Mazowsze

Mazowsze
Herb
Herb
Położenie
Państwa

 Polska

Stolica

Płock

Ważniejsze miejscowości

Czersk, Rawa Mazowiecka, Sochaczew, Gostynin, Łomża, Ciechanów, Liw, Łowicz, Grójec, Wizna

Historyczny podział Mazowsza (XIII–XVIII w.)

Mazowsze (łac. Mazovia) – kraina historyczna położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce, znajdująca się w większości w woj. mazowieckim; historyczną stolicą Mazowsza jest Płock, a Mazowsza południowego Czersk, za panowania Władysława Hermana Płock był również stolicą Polski oraz najstarszym miastem tego regionu (prawa miejskie w 1237); dzielnica historyczna Polski.

Utrzymująca się przez kilka wieków niezależność polityczna Mazowsza zadecydowała o jego odrębności regionalnej w kulturze i prawie[1].

Toponimia

Nazwa krainy pierwotnie brzmiała Mazow (por. łac. Mazovia) i stanowiła albo nazwę dzierżawczą od nazwy osobowej Maz (por. Mazury), oznaczającej człowieka mieszkającego w błotach (‘umazanego’), albo nazwę topograficzną, oznaczającą ‘błotnisty kraj’. Pojawiała się także forma Mazosze (od słowa Mazoch, którym nazywano mieszkańców Mazowsza), natomiast Mazowsze jest rezultatem kontaminacji tych dwóch form[2]. Według Mikołaja Rudnickiego:

Od nazwy grodu Mazow[a] urobiono przymiotnik *Maz-ow-ьsk-, a dopiero odeń z sufiksem -ьje, powstała nazwa *Mazow-ьsk-ьje. W danym razie połączenie -sk- dało -ch-, por. łaskotać: łachotać, łachotki: łaskotki, łechtać: łesktać, tedy zamiast rezultatu Mazowszcze powstało Mazowsze z uprzedniego *Maz-ov-ьch-ьje (Mazouse XIII w.), przymiotnik brzmi normalnie mazowieski od tematu Maz-ov-ьch, tzn. jego praformą jest maz-ov-ьch-ьsk-, które dało -mazowieszski, z czego mazowieski... Mazowsze tedy nie jest «dziwacznym złożeniem», jak się wyraża Brückner, ale formacją, w której sufiks -ьsk- wystąpił jako -ьch- Zapewne taką samą formacją jest Kotowsze = *Kotov-ьch-ьje. Powody tego rozszczepienia sk na -ch-:-sk- dotąd nie są znane[3].

Historyk Marcin Kromer[4] oraz Alessandro Guagnini[5] uważali, że nazwa Mazowsze pochodzi od imienia Miecława (Maslausza albo Mazosza), cześnika Mieszko II Lamberta, który przejął władzę po ucieczce władcy na Węgry.

Niektórzy językoznawcy upatrywali w nazwie Mazowsza związek z wyrazem serbskim mezewo, oznaczającym po węgiersku równinę[6].

Historia

Osadnictwo

W X wieku najgęściej zasiedlonym obszarem Mazowsza były ziemie położone między Wkrą i Orzycem (tzw. „Stare Mazowsze”) z centralnym grodem w Płocku. Osadnictwo koncentrowało się także w okolicach Łęczycy, Czerska, Wizny i nad dopływami Narwi. Charakterystyczną cechą Mazowsza zaobserwowaną w źródłach archeologicznych jest obrządek pogrzebowy w postaci grobów z kamiennymi obudowami, który to zwyczaj sięgał na wschód aż po Podlasie, gdzie zaobserwowano pozostałości „mazowieckiej” fali osiedleńczej (grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach)[7] i nawet za Brześć[8].

