Mauthausen-Gusen (KL)

Mauthausen-Gusen

(c) Bundesarchiv, Bild 192-269 / CC-BY-SA 3.0
Typ	obóz koncentracyjny
Odpowiedzialny	III Rzesza
Rozpoczęcie działalności	1938
Terytorium	Austria
Miejsce	Mauthausen
Liczba podobozów	56
Liczba więźniów	335 tysięcy
Narodowość więźniów	Polacy, Rosjanie, Austriacy, Włosi, Jugosłowianie, Hiszpanie, Czesi, Węgrzy, Francuzi, Grecy
Liczba ofiar	81–122 tysiące
Komendanci	Albert Sauer, Franz Ziereis
Położenie na mapie Rzeszy Niemieckiej (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Mauthausen-Gusen
48°15′32″N 14°30′04″E/48,258889 14,501111

(c) Bundesarchiv, Bild 192-334 / CC-BY-SA 3.0

Konzentrationslager Mauthausen-Gusen – zespół niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych usytuowany w pobliżu miejscowości Mauthausen (ok. 20 km od Linzu w Austrii) – KL Mauthausen i Gusen (Gusen I i II), a od 1944 również w Lungitz (Gusen III). KL Mauthausen był pierwszym niemieckim obozem koncentracyjnym utworzonym poza granicami III Rzeszy, niedługo po „anschlussie” Austrii. Istniał od sierpnia 1938 do 5 maja 1945. Znaczące miejsce eksterminacji polskiej inteligencji w ramach tzw. Intelligenzaktion.

Historia obozu

KL Mauthausen został założony w sierpniu 1938 roku w pobliżu największego austriackiego kamieniołomu granitu (Wiener Graben) w miejscowości Mauthausen. Organizacyjnie obóz był wzorowany na „modelowym” KL Dachau i służył aż do końca 1940 za miejsce izolacji i kaźni przede wszystkim niemieckich i austriackich socjalistów, komunistów, homoseksualistów, potencjalnej lub faktycznej opozycji względem nazizmu oraz polskiej inteligencji. Był to pierwszy niemiecki obóz koncentracyjny utworzony poza granicami III Rzeszy sprzed 1938 r.

Początkowo komendantem obozu został Albert Sauer, ale już od 17 lutego 1939 i do końca jego funkcjonowania funkcję tę pełnił Franz Ziereis.

W grudniu 1939 zapadła decyzja o utworzeniu w odległości 4,5 km od obozu jego filii w Gusen, przy tamtejszych kamieniołomach. Prace rozpoczęto wiosną 1940. Filia, która otrzymała nazwę „Gusen”, została uruchomiona 25 maja 1940. Jedną z podstaw decyzji o jej utworzeniu było przeznaczenie jej dla izolacji i niszczenia polskiej inteligencji w ramach akcji Intelligenzaktion^[1]. Filia w Gusen znajdowała się pod zarządem kierownictwa obozu głównego w Mauthausen.

9 marca 1942 w pobliżu utworzono kolejny podobóz, który określono mianem „Gusen II” (w tej sytuacji pierwszy zaczął być określany jak „Gusen I”). W 1944 w miejscowości Lungitz powstał „Gusen III”.

We wrześniu 1944 utworzono w Mauthausen podobóz kobiecy, do którego przysłano więźniarki z obozów koncentracyjnych Ravensbrück, Bergen-Belsen, Gross Rosen i Buchenwaldu.

Wiosną 1945 w Mauthausen przebywało wielu więźniów ewakuowanych z Auschwitz-Birkenau (marsze śmierci).

Pod koniec kwietnia 1945, wobec zbliżającego się frontu, część SS-manów opuściła obóz. 5 maja 1945 dokładnie o godzinie 17:00 na teren obozu wkroczyła armia amerykańska. Więźniowie i wyzwoliciele dokonali samosądu na złapanych strażnikach SS oraz wielu blokowych i kapach komand, których ciała zostały spalone w grobach masowych na oczach lokalnej ludności, przymuszonej niezależnie od wieku do oglądania egzekucji.

Więźniowie obozu Mauthausen-Gusen bezpośrednio po jego wyzwoleniu

Obóz w Gusen został oswobodzony również 5 maja 1945 r., przez amerykański patrol dowodzony przez sierżanta Alberta J. Kosieka^[2].

Komendant obozu Mauthausen-Gusen, Franz Ziereis, po ucieczce w góry został postrzelony przez Amerykanów, następnie jego ciało zostało oznaczone swastyką i powieszone na drutach kolczastych obozu przez byłych więźniów.

Komercyjny wymiar funkcjonowania obozu

W ciągu II wojny światowej wiele podobozów przynależało do KL Mauthausen-Gusen. Więźniowie byli w nich wykorzystywani do pracy niewolniczej na rzecz niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. Z pracy niewolniczej więźniów korzystał szereg niemieckich i austriackich przedsiębiorstw zbrojeniowych, jak: Messerschmitt GmbH, Heinkel, Bayer, Steyr, Accumulatoren-Fabrik AFA, Österreichische Sauerwerks i inne.

