Menzelia

Menzelia

Menzelia Lindley'a
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

dereniowce

Rodzina

ożwiowate

Rodzaj

menzelia

Nazwa systematyczna
Mentzelia Plum. ex L.
Sp. Pl.: 516 (1753)[3]
Typ nomenklatoryczny

M. aspera Linnaeus[4]

Mentzelia multiflora
Mentzelia humilis

Menzelia[5], mencelia, mentzelia[6] (Mentzelia Plum. ex L.) – rodzaj roślin z rodziny ożwiowatych. Należy tu 100 gatunków[3]. Zasięg rodzaju obejmuje oba kontynenty amerykańskie, bez wschodnich i północnych krańców Ameryki Północnej[3]. Najbardziej zróżnicowany jest w zachodniej części Stanów Zjednoczonych i w Meksyku[7], w Ameryce Południowej rośnie 8 gatunków[8]. Rośliny te często występują na siedliskach ubogich, zaburzonych, na klifach, zboczach, wydmach, nierzadko także na siedliskach ruderalnych[7]. Mentzelia decapetala jest charakterystyczna dla prerii[9]. Kwiaty zapylane są przez owady[10].

Liczne gatunki bywają uprawiane dla efektownych kwiatów[9]. Jako roślinę roczną uprawia się w Kalifornii[9], ale też m.in. w Polsce menzelię Lindley'a M. lindleyi[5] (jej wonne kwiaty otwierają się wieczorem[8]). Popularną rośliną ozdobną jest także Mentzelia laevicaulis, która lokalnie wykorzystywana jest także jako lecznicza. Indianie Ameryki Północnej pozyskiwali i mielili nasiona różnych gatunków menzelii na mąkę[9] (m.in. Mentzelia albicaulis, która poza tym służyła jako roślina lecznicza i substytut tytoniu[8]). W Ameryce Południowej preparaty z menzelii stosowano do leczenia bólów brzucha i wysyłano je w tym samym celu także do Europy[10].

Nazwa rodzajowa nadana temu rodzajowi pierwotnie przez Charlsa Plumiera[11] upamiętnia niemieckiego botanika związanego z Gdańskiem i Królewcem – Christiana Mentzela (1622–1701)[7]. Nazwa została zachowana przez Karola Linneusza[12].

Morfologia

Mentzelia laevicaulis
Mentzelia albicaulis
Pokrój
Rośliny jednoroczne, byliny i półkrzewy, rzadziej krzewy i niewielkie drzewa. Pędy pokryte są szorstkimi włoskami, często z zadziorkami. Włosków parzących brak. Korzeń palowy[10]. Łodygi prosto wzniesione, wspinające się lub płożące[7].
Liście
Zimozielone, rzadziej zrzucane w porze suchej[10]. Odziomkowe i łodygowe lub tylko łodygowe[7]. Naprzeciwległe w dolnej części pędu, w górnej zwykle skrętoległe (u M. arborescens wszystkie liście są naprzeciwległe)[10]. Siedzące lub ogonkowe[7]. Blaszki zwykle jajowate do trójkątnie jajowatych[10], ale też oszczepowate, zaokrąglone, lancetowate do równowąskich[7], często klapowane, czasem lirowate, na brzegu piłkowane, karbowane, ząbkowane, ewentualnie całobrzegie[7].
Kwiaty
Zwykle zebrane w szczytowe, wiechowate kwiatostany wierzchotkowe, rzadziej rozwijają się pojedynczo. Każdy kwiat wsparty jest dwoma podkwiatkami[10] i wyrasta na krótkiej szypułce[7]. Kwiaty są obupłciowe. Kielich składa się z 5 zielonych, zrośniętych u dołu działek. Koronę tworzy 5 dłuższych od działek płatków koloru białego, żółtego lub pomarańczowego, czasem są zaczerwienione u nasady. Płatki są wolne lub zrośnięte nasadami, mają kształt łopatkowaty, owalny, jajowaty lub lancetowaty, w czasie kwitnienia są wzniesione lub rozpostarte. Bywają owłosione od spodu, na brzegu lub na wierzchołku. Pręciki są liczne – od ośmiu do kilkudziesięciu, o różnej długości (wystają lub nie ponad okwiat). Nitki wszystkie są jednakowe, nitkowate lub zróżnicowane na nitkowate i spłaszczone (w tym także eliptyczne lub łopatkowate). Czasem część bywa zredukowana do prątniczków. Zalążnia powstaje zwykle z trzech owocolistków (5–7 u M. decapetala)[7]. Znamię jest drobne punktowe[10] lub językowate i rozdzielone na trzy łatki (5–7 u M. decapetala)[7].
Owoce
Otoczone trwałym kielichem walcowate, jajowate, maczugowate lub kubeczkowate torebki, proste lub skręcone, czasem w kształcie litery S. Otwierają się od szczytu klapami. Zawierają od kilku do wielu dziesiątek nasion. Nasiona osiągają od 0,5 do 4 mm długości i mają zróżnicowane kształty – są jajowate, gruszkowate, wydłużone, nieregularnie lub pryzmatycznie kanciaste, u niektórych gatunków są oskrzydlone[7].

