Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie

Mauzoleum Walki i Męczeństwa
w Warszawie
Oddział Muzeum Niepodległości
Ilustracja
Fragment ekspozycji w Mauzoleum Walki i Męczeństwa
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

al. Jana Chrystiana Szucha 25
00–580 Warszawa

Data założenia

18 kwietnia 1952

Kierownik

Andrzej Kotecki

Położenie na mapie Warszawy
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Mauzoleum Walki i Męczeństwaw Warszawie”
Ziemia52°13′02,6″N 21°01′24,5″E/52,217389 21,023472
Strona internetowa
Dekorowanie odznaczeniami funkcjonariuszy Sicherheitspolizei pracujących przy al. Szucha 25
Fragment raportu komórki więziennej Delegatury Rządu na Kraj, opisujący metody śledztwa stosowane przez warszawskie Gestapo
Wejście na teren ekspozycji, gdzie odtwarzana jest etiuda Twarze zamęczonych i wieczny płomień
Cela zbiorowa (tzw. tramwaj)
Etiuda Wola przetrwania
Pokój dyżurnego gestapowca
Portret Adolfa Hitlera w pokoju dyżurnego gestapowca

Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawiemuzeum mieszczące się w dawnej siedzibie Gestapo w alei Jana Chrystiana Szucha 25, filia Muzeum Więzienia Pawiak będącego oddziałem Muzeum Niepodległości.

Jest jednym z najlepiej zachowanych miejsc niemieckiej nazistowskiej kaźni Polaków w Warszawie.

Siedziba i więzienie Gestapo w alei Szucha

W czasie okupacji aleja Szucha znalazła się w centrum tzw. dzielnicy policyjnej (posiadającej status Nur für Deutsche), a jej nazwę zmieniono na Strasse der Polizei (pol. ulica Policyjna).

1 października 1939 roku część gmachu przy al. Szucha 25, w którym mieściło się Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zajęły na kilka dni oddziały Wehrmachtu. 7 października budynek został oficjalnie przejęty przez niemiecką służbę bezpieczeństwa, przekształconą w październiku z Einsatzgruppe IV w Urząd Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dystryktu warszawskiego (niem. Der Kommandeur Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst für den Distrikt Warschau). Pierwszym szefem Urzędu został SS-Obersturmbannführer Josef Meisinger. W 1941 roku zastąpił go SS-Standartenführer Ludwig Hahn.

Drugie i trzecie piętro oraz część pokoi na parterze i pierwszym piętrze budynku zajmował największy departament hitlerowskiej policji bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei, Sipo), czyli Wydział IV Geheime Staatspolizei (Gestapo). Wydział IV składał się z pięciu referatów (A, B, C, E i N), które dodatkowo dzieliły się na sekcje. Podział kompetencji pomiędzy poszczególnymi referatami Gestapo był następujący:

  • Referat A – zwalczanie polskiego ruchu oporu
  • Referat B – kościoły, wolnomularstwo, sprawy żydowskie
  • Referat C – wywiad, zakładnicy, więzienie śledcze, emigranci i cudzoziemcy
  • Referat E – kontrwywiad, szpiegostwo gospodarcze, sprawy graniczne i paszportowe, dezerterzy z armii niemieckiej
  • Referat N – zbieranie i analiza informacji, donosy i meldunki konfidentów

O tym, jak bardzo były rozbudowane struktury Gestapo w okupowanej Warszawie, może świadczyć fakt, że odnaleziona po wojnie wewnętrzna książka telefoniczna z 1943 roku zawierała 235 numerów telefonów IV Wydziału[1].

Pozostałą część budynku w al. Szucha 25 zajmowała Służba Bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD) na Warszawę oraz dystrykt warszawski. Gmach był pilnie strzeżony przez łańcuch posterunków, dodatkową ochronę zapewniały jednostki tzw. policji porządkowej i ochronnej (Ordnungspolizei) stacjonujące w sąsiednim gmachu Najwyższej Izby Kontroli (nr 23). W późniejszym okresie ulicę z obu stron przegrodzono szlabanami, przy których wybudowano betonowe bunkry.