W państwie Piastów

Ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan przypuszczalnie pomiędzy latami 960–991[9], ponieważ z relacji ibn Jakuba i „Dagome iudex” wynika, że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi. Być może pierwszym ośrodkiem władzy Piastów na Mazowszu był Włocławek, ponieważ w połowie X wieku wzniesiono tam nowy gród w miejscu spalonej osady, a później był wymieniany jako jeden z najważniejszych ośrodków w państwie. Po 979 roku Piastowie wybudowali gród w Płońsku[10]. Na północnym Mazowszu z inicjatywą budowlaną Piastów wiąże się grody w Płocku, Raciążu, Szreńsku, Ciechanowie, Grudusku, Grzebsku, Nasielsku[11]. Na przełomie IX i X wieku zaczyna się budowa grodów (Mokrzk, Słupno, Sypniewo, Święck) obejmując także ziemię chełmińską. Grody były także budowane przez następne dziesięciolecia X wieku (Wola Szydłowska, Warszawa-Stare Bródno, Stara Łomża, Grodzisk nad Orzem). Na wschodzie powstały wiązane z osadnictwem mazowieckim grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach[7].

     Mazowsze pod rządami Miecława ok. 1047

W czasie bezkrólewia i zamętu spowodowanego reakcją pogańską Miecław (namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II) próbował w latach 1037–1047, opierając się terytorialnie na Mazowszu, stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej. Próby te zostały zdławione w 1047 roku przez Kazimierza Odnowiciela przy pomocy posiłków Jarosława Mądrego, który w zamian za pomoc objął część ziem położonych nad Bugiem. Po wygranym konflikcie Piastowie przystąpili do wzmożonego zwalczania pogańskich ośrodków i kultów, niszczenia nowo powstałych pogańskich świątyń i posągów oraz rozbudowy administracji kościelnej i odbudowy zniszczonych lub porzuconych kościołów. Po odbudowie państwa piastowskiego nastąpiła dalsza rozbudowa sieci grodowej. W XI wieku powstał na północnej granicy gród w Chełmnie, a na wschodniej Grodzisk nad Liwcem. W XI wieku opanowano także ziemie na północ od Bugu, o czym świadczy nadanie klasztorowi z Mogilna dochodów z przepraw pod Makowem i w Wiźnie. Oparciem Piastów w tym rejonie stał się rozbudowany gród w Święcku, będący głównym ośrodkiem administracyjnym na tym wschodnim obszarze Mazowsza[8].

W początkach polskiej państwowości Mazowsze pozostawało przez długi czas na uboczu i dlatego pod wieloma względami zachowało swoją kulturę, wyróżniającą się od ziem starej Polski (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska)[12].

Po wygnaniu z Polski króla Bolesława II Szczodrego w 1079 roku, na Mazowszu do roku 1102 władzę sprawował jego brat książę Władysław I Herman, który być może sprawował już wcześniej w tej dzielnicy rządy namiestnika[13]. Po jego śmierci kontrolę nad dzielnicą objął książę Bolesław III Krzywousty.

Wczesna organizacja kościelna

W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku (najstarsze miasto Mazowsza, prawa miejskie – 1237), obejmujące ziemie podlegające wcześniej archidiecezji gnieźnieńskiej. Południowe ziemie Mazowsza, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, pozostawiono przy biskupstwie poznańskim, tworząc archidiakonat czerski, od 1406 archidiakonat warszawski.

Księstwa mazowieckie

Mazowsze w latach 1313–1345 po śmierci Bolesława III
Mazowsze w latach 1381–1426 po śmierci Siemowita III

Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Mazowsze w 1138 przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu. Stanowiło ono wtedy terytorium, które połączono w jedną dzielnicę z Kujawami i ziemią łęczycko-sieradzką, które jednak odłączono od Mazowsza w 1234 r. Po Bolesławie Kędzierzawym władzę w dzielnicy sprawował Leszek mazowiecki, po którego bezpotomnej śmierci w 1186 roku władzę objął książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy. Na początku XIII w. Mazowsze objął Konrad I mazowiecki, brat Leszka Białego z którym początkowo rządził w dzielnicy. Podczas jego rządów Mazowsze zostało najechane przez Prusów w latach 1219, 1220, 1222, co spowodowało wyprawy odwetowe Konrada, Henryka Brodatego i Leszka Białego oraz stworzenie systemu stróży granicznych od północy. Do walki z Prusami powołani zostali także bracia dobrzyńscy. Niedługo później na rzecz zakonu krzyżackiego odpadła od Mazowsza ziemia chełmińska, którą w 1228 roku nadał im w dzierżawę Konrad mazowiecki. Po krótkich zawirowaniach po śmierci Konrada mazowieckiego większość Mazowsza znalazła się w 1248 roku pod rządami księcia Siemowita I. Po jego śmierci nastąpił pierwszy podział Mazowsza. Dawne księstwo Siemowita podzielili w 1275 roku jego synowie Bolesław II mazowiecki i Konrad II czerski.

