Mauzoleum i muzeum na Radogoszczu w Łodzi

Mauzoleum i muzeum na Radogoszczu w Łodzi
Symbol zabytku nr rej. 525-VII-19 z 3.03.1950, ZS-2/24 z 3.04.1964 oraz A/24 z 20.01.1971[1]
Ilustracja
Mauzoleum na Radogoszczu
Państwo

 Polska

Miejscowość

Łódź

Adres

ul. Zgierska 147

Typ budynku

mauzoleum (była fabryka włókiennicza)

Architekt

praca zespołowa: Tadeusz Łodziana (iglica), Roman Modzelewski (rzeźby w murze więziennym; rzeźba na budynku muzealnym)

Inwestor

władze m. Łodzi i Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy

Kondygnacje

zespół memoriałowy: 30-metrowa iglica, trwała ruina spalonego dawnego budynku więziennego, tzw. „sarkofag” w jej wnętrzu, dziedziniec, budynek muzealny w dawnym budynku tkalni

Pierwszy właściciel

Samuel Abbe

Obecny właściciel

Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi

Położenie na mapie Łodzi
Mapa konturowa Łodzi, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Mauzoleum i muzeum na Radogoszczu w Łodzi”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Mauzoleum i muzeum na Radogoszczu w Łodzi”
Ziemia51°48′34,30″N 19°26′19,60″E/51,809528 19,438778
Strona internetowa

Mauzoleum i muzeum na Radogoszczu w Łodzi – zespół memoriałowy składający się z mauzoleum i muzeum w miejscu dawnego „Rozszerzonego Więzienia Policyjnego” (niem. Erweitertes Polizeigefangnis, Radegast), utworzonego 1 lipca 1940 w fabryce włókienniczej Samuela Abbego, spalonego w nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. wraz z ok. 1500 więźniami, największej niemieckiej zbrodni ludobójstwa dokonanej na obszarze Polski pomiędzy Bugiem a Odrą w okresie działań frontowych w 1945 roku. Obecnie oddział Martyrologii i Walki „Radogoszcz” samorządowego Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, u zbiegu ulic Zgierskiej i gen. J. Sowińskiego (pl. Pamięci Narodowej) w Łodzi.

Historia powstania mauzoleum

W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. załoga męskiego „Rozszerzonego Więzienia Policyjnego”, na kilkadziesiąt godzin przed zajęciem miasta przez wojska radzieckie (19 stycznia), podpaliła główny budynek więzienny wraz z więźniami. Była to największa zbrodnia ludobójstwa dokonana na obszarze Polski pomiędzy Bugiem a Odrą w okresie działań frontowych w 1945 roku[2]:

Nieomal natychmiast po zakończeniu okupacji niemieckiej w Łodzi (19 stycznia 1945 r.) spontanicznie zostało postanowione w kręgu ówczesnych tymczasowych władz Łodzi oraz mieszkańców miasta, że teren i ruiny spalonego więzienia radogoskiego stają się Miejscem Pamięci Narodowej. W II połowie 1945 r. Radogoszcz znalazł się pod opieką Wydziału Martyrologii Polskiej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki[3], a poprzez niego Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi[4].

Proces przekształcania terenu byłego więzienia w mauzoleum był długi z powodu braku funduszy. Już około 1948 r. został zorganizowany przez władze miasta konkurs architektoniczny na projekt mauzoleum radogoskiego[5], a Związek Byłych Więźniów Politycznych, Koło – Łódź oraz „Społeczny Komitet Opieki Nad Grobami Bojowników o Niepodległość i Demokrację i Nad Radogoszczem” zorganizowały społeczną zbiórkę pieniędzy[6]. We wrześniu 1948 r. teren byłego więzienia został nieco uporządkowany, jako wstęp do powstania mauzoleum[7]. Powstały w listopadzie 1949 r. oddział łódzki Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), skupił b. więźniów tego więzienia oraz objął w swojej uchwale założycielskiej patronat na terenem byłego więzienia[8]. Przejawem realizacji tej uchwały były w latach późniejszych dyżury na terenie byłego więzienia członków tej organizacji, którzy przekazywali zwiedzającym informacje o tym miejscu.