Systematyka

Mentzelia decapetala

Rodzaj z rodziny ożwiowatych (Loasaceae). W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Loasoideae[13].

Wykaz gatunków[3]
  • Mentzelia adhaerens Benth.
  • Mentzelia affinis Greene
  • Mentzelia albescens (Gillies ex Arn.) Benth. & Hook.f. ex Griseb.
  • Mentzelia albicaulis (Douglas ex Hook.) Douglas ex Torr. & A.Gray
  • Mentzelia angurate Weigend
  • Mentzelia arborescens Urb. & Gilg
  • Mentzelia argillicola N.H.Holmgren & P.K.Holmgren
  • Mentzelia argillosa J.Darl.
  • Mentzelia aspera L.
  • Mentzelia asperula Wooton & Standl.
  • Mentzelia candelariae H.J.Thomps. & Prigge
  • Mentzelia canyonensis J.J.Schenk, W.C.Hodgs. & L.Hufford
  • Mentzelia chrysantha Engelm.
  • Mentzelia collomiae Christy
  • Mentzelia congesta (Nutt.) Torr. & A.Gray
  • Mentzelia conspicua Todsen
  • Mentzelia conzattii Greenm.
  • Mentzelia crocea Kellogg
  • Mentzelia cronquistii H.J.Thomps. & Prigge
  • Mentzelia decapetala (Sims) Urb.
  • Mentzelia densa Greene
  • Mentzelia desertorum (Davidson) H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia dispersa S.Watson
  • Mentzelia eremophila (Jeps.) H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia filifolia J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia floridana Nutt.
  • Mentzelia flumensevera (N.H.Holmgren & P.K.Holmgren) J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia goodrichii Thorne & S.L.Welsh
  • Mentzelia gracilenta Torr. & A.Gray
  • Mentzelia gypsophila B.L.Turner
  • Mentzelia heterosepala Weigend & E.Rodr.
  • Mentzelia hirsutissima S.Watson
  • Mentzelia hispida Willd.
  • Mentzelia holmgreniorum J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia hualapaiensis J.J.Schenk, W.C.Hodgs. & L.Hufford
  • Mentzelia humilis (Urb. & Gilg) J.Darl.
  • Mentzelia incisa Urb. & Gilg
  • Mentzelia integra (M.E.Jones) Tidestr.
  • Mentzelia involucrata S.Watson
  • Mentzelia inyoensis H.J.Thomps. & Prigge
  • Mentzelia isolata Gentry
  • Mentzelia jonesii (Urb. & Gilg) H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia laciniata (Rydb.) J.Darl.
  • Mentzelia laevicaulis (Douglas ex Hook.) Torr. & A.Gray
  • Mentzelia lagarosa (K.H.Thorne) J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia leucophylla Brandegee
  • Mentzelia librina (K.H.Thorne & F.J.Sm.) J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia lindheimeri Urb. & Gilg
  • Mentzelia lindleyi Torr. & A.Gray – menzelia Lindley'a
  • Mentzelia longiloba J.Darl.
  • Mentzelia marginata (Osterh.) H.J.Thomps. & Prigge
  • Mentzelia memorabilis N.H.Holmgren & P.K.Holmgren
  • Mentzelia mexicana H.J.Thomps. & Zavort.
  • Mentzelia micrantha (Hook. & Arn.) Torr. & A.Gray
  • Mentzelia mollis M.Peck
  • Mentzelia monoensis Brokaw & L.Hufford