Książę Bolesław II mazowiecki w roku 1294 na krótko zjednoczył Mazowsze, jednak po jego śmierci w 1313 roku księstwo zostało ponownie podzielone na dzielnice. Siemowit II otrzymał środkową część ze stolicą w Rawie Mazowieckiej. Trojden I otrzymał ziemię czerską, a Wacław część z Płockiem.

W tym okresie utrwalił się podział Mazowsza na trzy regiony:

  • księstwo czerskie ze stolicą w Czersku i później Warszawie – utworzone w 1247 na rzecz księcia Siemowita I
  • księstwo płockie ze stolicą w Płocku obejmujące ziemię płocką, ziemię gostynińską, ziemię wyszogrodzką i ziemię zawkrzańską.
  • księstwo rawskie ze stolicą w Rawie Mazowieckiej, obejmujące Sochaczew, Zakroczym, Gostynin, Łomżę, Ciechanów i Wiznę

W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna (Oppidi quod dictur Grodno... a terrarum nostrorum ad duas lencas posit)[14].

W roku 1351 książęta Siemowit III i Kazimierz I warszawski złożyli hołd lenny królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci księcia Kazimierza w 1355 r. taki hołd z całego Mazowsza złożył królowi polskiemu Siemowit III w zamian za co otrzymał z powrotem Płock i Zapilicze.

W 1370 r., po śmierci króla Kazimierza Wielkiego, książę Siemowit III na krótko zjednoczył księstwa mazowieckie, przyłączając na mocy układów należące wcześniej do króla Kazimierza: Płock, Wiznę, Wyszogród i Zakroczym. Po śmierci Siemowita III w 1381 r. Mazowsze zostało podzielone pomiędzy Siemowita IV i Janusza I Starszego, który znacznie rozwinął gospodarczo swoją dzielnicę, zakładając na prawie chełmińskim 24 miasta i przenosząc stolicę swojego księstwa z Czerska do Warszawy. Krótkotrwale opanował także, należące dawniej do Mazowsza, ziemie w rejonie Drohiczyna, Mielnika i Bielska (1382-1383, 1390-1429).

Powrót do Królestwa Polskiego

W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska i gostynińska w 1462 r. po śmierci Władysława II i Siemowita IV oraz sochaczewska w 1476 r. (z tych trzech utworzono województwo rawskie), płocka w 1495 r. po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526 r. 10 września 1526 sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu, oficjalnie potwierdzając inkorporację Mazowsza do Korony.

24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpecki, płoński, szreński, niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między Wkrą, Łydynią a Prusami, nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej. Do 1540 roku Mazowsze utrzymało własny sejm (później przekształcony w sejmik generalny), a do 1577 roku utrzymało odrębne prawo (w 1540 opublikowane jako tzw. Zwód Goryńskiego). Prawo zwyczajowe różniące się od polskiego skodyfikowano w statucie Prażmowskiego z 1522 i Goryńskiego z 1540 r. W 1576 r. odstąpiono od prawa lokalnego i przyjęto prawo polskie potwierdzone przez Batorego w 1577 r. z zachowaniem niektórych „mazowieckich eksceptów”.

Warszawa w XVIII w. na obrazie B. Bellotto

Zamki królewskie, w których urzędowali (także sezonowo) władcy po inkorporacji, znajdowały się w Warszawie, Płocku, Czersku.