Przemiany społeczno-polityczne po wydarzeniach w czerwcu 1956 r., stworzyły podstawę finansową dla przekształcenia terenu b. więzienia w mauzoleum, między innymi z powodu reorganizacji funkcjonowania Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy. Od tego czasu część gromadzonych w nim środków pieniężnych mogła być przeznaczona na realizację m.in. takich projektów poza stolicą. Istotną rolę w podejmowaniu decyzji o budowie mauzoleum odegrała ówczesna I sekretarz Komitetu Łódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej – Michalina Tatarkówna-Majkowska[9]. Z tych samych środków powstało Muzeum Historii Ruchu Rewolucyjnego, w którego statucie założycielskim teren b. więzienia radogoskiego i planowanego mauzoleum stał się jego oddziałem[10].

Realizację przekształcania terenu byłego więzienia w mauzoleum rozpoczęto w 1959 r., według planów przygotowanych przez łódzkich plastyków i architektów. Zespół realizatorski: ogólny projekt mauzoleum: inż.-arch. Tadeusz Herburt, pomnik „iglica radogoska”: Tadeusz Łodziana, płaskorzeźby i metaloplastyka: Antoni Biłas (m.in. rzeźba z tekstem „Nigdy więcej faszyzmu” w zachodnim murze mauzoleum), Wacław Wołosewicz, Roman Modzelewski (następna rzeźba w zachodnim murze mauzoleum)[11].

Mauzoleum, ale jeszcze bez części muzealnej, odsłonięto podczas wielkiej manifestacji mieszkańców Łodzi 9 września 1961 r.[12] Mauzoleum tworzyły w tym czasie 30-metrowa iglica usytuowana poza terenem więzienia oraz tzw. „sarkofag” w środku zabezpieczonych ruin spalonego głównego budynku więzienia – z czołową inskrypcją o treści Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności. Imiona i ciała zabrał nam ogień, żyjemy tylko w waszej pamięci. Niech śmierć tak nieludzka nie powtórzy się więcej oraz bocznej, po prawej stronie, W każdej grudce tej ziemi historia, historia, której zapomnieć nam nie wolno – oraz fragment d. dziedzińca więziennego. Istotnym jego elementem była i jest metaloplastyka w ciągu dawnego muru więziennego od strony ul. gen. J. Sowińskiego oraz elementy rzeźbiarskie w ciągu muru od strony ul. Zgierskiej.

Obok Mauzoleum przebiega Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa.

Historia powstania muzeum

24 czerwca 1954 r., wobec przedłużającej się realizacji idei mauzoleum radogoskiego, we fragmencie parterowej hali, położonej obok spalonego budynku głównego, otwarto niewielką planszową wystawę prezentujących dzieje więzienia i jego spalenie[13].

Makieta więzienia radogoskiego na ekspozycji oddziału Martyrologii i Walki „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.

Muzeum, w parterowej hali b. fabryki i więzienia, położonej obok spalonego budynku głównego d. fabryki i więzienia, otwarto 19 stycznia 1976 r.[14] Głównym autorem scenariusza tej ekspozycji był, od 1 września 1974 do 28 stycznia 1979 roku, pierwszy kierownik oddziału „Radogoszcz” – Tadeusz Czapliński.

W dawnym budynku mieszkalnym przedwojennych właścicieli fabryki oraz później przeznaczonym dla załogi więzienia, funkcjonuje Dział Okupacji 1939–1945 MTN-Łódź, który m.in. prowadzi „Kartotekę b. więźniów Radogoszcza”, dysponuje również skomputeryzowanym spisem osób pochowanych na jedynych dostępnych dla łodzian od połowy 1942 r. dwóch cmentarzach na „Kurczakach” i przy ul. Rzgowskiej na Chojnach. Na stronie muzeum MTN-Łódź dostępna jest "Bibliografia radogoska"[15].

Pierwotnie w powszechnym obiegu prasowym i publikacyjnym funkcjonowała nieprawidłowa nazwa tego obiektu jako „Muzeum Martyrologii i Walki”. Obecnie jest to już, zgodnie ze stanem faktycznym od lat, Oddział Martyrologii i Walki „Radogoszcz” Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi. Na ekspozycję muzealną składają się dwie wystawy stałe: „Radogoszcz, 1939–1945” oraz „Łódź i Ziemia Łódzka w latach wojny i okupacji 1939–1945”.

