna[a][15]. Jak informuje Wykaz odjazdów i ruchu transportów z więzień NKWD Litewskiej SRR, transport ostatecznie dotarł do Gorkiego w dniu 3 lipca. Znajdować się w nim miało 648 więźniów oraz dwa ciała, przy czym 606 więźniów zostało przywiezionych z wileńskich więzień, a pozostałych czterdziestu czterech z różnych aresztów tymczasowych[16].

Według Moniki Tomkiewicz po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wywieziono z Wilna łącznie 1425 więźniów, z czego około 800 zmarło lub zostało zamordowanych w czasie transportu[17].

Ewakuacji więźniów towarzyszyły zbiorowe egzekucje. Dokładna liczba ofiar jest trudna do ustalenia. Dokumenty sowieckie milczą bowiem na temat mordów dokonywanych w wileńskich więzieniach. Historycy bazując na relacjach świadków, doniesieniach ówczesnej prasy oraz niemieckich raportach, szacują, że po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej NKWD zamordowało w Wilnie kilkuset więźniów[18][19].

Według relacji świadków po wyparciu Sowietów z Wilna w piwnicach siedziby NKWD przy ul. Mickiewicza znaleziono liczne zwłoki. Z ustaleń Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku wynika, że zamordowano tam 922 osoby[17]. Co najmniej kilku więźniów zamordowano także na terenie więzienia na Łukiszkach[11]. Ponadto na kilka godzin przed wkroczeniem Niemców enkawudziści zamordowali kilkunastu więźniów, którzy pracowali na lotnisku w podwileńskim Porubanku[20]. Niektóre zwłoki odnalezione w więzieniach nosić miały ślady okrutnych tortur (obcięte nosy i uszy)[b][11].

Wśród więźniów zamordowanych w Wilnie po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej znajdowali się por. Franciszek Szenk, adiutant komendanta siatki miejskiej ZWZ, a także członkowie grupy wywiadowczej ZWZ „Ponary”, w tym jej dowódca kpt. Jerzy Bronikowski[10].

24 czerwca Wilno zostało zajęte przez wojska niemieckie[11].

Uwagi

  1. ↑ W meldunku dowódcy 242. pułku konwojowego majora Kolesnikowa do dowódcy 14. Dywizji Wojsk Konwojowych NKWD z 4 lipca 1941 podano przy tym, że „z jednego z wagonów dokonano zbiorowej ucieczki, przy jednoczesnym ostrzelaniu transportu przez grupę dywersyjną”, a odczepienie części wagonów od składu nastąpić miało, gdy pociąg wyjeżdżał ze stacji. Patrz: Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 156.
  2. ↑ W zeznaniach i relacjach świadków, którzy uczestniczyli w ekshumacjach ofiar masakr więziennych NKWD, wielokrotnie powtarzają się informacje, że odnalezione zwłoki nosiły ślady bestialskich tortur. Niewykluczone, że niektórzy oprawcy znęcali się nad ofiarami przed ich zamordowaniem. Faktem jest również, że niekiedy ofiary mordowano za pomocą bagnetów i tępych narzędzi. Bogdan Musiał jest jednak zdania, że obrażenia, które świadkowie brali za ślady tortur, były zazwyczaj spowodowane rozkładem zwłok (postępującym bardzo szybko na skutek letnich upałów), a także działalnością padlinożerców i niewprawną ekshumacją. Nie bez znaczenia jest również fakt, że egzekucje przeprowadzano niekiedy bardzo pośpiesznie, np. przy użyciu granatów i broni maszynowej. Patrz: Musiał 2001 ↓, s. 235–241.

Przypisy

  1. ↑ Tomkiewicz 2008 ↓, s. 26–30.
  2. ↑ Zbrodnicza ewakuacja 1997 ↓, s. 49 i 52.
  3. ↑ Sołonin 2015 ↓, s. 7–8.
  4. ↑ Musiał 2001 ↓, s. 125.
  5. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 122.
  6. ↑ Zbrodnicza ewakuacja 1997 ↓, s. 52.
  7. ↑ Wnuk 2007 ↓, s. 359.
  8. ↑ a b Wnuk 2007 ↓, s. 361.
  9. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 124.
  10. ↑ a b Wnuk 2007 ↓, s. 360.
  11. ↑ a b c d e Wołkonowski 1996 ↓, s. 73.
  12. ↑ Wnuk 2007 ↓, s. 360–361.
  13. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 21.
  14. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 155.
  15. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 155–157.
  16. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 125.
  17. ↑ a b Tomkiewicz 2008 ↓, s. 85.
  18. ↑ Popiński, Kokurin i Gurjanow 1995 ↓, s. 32.
  19. ↑ Zbrodnicza ewakuacja 1997 ↓, s. 77.
  20. ↑ Tomkiewicz 2008 ↓, s. 85–86.

Bibliografia

  • Bogdan Musiał: Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2001. ISBN 83-88747-40-1.
  • Krzysztof Popiński, Aleksandr Kokurin, Aleksandr Gurjanow: Drogi śmierci. Ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941. Warszawa: Wydawnictwo „Karta”, 1995. ISBN 83-900676-9-2.
  • Mark Sołonin: Czerwiec 1941. Ostateczna diagnoza. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2015. ISBN 978-83-7818-616-8.
  • Monika Tomkiewicz: Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2008. ISBN 978-83-60464-91-5.
  • Rafał Wnuk: „Za pierwszego Sowieta”. Polska konspiracja na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej i Instytut Studiów Politycznych PAN, 2007. ISBN 978-83-60464-47-2.
  • Jarosław Wołkonowski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939–1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
  • Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, Łódź 10 czerwca 1996 r. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1997. ISBN 83-903356-6-2.

Media użyte na tej stronie

Lukiškės Prison.jpg
Autor: Juliux, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lukiškės prison, Vilnius, Lithuania