W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury, Podlasie, Litwę, Ruś[15], a także Prusy Książęce (gdzie przybyszów z Mazowsza nazywano Mazurami).

Okres zaborów

W drugim i trzecim rozbiorze większa część Mazowsza przypadła Prusom, a mniejsza, między Wisłą i Bugiem – Austrii. W roku 1807 Napoleon Bonaparte utworzył Księstwo Warszawskie, w którym znalazło się całe Mazowsze. Lecz wojny napoleońskie zakończyły się klęską Francji. Zwycięskie mocarstwa na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. zdecydowały, że 2/3 Księstwa przypadły Rosji – w konsekwencji całe Mazowsze znalazło się w Królestwie Kongresowym. Wtedy utworzono ponownie województwo mazowieckie, ale w znacznie zmniejszonych granicach; w 1837 zamieniono je na gubernię mazowiecką, a tę w 1844 r. na gubernię warszawską[16].

II Rzeczpospolita

W latach 1919–1939 Mazowsze całe lub prawie całe znalazło się w województwie warszawskim.

II wojna światowa

Podczas okupacji hitlerowskich Niemiec Mazowsze było częścią Generalnego Gubernatorstwa. Części Polski, na której niemieccy cywile się nie osiedlali. GG było miejscem zsyłki Polaków wysiedlonych z Pomorza i Wielkopolski w imię polityki lebensraumu.

Warunki naturalne

Kraina leżąca w rejonie środkowego dorzecza Wisły, do 1526 r. nie tworzyła integralnej części z Królestwem Polskim. Gleby marne i kamieniste, morenowe osady i słaby system odwadniania hamowały rozwój rolnictwa, pozostawiając rozległe tereny wrzosowisk oraz pokryte zaroślami ugory. Mazowsze pozbawione jest ważnych dla gospodarki bogactw naturalnych. Główne miasto Warszawa[17].

Granice Mazowsza

Obszar Mazowsza w 1793 r. a współczesne województwo mazowieckie. Zaznaczono także: Kurpie, księstwa biskupie i Ordynację Opinogórską

Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego. Granica ta biegła od rzeki Orzyc do Grajewa i rzeki Ełk[18]. Pierwotnie w skład Mazowsza wchodziły na północy także ziemia chełmińska, ziemia michałowska, ziemia lubawska, ziemia dobrzyńska.

Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią, Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie, ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom, Litwinom i Rusi. Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest, że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało za Drohiczyn i Brześć, które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wieku[19][20].

Od południa Mazowsze graniczyło z ziemią sandomierską i granica przebiegała m.in. od okolicy Stoczka i Żelechowa do Wyśmierzyc nad Pilicą.

Podział terytorialny

W lustracjach królewszczyzn z XVI wieku w skład Mazowsza wchodziły ówczesne trzy województwa: mazowieckie, płockie i rawskie, które dzieliły się na 33 powiaty. Ówczesny podział prezentuje poniższe zestawienie tabelaryczne (pisownia oryginalna)[21].

Podział terytorialny Mazowsza (XVI wiek)
WojewództwoPowiatUwagi
płockiepłockiziemia płocka
bielski
płoński
raciąski
sieprski
szreńskiziemia zawkrzeńska
mławski
niedzborski
rawskiesochaczewskiziemia sochaczewska
rawskiziemia rawska
gostynińskiziemia gostynińska
mazowieckieczerskiziemia czerska
grojecki
warecki
warszawskiziemia warszawska
wyszogrodzkiziemia wyszogrodzka
zakroczymskiziemia zakroczymska
nowomiejski
ciechanowskiziemia ciechanowska
przasnyski
sochociński
wizkiziemia wiska
wąsoski
łomżyńskiziemia łomżyńska
kolneński
zambrowski
ostrołęcki
różańskiziemia makowska
makowski
nurskiziemia nurska
ostrowski
kamieniecki
liwskiziemia liwska