Przypisy

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 24 listopada 2022, s. 49 [dostęp 2011-09-01].
  2. ↑ Martyrologium łódzkie. Przewodnik po Radogoszczu i Miejscach Pamięci Narodowej, Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, Łódź 2005, ISBN 83-907422-2-5.
  3. ↑ [bez autora], Mauzoleum męczenników polskich, [w:] „Dziennik Łódzki”, 1 sierpnia 1945, nr 27, s. 4.
  4. ↑ Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi [MTN-Łódź], sygn. A-8760 (korespondencja Wydziału Kultury i Sztuki w sprawie zabezpieczenia śladów martyrologii na terenie Łodzi, w tym terenu b. więzienia radogoskiego.
  5. ↑ W zbiorach MTN-Łódź znajdują się materiały jednego z projektów (sygn. A-3637).
  6. ↑ MTN-Łódź, sygn. A-5461 i A-3635 (cegiełki o nominale 100 zł).
  7. ↑ (jb), Odgruzowanie b. więzienia w Radogoszczu, [w:] „Dziennik Łódzki”, 17 września 1948, nr 257, s. 5.
  8. ↑ [bez autora], „Głos Robotniczy”, 15 listopada 1949 r., nr 314, s. 7.
  9. ↑ [bez autora], Łódź w latach 1959–1965. Z obrad Prezydium Rady Narodowej m. Łodzi, [w:] „Głos Robotniczy”, wyd. A, 6 stycznia 1959 r., nr 4, s. 6.
  10. ↑ (ast), Z zebrania komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego, [w:] „Głos Robotniczy”, wyd. A, 17 lutego 1959 r., nr 40, s. 1 ((…) W dniu wczorajszym odbyło się rozszerzone posiedzenie komitetu organizacyjnego budowy Muzeum Ruchu Robotniczego w Łodzi. (...) Muzeum to mieścić się będzie w gmachu b. więzienia przy ul. Gdańskiej [13] oraz częściowo (ekspozycja dotycząca okupacji) w budynku powięziennym na Radogoszczu. (...) Godzi się zauważyć, że przedstawiciel SFOS zapewnił uczestników zebrania, że część funduszów zebranych w Łodzi i województwie na SFOS będzie przeznaczona na cele budowy Muzeum [zgodnie z nowymi uregulowaniami dotyczącymi funduszy SFOS]).
  11. ↑ Miejsca pamięci narodowej w Łodzi. Martyrologia i walka 1939–1945, oprac.: Tadeusz Czapliński i Jerzy Launer. Łódź 1972, s. 16–25.
  12. ↑ [bez autora], Wielka manifestacja mieszkańców Łodzi. Towarzysz Ignacy Loga-Sowiński dokonał odsłonięcia pomnika w Radogoszczu., [w:] „Trybuna Ludu”, 10 września 1961, nr 249, s. 4; R.G., Chwała poległym – pokój żywym. Wiec na Radogoszczu zgromadził 60 tysięcy łodzian. Ignacy Loga-Sowiński wziął udział w manifestacji., [w:] „Dziennik Łódzki”, 11 września 1961, nr 214, s. 1 i 2).
  13. ↑ [bez autora], Wystawa w Radogoszczu, [w:] „Głos Robotniczy”, 28 kwietnia 1955, nr 100, s. 4 (fotografia z jej fragmentem).
  14. ↑ [bez autora], Uroczyste obchody 31. rocznicy wyzwolenia. Otwarcie Muzeum Martyrologii i Walki na Radogoszczu. Hołd dla żołnierzy polskich i radzieckich. Odznaczenia dla zasłużonych łodzian. Koncert w Teatrze Wielkim [w Łodzi], [w:] „Głos Robotniczy”, 20 stycznia 1976 r., nr 15, s. 1 i 2.
  15. ↑ muzeumtradycji.pl. [dostęp 2015-03-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-31)].

Bibliografia

  • Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich, 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 298-300, ISBN 83-01-00065-1.
  • Muzeum martyrologii powstanie w Radogoszczu, „Dziennik Łódzki”, 19 X 1947, nr 287, s. 3.
  • Muzeum zbrodni hitlerowskich, „Express Ilustrowany” [Łódź], 24 XII 1947, s. 351, s. 3.
  • Muzeum zbrodni niemieckich w Radogoszczu pod Łodzią, „Polska Zbrojna” [Warszawa], 27 XII 1947, nr 343, s. 2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Łódź Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Łódź Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 52.45 N
  • S: 50.78 N
  • W: 17.95 E
  • E: 20.75 E
Distinctive emblem for cultural property.svg
Blue Shield - the Distinctive emblem for the Protection of Cultural Property. The distinctive emblem is a protective symbol used during armed conflicts. Its use is restricted under international law.
Radogoszcz mauzoleum.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC BY-SA 2.5
Makieta Radogoszcz Lodz.jpg
Autor: HuBar, Licencja: CC BY-SA 2.5
Makieta obozu Radogoszcz w Łodzi