W suterenie lewego skrzydła gmachu urządzono więzienie śledcze (Hausgefängnis). W celu dostosowania obiektu do nowych zadań przebudowano część pomieszczeń zajmowanych przez magazyn i ekspedycję czasopism oświatowych. Jedną z sal podzielono na 10 małych cel izolacyjnych, do których wstawiono żelazne łóżka. Powstały również 4 cele zbiorowe bez okien, w których więźniowie oczekiwali na przesłuchania. Cele zbiorowe były nazywane „tramwajami”. Nazwa pochodzi od charakterystycznego ustawienia drewnianych ławek w dwóch rzędach wzdłuż ścian. Więźniowie siedzieli w „tramwajach” zwróceni plecami do korytarza, nie mogli poruszać się ani rozmawiać. W każdej z czterech cel na przesłuchania oczekiwało po około 15 osób[2]. Obok wybudowano pokój przeznaczony do doraźnych przesłuchań. Przy pracach budowlanych Niemcy zatrudniali Żydów aresztowanych w Warszawie[3].

Do gmachu w alei Szucha przywożono więźniów z Pawiaka (najczęściej dwa razy dziennie), innych więzień dystryktu warszawskiego oraz osoby dopiero co aresztowane. Aby wymusić zeznania osadzonych poddawano przesłuchiwaniom z zastosowaniem wymyślnych tortur – bicia (pałką, pejczem, gumą, żelaznymi drągami, kolbami pistoletów), kopania, szczucia psami, przypalania papierosami lub żelaznym prętem (szczególnie twarzy, pięt i jamy brzusznej), miażdżenia palców i genitaliów, wieszania na skutych z tyłu rękach (tzw. słupek), łamania kości, wybijania przednich zębów, uszkadzania gałek ocznych, duszenia maską przeciwgazową z uszkodzonym pochłaniaczem, drażnienia prądem elektrycznym, wlewania wody do nosa przy zakneblowanych ustach, zanurzania głowy więźnia w wiadrze z wodą i trzymanie jej tam aż do wystąpienia objawów uduszenia, wyrywania paznokci oraz wbijania pod nie stalowych igieł.

W celu psychicznego złamania więźniów i skłonienia ich do zeznań torturowano na ich oczach ich najbliższych.

Przesłuchania prowadzono w gabinetach Gestapo na drugim i trzecim piętrze budynku lub w pomieszczeniu dyżurującego gestapowca obok cel więziennych. Krzyki katowanych więźniów zagłuszano nastawionym na maksymalną głośność odbiornikiem radiowym Telefunken. Poddanym brutalnemu śledztwu mógł być każdy, nie chroniły przed nim ani wiek, płeć, ani stan zdrowia. Katowano nawet kobiety w zaawansowanej ciąży[4].

Skatowanych więźniów, którzy po przesłuchaniach nie mogli już poruszać się o własnych siłach, często wynoszono na noszach. Zdarzało się także, że ofiary były wleczone do więzienia w piwnicy za nogi, włosy lub pasek zaciśnięty na szyi[5].

Zwłoki zamordowanych były najczęściej przekazywane do kostnicy miejskiej przy ul. Oczki i mogły zostać wydane rodzinie w celu dokonania pogrzebu[6].

O skali zadawanych cierpień świadczą m.in. licznie zachowane na ścianach cel napisy. Większość z nich została wydrapana w murze paznokciami, tylko nieliczne zostały napisane ołówkiem lub okruchem węgla[7]. Dla dziesiątków więźniów przesłuchania na Szucha zakończyły się trwałym kalectwem, wielu zadręczono na śmierć. Metody prowadzenia śledztwa przez warszawskie Gestapo często prowadziły do samobójstw zatrzymanych[8]. Próbowali oni odebrać sobie życie m.in. podcinając żyły kawałkami szkła, zbitego lusterka lub blachy. Wiadomo także o kilku przypadkach torturowanych w śledztwie więźniów, którzy wyrywając się Niemcom rzucili się z okien na wewnętrzny dziedziniec[5].

Osoby, na zeznaniach których Niemcom szczególnie zależało, przetrzymywano w izolatkach, zwykle dodatkowo zakutych w kajdany. Przebywali tu często kilka tygodni, a nawet miesięcy. Przesłuchania pojedynczej osoby mogły powtarzać się kilkadziesiąt razy – Wanda Ossowska, członek ZWZ, związana z wywiadem zagranicznym, była przesłuchiwana w alei Szucha 57 razy[4]. W jednej z izolatek przez trzy miesiące był więziony, a w końcu zamęczony na śmierć, najwyższy przedstawiciel władz cywilnych Polskiego Państwa Podziemnegodelegat Rządu RP na Kraj Jan Piekałkiewicz[9]. Wśród osób przetrzymywanych w tym miejscu byli m.in. Maciej Rataj, Antoni Kocjan oraz Irena Sendlerowa[10].