Architektura

Pomniki historii

Zamki książąt mazowieckich

Pałace

Obiekty sakralne

Miasta

Największe miasta Mazowsza współcześnie:

miastopopulacja
(2015)[22]
województwo
(2016)
województwo Polski
przedrozbiorowej
1.Warszawa1 724 404mazowieckiemazowieckie
2.Płock122 815mazowieckiepłockie
3.Łomża62 711podlaskiemazowieckie
4.Pruszków59 570mazowieckiemazowieckie
5.Legionowo54 231mazowieckiemazowieckie
6.Ostrołęka52 917mazowieckiemazowieckie
7.Skierniewice48 634łódzkierawskie
8.Otwock45 044mazowieckiemazowieckie
9.Piaseczno44 869mazowieckiemazowieckie
10.Ciechanów44 797mazowieckiemazowieckie
11.Żyrardów41 096mazowieckierawskie
12.Mińsk Mazowiecki39 880mazowieckiemazowieckie
13.Wołomin37 505mazowieckiemazowieckie
14.Sochaczew37 480mazowieckierawskie
15.Ząbki31 884mazowieckiemazowieckie
16.Mława30 880mazowieckiepłockie
17.Grodzisk Mazowiecki29 907mazowieckierawskie
18.Łowicz29 420łódzkierawskie
19.Marki29 032mazowieckiemazowieckie
20.Nowy Dwór Mazowiecki28 287mazowieckiemazowieckie
21.Wyszków27 222mazowieckiemazowieckie
22.Piastów22 826mazowieckiemazowieckie
23.Ostrów Mazowiecka22 796mazowieckiemazowieckie
24.Płońsk22 494mazowieckiepłockie
25.Zambrów22 451podlaskiemazowieckie
26.Grajewo22 246podlaskiemazowieckie
27.Kobyłka20 855mazowieckiemazowieckie
28.Józefów19 914mazowieckiemazowieckie
29.Sulejówek19 311mazowieckiemazowieckie
30.Pułtusk19 228mazowieckiemazowieckie

Miasta i mieszczanie

Prócz Warszawy dzielnica mazowiecka większych miast nie posiadała. Była ludna, uboga, zdominowana przez liczną drobną szlachtę, żyjącą prawie jak chłopstwo, jak w żadnej innej dzielnicy Polski. Inaczej przebiegał również model lokacji miast na Mazowszu. Pierwsze miasto tej dzielnicy to Płock, został lokowany na prawie książęcym w 1237 r. W 1257 Pułtusk i 1298 Łowicz były miastami kościelnymi. Warszawa lokowana w 1300 była również założona na prawie książęcym. W XV wieku lokowano na Mazowszu największą liczbę miast. W sumie na 156 przywilejów lokacyjnych nadanych na Mazowszu do 1791 roku, 36% opierało się na prawie książęcym lub królewskim, 15% na prawie kościelnym, a 49% pochodziło z nadań szlacheckich. Do najbogatszych miast średniowiecznego Mazowsza wraz z zamkami należały Ciechanów, Czersk, Gostynin, Warszawa, Liw, Łomża, Płock, Rawa, Sochaczew i Wyszogród.