W 1945 KL Mauthausen-Gusen liczył 56 podobozów. Niektóre z nich słynęły z wyjątkowo wyczerpującej pracy, na przykład „Bergkristall-Bau” („Gusen II”), polegający na tworzeniu fabryk zbrojeniowych ukrytych w tunelach podziemnych.

Więźniowie i ofiary

Wykres pokazujący procentowy podział ocalałych więźniów z obozów Gusen I, II i III uwzględniając obywatelstwo: 8471 Polaków, 8258 jeńców radzieckich, 1183 Niemców i Austriaków, 875 Włochów, 864 Jugosłowian, 831 Hiszpanów, 286 Czechów, 173 Węgrów, 163 Francuzów, 119 Greków oraz 169 osób innych narodowości

KL Mauthausen-Gusen należał do najcięższych obozów III Rzeszy. Według zeznań świadków (dla porównania) ludzie, którzy przyjeżdżali do tego obozu z Auschwitz-Birkenau umierali w niedługim czasie, a ci, którym udawało się przeżyć, zgodnie twierdzili, że byliby gotowi wracać do Auschwitz na kolanach. Warunki w obozie zaczęły się poprawiać w 1943 m.in. dzięki cofnięciu limitu na rozmiar i liczbę paczek żywnościowych oraz niepowodzeniom Niemiec na frontach II wojny światowej, nadal jednak były gorsze niż w Auschwitz, także w latach poprzedzających.

Z początku jego więźniami byli prawie wyłącznie niemieccy i austriaccy socjaliści, komuniści, Świadkowie Jehowy^[4], antyfaszyści i homoseksualiści.

Począwszy od wiosny 1940 miał miejsce duży napływ więźniów z Polski, głównie ze środowisk inteligenckich (m.in. ks. kapelan Józef Mamica), ponieważ podobóz Gusen ujęto w planie niszczenia polskiej inteligencji w ramach akcji Intelligenzaktion. SS-mani nadzorujący budowę tego obozu w Gusen nazywali go „Vernichtungslager fur die polnische Intelligenz” – obóz zagłady dla polskiej inteligencji^[1]. W 1940 wśród więźniów Gusen przeważali Polacy, którzy stanowili 97% ogółu więźniów. Do końca funkcjonowania tego obozu Polacy stanowili w nim większość. W Gusen umieszczono także wielu powstańców warszawskich. W obozie zginął m.in. zakatowany na śmierć za odmowę przyznania, że Adolf Hitler jest Bogiem, polski męczennik Edmund Kałas, a także pionier kinematografii, konstruktor i wynalazca Kazimierz Prószyński.

Śmiertelność wśród więźniów wzrastała, co spowodowało zainstalowanie krematoriów już w styczniu 1941. W lutym 1942 przeprowadzono pierwsze zagazowanie więźniów, były to próby na jeńcach radzieckich. W drugiej połowie 1941 miał miejsce napływ dużej liczby jeńców radzieckich. Wśród wielu narodowości były również duże grupy Węgrów i Holendrów.

KL Mauthausen był również jednym z miejsc zagłady austriackich Żydów.

W obozie koncentracyjnym w Mauthausen oraz jego podobozie w Gusen naziści uwięzili również około 450 Świadków Jehowy. 13 kwietnia 2014 w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego Gusen odsłonięto tablicę upamiętniającą tych więźniów^[4].

Więźniowie pracowali w morderczych warunkach w kamieniołomie lub w okolicznych fabrykach, głównie zakładach zbrojeniowych. Szczególnie trudne były roboty przy konstrukcji fabryk podziemnych. Śmierć więźniów wynikała również z systemu terroru wewnątrzobozowego, złych warunków bytowych, chorób i epidemii, a także eksperymentów medycznych i pseudomedycznych. Regularnie zdarzały się również masowe egzekucje, przez rozstrzelanie bądź zagazowanie, również w specjalnych ciężarówkach. Więźniowie tworzyli w ramach obozu ruch oporu.

Szczególnie ostatnie miesiące przed wyzwoleniem były dla więźniów wyjątkowo dotkliwe, co wiązało się z trudnościami Niemiec w kwestiach zaopatrzeniowych.

Przez obóz przeszło 335 000 więźniów, z czego – wedle bardzo zróżnicowanych szacunków – zmarło od 81 000 do 122 000. Internetowa strona obozu podaje listę 81 000 znanych z imienia i nazwiska osób umęczonych na śmierć w kompleksie obozów.

W obozie Mauthausen-Gusen znajdowała się także spora liczba hiszpańskich socjalistów, którzy po przegranej wojnie w Hiszpanii uciekli do Francji. W 1940 roku władze kolaboranckiego rządu Francji przekazały ich Niemcom. Stąd obóz w Gusen traktowany jest przez Hiszpanów tak jak obóz w Auschwitz przez Żydów^[5].