Podczas powstania warszawskiego Niemcy dokonywali tutaj masowych egzekucji Polaków, których zwłoki następnie palono w okolicznych budynkach oraz na skwerze u zbiegu Alej Ujazdowskich i alei Szucha. Był to również punkt rozdzielczy dla wypędzanej z zajętych przez Niemców południowych dzielnic Warszawy ludności cywilnej. Ludzi kierowano do obozów koncentracyjnych – poprzez obóz przejściowy w Pruszkowie, lub na roboty przymusowe do Niemiec. Wielu cywilów wykorzystano jako żywe osłony dla hitlerowców atakujących powstańcze barykady[4].

Trudno jest dokładnie ustalić liczbę ofiar gmachu w alei Szucha 25, większość dokumentów i akt Gestapo została bowiem spalona w 1944 roku w jednym z pokoi gmachu. Rozmiar popełnionej zbrodni, według powojennych ustaleń Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie z czerwca 1946 roku, obrazuje ilość prochów i kości ludzkich odnalezionych w piwnicach budynków przy al. Szucha, które ważyły ok. 5,5 tony[4]. Prochy ofiar więzienia oraz pobliskiego budynku GISZ (Al. Ujazdowskie 3/5) zostały przewiezione na Cmentarz Powstańców Warszawy na warszawskiej Woli.

Po zakończeniu II wojny światowej

Gmach przy al. Szucha 25 nie został zniszczony w ostatnich miesiącach wojny. Byli więźniowie i mieszkańcy Warszawy zaczęli traktować to miejsce jak cmentarz – paląc znicze i składając kwiaty. Podjęli również inicjatywę utworzenia w podziemiach budynku mauzoleum – miejsca pamięci narodowej.

Na mocy postanowień uchwały Rady Ministrów z 25 lipca 1946 roku pomieszczenia piwnic więzienia Gestapo przy al. Szucha 25 w Warszawie uznane zostały za miejsce martyrologii, świadectwo męki i bohaterstwa Polaków. Zdecydowano zachować areszt w stanie nienaruszonym i utworzyć w nim muzeum.

Mauzoleum Walki i Męczeństwa zostało otwarte 18 kwietnia 1952 roku[11].

Ekspozycja

Podczas tworzenia ekspozycji w podziemiach gmachu przy al. Szucha zachowano w stanie zbliżonym do pierwotnego, wraz z częścią oryginalnego wyposażenia, 4 cele zbiorowe, korytarze i 10 cel izolacyjnych. Na podstawie zeznań byłych więźniów (nie odnaleziono dotychczas żadnych zdjęć wykonanych tutaj w czasie wojny) odtworzono pokój dyżurującego gestapowca, w którym dokonywano doraźnych przesłuchań. W gablocie po prawej stronie można obejrzeć m.in. podręczne narzędzia tortur wykorzystywane przez Niemców, a po lewej – drewniany kozioł do bicia więźniów. Na biurku znajdują się rozłożone akta, pistolet oraz maszyna do pisania w której wałek wkręcony jest protokół z przesłuchania, obok stoi wieszak na którym wisi płaszcz, czapka oraz pas z kaburą pistoletu. Na ścianie umieszczono portret Adolfa Hitlera.

W 2008 roku mauzoleum zostało zmodernizowane i unowocześnione. Zwiedzającym towarzyszy 5 projekcji multimedialnych, z których najbardziej poruszającą jest etiuda Wola przetrwania, pokazująca upadającego i podnoszącego się więźnia. Jest wyświetlana w miejscu, w którym w czasie wojny znajdowało się przejście z więzienia śledczego do gmachu głównego. Tędy wprowadzano i wyprowadzano zatrzymanych, a pod ścianą oraz w znajdującej się obok komórce Niemcy składali ciała osób zamordowanych podczas śledztwa.

W wąskim korytarzu prowadzącym do cel izolacyjnych można usłyszeć czytane przez aktorów grypsy i relacje więźniów. Na wprost obecnego wejścia do mauzoleum odtwarzana jest etiuda Twarze zamęczonych i wieczny płomień wraz z ok. 5–minutowym nagraniem z historią tego miejsca (w językach polskim, angielskim lub niemieckim).

Na ścianie korytarza umieszczono 4 terminale z prezentacjami historycznymi (m.in. interaktywne przedstawienie trasy, jaką z Pawiaka na Szucha pokonywały ciężarówki z więźniami).

Ekspozycję mogą zwiedzać osoby powyżej 14 roku życia.

Epilog

W latach 60. dokonano dalszych badań pomieszczeń więzienia, zakonserwowano i odczytano ponad tysiąc napisów i tekstów (zapisanych na ścianach, framugach okien i na podłogach więzienia), różnych modlitw, zapisków o Polsce, śmierci, oraz inicjałów, nazwisk, pseudonimów, rysunków, krzyży, oraz innych śladów pobytu aresztowanych. Duża część z nich pochodzi z okresu powstania warszawskiego.