Zobacz też

Uwagi

  1. Mazowsze w dawnym powiecie lipnowskim, zapis Mazufe cum lacu z 1229 r.

Przypisy

  1. Problem regionalizacji dla potrzeb turystyki na przykładzie Mazowsza. Studia nad turystyką. Prace geograficzne i regionalne. s. 100. [dostęp 2017-02-11].
  2. Stefan Hrabec: Jeszcze raz o nazwie Mazowsze., Onomastica nr 7, r. IV, z. 2, Wrocław 1958.
  3. Mikołaj Rudnicki: Prasłowiańszczyzna–Lechia–Polska. t. II, Poznań 1961, s. 240.
  4. „Tegoż czasu Maslaus, albo Mazosz, który był a króla Mieczysława podczaszym, człowiek możny i śmiały, dzierżawy w płockim województwie...”, [w:] Marcin Kromer: Kronika polska. wyd. 1882; Samuel Linde: Słownik języka polskiego. M-O, s. 49.
  5. „Długosz zaś, Kromer, Miechowita i Gwagnin nadają początek nazwiska Mazowsza od Maslawa podczaszego królewskiego i rządcy „, [w:] Jędrzej Moraczewski: Starożytności polskie. wyd. 1982, op. cit. Guagnini.:Kronika Sarmaciej europejskiej. Kraków. 1611.
  6. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, rozdz. Plemiona lechickie i ich ziemie.
  7. a b Krasnodębski D.: Badania Instytutu Archeologii i Etnologii PAN na terenie woj. białostockiego (podlaskiego) w latach 1990–2005., [w:] H. Karwowska, A. Andrzejewski, Stan badań archeologicznych na pograniczu Polsko-Białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne. Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok 2006, s. 66, 74, ISBN 83-87026-70-0.
  8. a b Dulnicz Marek: Mazowsze w wieku, [w:] Ziemie Polskie w X wieku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy, Kraków 2000, s. 200–213.
  9. Szczur Stanisław: Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002, s. 34.
  10. Odkrycia archeologiczne w Płońsku. [zarchiwizowane z tego adresu].
  11. Sławomir Wadyl, Pomorze Wschodnie w X wieku. Uwagi na marginesie pracy Błażeja Śliwińskiego, Początki Gdańska: Dzieje ziem nad zachodnim brzegiem Zatoki Gdańskiej w I połowie X wieku, Gdańsk 2009, s. 298.
  12. Jan Stanisław Bystroń: Etnografia Polski. Poznań: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1947, s. 24.
  13. Jerzy Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999, s. 114–115.
  14. Codex diplomaticus Prussicus, wyd. J. Voigt, tom 3, Konigsberg 1848, nr 134, s. 182.
  15. „Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jadźwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. s. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, s. 15–16)...”, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. s. 191.
  16. Mazowsze. Encyklopedia Gutenberga. [dostęp 2019-03-28].
  17. Norman Davies. Boże Igrzysko. Historia Polski, Kraków 2002, s. 51.
  18. E. Kowalczyk, Systemy obronne wałów podłużnych we wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich, Wrocław 1987, s. 148–154.
  19. J. Tyszkiewicz, Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu. Historia pogranicza nad górną Narwią do połowy XIII w., Warszawa 1974, s. 134 i nast.
  20. Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza, tom I. Pułtusk 2006, s. 112.
  21. Adolf Pawiński: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 1–5, seria: Źródła dziejowe: Polska XVI wieku. [dostęp 2009-06-23].
  22. Lista miast w Polsce, Polska w liczbach [dostęp 2017-11-18] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Krasiński Palace in Warsaw (by Pudelek).JPG
Autor: Pudelek, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pałac Krasińskich w Warszawie
Pałac Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie 14.JPG
Autor: Geociekawostki, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Warszawa, pałac Królewski z Łazienką Lubomirskiej (Marconiówka)
Nieborow fasada tyl z ogrodu 2.jpg
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Pałac i Ogród w Nieborowie: Fasada od strony ogrodu
Castle Square in Warsaw (8842631175).jpg
Autor: Filip Maljković from Pancevo, Serbia, Licencja: CC BY-SA 2.0
Castle Square (Plac Zamkowy) in Warsaw, Poland
Panstwo mieclawa.svg