Dzieje powojenne

Mauthausen: Jeden z baraków z kamieniami pozostawionymi przez odwiedzających to miejsce Żydów dla pamięci wymordowanych.

KL Mauthausen: fragment b. obozu dzisiaj

Mauthausen: pomnik polskich ofiar KL Mauthausen-Gusen (proj. Stanisław Sikora i Teodor Bursche)

Jeszcze w 1945 Sowieci wykorzystywali budynki obozu jako baraki dla wojska. Jednocześnie prowadzili demontaż części konstrukcji obozowych, w szczególności elementów podziemnych fabryk Gusen, które sukcesywnie wysyłali do Związku Radzieckiego. Tunele zostały wysadzone.

W latach 1961–1965 na terenie KL Mauthausen, z inicjatywy byłych więźniów, powstało Muzeum KL Mauthausen-Gusen, obecnie znane jako Miejsce Pamięci Mauthausen.

W roku 2001 z inicjatywy władz austriackich i polskich powstał wspólny komitet upamiętnienia KL Gusen (którego członkami byli m.in. Heinz Fischer i Władysław Bartoszewski). W wyniku działań komitetu, w 2004 otwarto Centrum Informacyjne KZ Gusen^[6].

Większość terenów byłych obozów Gusen znajduje się obecnie w rękach prywatnych. Po interwencji rządu polskiego władze austriackie zdecydowały się na objęcie zabezpieczeniem konserwatorskim obszaru b. placu apelowego, co zabezpiecza go na przyszłość przed jakąkolwiek zabudową. Strona polska wnioskuje o wykupienie terenu byłego obozu przez rząd Austrii, argumentując, że ten obóz ma dla Polski szczególne znaczenie, ponieważ poza Katyniem to największe miejsce eksterminacji polskiej inteligencji w czasach II wojny światowej. Brama wejściowa do obozu zamieniona została w prywatną willę^[7].

Zobacz też

• Pierwszy proces załogi Mauthausen
• Drugi proces załogi Mauthausen
• Trzeci proces załogi Mauthausen
• Komitet Pamięci Gusen

Przypisy

Bibliografia

• Feliks Załachowski: Gusen – obóz śmierci. Poznań: Związek Byłych Więźniów Politycznych, 1946.
• Andrzej Wantuła: Z doliny cienia śmierci. Londyn: Ewangelicko-Augsburska Parafia Polska, 1947.
• Grzesiuk Stanisław: Pięć lat kacetu. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza. Wyd. I: 1958; inne wydania: 1982, 1989.
• Stanisław Dobosiewicz: Mauthausen-Gusen. Obóz zagłady. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06368-0.
• Stanisław Dobosiewicz: Mauthausen-Gusen. Samoobrona i konspiracja. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1980. ISBN 83-11-06497-0.
• Stanisław Dobosiewicz: Mauthausen-Gusen – poezja i pieśń więźniów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1983. ISBN 83-211-0183-6.
• Józef Iwiński: Walka o życie i godność ludzką w obozie koncentracyjnym Gusen w latach 1940–1942. Warszawa: Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Instytut Pamięci Narodowej, 1989.
• Stanisław Dobosiewicz: Mauthausen-Gusen. W obronie życia i ludzkiej godności. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-09048-3.
• Marek Orski: Ostatnie dni obozu Mauthausen-Gusen. Gdańsk: Wydawnictwo Gdańskie, 2005. ISBN 83-88836-85-4.
• Rudolf A. Haunschmied, Jan-Ruth Mills, Siegi Witzany-Durda: St. Georgen-Gusen-Mauthausen – Concentration Camp Mauthausen Reconsidered, BoD, Norderstedt 2008, ISBN 978-3-8334-7440-8 (publikacja dostępna również w Google-Book St. Georgen-Gusen-Mauthausen)
• Aldo Carpi: Dziennik z Gusen. Zakrzewo (gm. Dopiewo): Wydawnictwo Replika, 2009. ISBN 978-83-60383-97-1.
• Praca zbiorowa: Człowiek człowiekowi... Niszczenie polskiej inteligencji w latach 1939–1945. KL Mauthausen/Gusen (wystawa). Warszawa: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 2009.
• Maria Wardzyńska: Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce „Intelligenzaktion”. Warszawa: IPN, 2009, seria: Monografie. ISBN 978-83-7629-063-8.
• Rozmowa z wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego Magdaleną Gawin, Chrońmy obóz w Gusen – to miejsce eksterminacji polskiej inteligencji; [w:] „Super Express” [Łódź], 6-7 V 2017, s. 5.

Linki zewnętrzne

• Miejsce Pamięci Mauthausen
• gusen.org (ang.)
• Photographies prises en août 2007 (Blog enrichi quotidiennement; merci de respecter ce lien)
• gusen.org.pl. gusen.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-03-05)].
• Ocaleni z Mauthausen.... indeks.karta.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-09)].
• Wystawa cyfrowa o obozie Gusen na platformie Google Cultural Institute
• Film Gusen – Wojna o pamięć, Muzeum Historii Polski