Na ścianie celi nr 6 odkryto również napis, często przytaczany w następnych latach w literaturze historycznej i patriotycznej:

Łatwo jest mówić o Polsce
Trudniej dla niej pracować
Jeszcze trudniej umrzeć
A najtrudniej cierpieć

Upamiętnienie

W latach 50. na frontowej ścianie po lewej stronie wejścia do budynku odsłonięto tablicę pamiątkową z piaskowca projektu Karola Tchorka[12].

Polacy osadzeni, więzieni i mordowani w gmachu byłego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w al. Szucha 25 oraz na Pawiaku zostali upamiętnieni na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: PAWIAK – AL. SZUCHA 1939–1945.

Galeria

Przypisy

  1. Aleja Szucha. Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939–1944. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1967, s. 5.
  2. Antoni Reński: Tramwaj z alei Szucha. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979, s. 18. ISBN 83-11-06581-0.
  3. Aleja Szucha. Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939–1944. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1967, s. 4.
  4. a b c d Filia Muzeum Więzienia Pawiak. W: Muzeum Niepodległości [on-line]. [dostęp 2016-05-23].
  5. a b Aleja Szucha. Mauzoleum Walki i Męczeństwa 1939–1944. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1967, s. 9.
  6. Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w latach 1939–1945. Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1984, s. 60. ISBN 83-01-04207-9.
  7. Tadeusz Kur. Inskrypcje z alei Szucha. „Stolica”. 9, s. 12, 28 lutego 1965. 
  8. Władysław Bartoszewski: Warszawski pierścień śmierci 1939-1944. Warszawa: Świat Książki, 2008, s. 273. ISBN 978-83-247-1242-7.
  9. Tomasz Strzembosz: Odbijanie więźniów w Warszawie 1939-1944. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972, s. 109.
  10. Anna Mieszkowska (oprac.): Matka dzieci Holokaustu. Historia Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, 2007, s. 195. ISBN 978-83-7495-277-4.
  11. Niektóre źródła podają datę 1 lipca 1964; zob. np. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 474. ISBN 83-01-08836-2.
  12. Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 169. ISBN 83-01-06109-X.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Warszawa outline with districts v4.svg
(c) Mfloryan at pl.wikipedia, CC BY 2.5
Mapa Warszawy - podkład lokalizacyjny
Masovian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Masovian Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 53.55N
  • S: 50.95 N
  • W: 19.15 E
  • E: 23.25 E
Dekorowanie funkcjonariuszy Sipo z al. Szucha 25 w Warszawie.jpg
Dekorowanie odznaczeniami funkcjonariuszy Sicherheitspolizei (Sipo) z al. Szucha 25 w Warszawie
Napis Łatwo jest mówić o Polsce Mauzoleum Walki i Meczeństwa 2021.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Zachowany napis na ścianie celi nr 6 w Mauzoleum Walki i Męczeństwa, w d. siedzibie Gestapo w al. Szucha 25: Łatwo jest mówić o Polsce/Trudniej dla niej pracować/Jeszcze trudniej umrzeć/A najtrudniej cierpieć
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 023.JPG
Autor: Adrian Grycuk (photo), Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Portret Adolfa Hitlera w Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 07.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 05.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego al. Szucha 25 przed 1939.jpg
Gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, w latach 1939-1944 siedziba Gestapo na dystrykt warszawski
Korytarz z celami al. Szucha 25.jpg
Korytarz w więzieniu śledczym w al. Szucha 25 w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 11.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Cela w Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 09.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Cela zbiorowa ("tramwaj") w Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 06.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pokój dyżurnego funkcjonariusza Gestapo w Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Mauzoleum Walki i Meczenstwa 20080720 01.JPG
Główne wejście do Mauzuleum Walki i Męczeństwa przy al. Szucha 25 w Warszawie
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 10.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie
Report of the Polish Underground State about German atrocities in occupied Poland 03.jpg
Jedna ze stron syntetycznego raportu komórki więziennej Delegatury Rządu na Kraj, opisującego niemieckie zbrodnie w więzieniach i obozach koncentracyjnych w okupowanej Polsce. Na stronie tej opisano zbrodnie popełniane na warszawskim Pawiaku. Raport został przemycony za granicę i opublikowany w Londynie w 1944 przez polski rząd na uchodźctwie.
Mauzoleum Walki i Męczeństwa al. Szucha 12.JPG
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Warszawie