Autor: Hoodinski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Państwo Miecława oraz granice Polski w 1037 roku
Mazowsze w.png
Autor: Fjl, revision Ulamm (dyskusja), Licencja: CC BY-SA 4.0
historyczny podział Mazowsza (XIII-XVIII wiek)
Skierniewice palac prymasowski.jpg
Autor: Piotr Kożurno, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dawny pałac prymasowski w Skierniewicach.
TDrRADzPalac 02.jpg
Autor: Tdurden, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
zespół pałacowy, XVI, XVII-XIX:
  • pałac, nr rej.: 150/32/58 z 20.06.1958
  • dwór, nr rej.: 756 z 22.03.1966
  • stajnia, nr rej.: 762 z 1.12.1966
Radziejowice, Radziejowice
Liw, zespół zamkowy, ob. muzeum.JPG
Autor: Autostopowicz, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Liw, zespół zamkowy, ob. muzeum, XV-XVIII, XX
A-664 z 4012006 Pałacyk Sokoła 1867.jpg
Autor: Adam Śledziak, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
pałacyk Sokoła 1867 Pruszków, ul. Kościuszki 41
Mława kościół Św Trójcy front.JPG
Autor: Czonek, Licencja: CC BY-SA 2.5
Kosciół farny Św. Trójcy w Mławie
Pałac, Otwock Wielki.jpg
Autor: Piotr Sajnog, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Otwock Wielki, pałac, 1693, XVIII
05 - Palce Zdunowo - 05.jpg
Autor: Jolanta Dyr, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zdunowo, dwór, 1910
Bazylika Katedralna w Łowiczu - 05.jpg
Autor: Jolanta Dyr, Licencja: CC BY-SA 3.0
Bazylika Katedralna w Łowiczu - widok od strony zachodniej, od strony ul. Podrzecznej na bramę główną. Brama główna, zbudowana w 1907r, znajduje się na wprost portalu kościoła.
Krakowskie Przedmieście Street, Warsaw, Poland 01.JPG
Autor: Bosyantek, Licencja: CC BY-SA 3.0
Krakowskie Przedmieście w Warszawie od Placu Zamkowego do Kościoła Św. Anny.
Synagoga Nożyków w Warszawie 2020.jpg
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Synagoga Nożyków w Warszawie
Palac Mala Wies.jpg
Autor: Tombarpmw, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zdjęcie nocne elewacji ogrodowej
Plock12 DSC0028.JPG
Autor: Wistula, Licencja: CC BY 3.0
Plock
Rawa(js)1.jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Poland, Rawa Mazowiecka Castle
Podlaskie - Wizna - Wizna - Kopernika 2 - Kościół JCh - Front;daleko.jpg
Autor: Krzysztof Kundzicz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela ul. Kopernika 2 w Wiźnie, gmina Wizna, podlaskie
Church in Żyrardów (2) (5025974780) (2).jpg
Autor: Krzysztof Dobrzański from Stalowa Wola, Poland, Licencja: CC BY 2.0
This is the actual centre of the town. John Paul II square, Gothic revival church built 1900-1903, a fountain and some plants.
Posiadłości magnackie na Mazowszu.png
Autor: Mariusz Kowalski i in., Licencja: CC BY-SA 4.0
Grand estates in Duchy of Mazovia
Mazowsze1381.png
Autor: Fjl, Licencja: CC-BY-SA-3.0
podział Mazowsza (1381–1426)
Plock2.jpg
Autor: Jerzy Strzelecki, Licencja: CC BY-SA 3.0
Płock
Czersk zamek 2014.JPG
Autor: Spitfire303, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Czersk, ruiny zamku wraz z terenem podzamcza, XIII, kon. XIV, 2 poł. XVI
Pałac w Lesznie.jpg
Autor: Piotr Sajnog, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Leszno, pałac, XVIII, XIX
Ciechanów, zamek, ob. Muzeum Szlachty Mazowieckiej,.JPG
Autor: Autostopowicz, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Ciechanów, zamek, ob. Muzeum Szlachty Mazowieckiej, XIV/XV, 2 ćw. XVI
Visitation Order church - Warsaw.jpg
Autor: LoMit, Licencja: CC BY-SA 4.0
Kościół Wizytek w Warszawie, pod wezwaniem Opieki św. Józefa Oblubieńca Niepokalanej Bogurodzicy Maryi (Krakowskie Przedmieście 34)
Mazowsze1313.png
Autor: Fjl, Licencja: CC-BY-SA-3.0
podział Mazowsza (1313–1345)
Mazowieckie płockie rawskie.png
Autor: Poznaniak, Licencja: CC BY-SA 3.0
Położenie województw mazowieckiego, płockiego i rawskiego I Rzeczypospolitej na tle współczesnego podziału administracyjnego
Pułtusk kosciol Sw Krzyza.jpg
Autor: Piotr Kożurno, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pułtusk, ul. Kościuszki 78 - kościół p.w. Krzyża Świętego (zabytek nr A-111)