  • Mentzelia montana (Davidson) Davidson
  • Mentzelia multicaulis (Osterh.) J.Darl.
  • Mentzelia multiflora (Nutt.) A.Gray
  • Mentzelia nesiotes (I.M.Johnst.) Brokaw & J.J.Schenk
  • Mentzelia nitens Greene
  • Mentzelia nuda (Pursh) Torr. & A.Gray
  • Mentzelia obscura H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia oligosperma Nutt. ex Sims
  • Mentzelia oreophila J.Darl.
  • Mentzelia pachyrhiza I.M.Johnst.
  • Mentzelia packardiae Glad
  • Mentzelia paradoxensis J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia parvifolia Urb. & Gilg ex Kurtz
  • Mentzelia pattersonii B.L.Turner
  • Mentzelia pectinata Kellogg
  • Mentzelia perennis Wooton
  • Mentzelia polita A.Nelson
  • Mentzelia procera (Wooton & Standl.) J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia pterosperma Eastw.
  • Mentzelia puberula J.Darl.
  • Mentzelia pumila Torr. & A.Gray
  • Mentzelia ravenii H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia reflexa Coville
  • Mentzelia reverchonii (Urb. & Gilg) H.J.Thomps. & Zavort.
  • Mentzelia rhizomata Reveal
  • Mentzelia rusbyi Wooton
  • Mentzelia saxicola H.J.Thomps. & Zavort.
  • Mentzelia scabra Kunth
  • Mentzelia sericea Weigend
  • Mentzelia shultziorum Prigge
  • Mentzelia sivinskii J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia solieri (Gay) Urb. & Gilg
  • Mentzelia speciosa Osterh.
  • Mentzelia springeri (Standl.) Tidestr.
  • Mentzelia strictissima (Wooton & Standl.) J.Darl.
  • Mentzelia texana Urb. & Gilg
  • Mentzelia thompsonii Glad
  • Mentzelia tiehmii N.H.Holmgren & P.K.Holmgren
  • Mentzelia todiltoensis N.D.Atwood & S.L.Welsh
  • Mentzelia torreyi A.Gray
  • Mentzelia tricuspis A.Gray
  • Mentzelia tridentata (Davidson) H.J.Thomps. & J.E.Roberts
  • Mentzelia uintahensis (N.H.Holmgren & P.K.Holmgren) J.J.Schenk & L.Hufford
  • Mentzelia veatchiana Kellogg

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2022-11-04] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-11-04] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Mentzelia Plum. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-11-05].
  4. ↑ Mentzelia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-11-05].
  5. ↑ a b Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 39. ISBN 978-83-925110-5-2.
  6. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 358. (pol.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l Larry Hufford, John J. Schenk, Joshua M. Brokaw: Mentzelia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-11-04].
  8. ↑ a b c David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 579. ISBN 978-1-107-11502-6.
  9. ↑ a b c d Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 221, seria: Wielka Encyklopedia Przyrody. ISBN 83-7079-779-2.
  10. ↑ a b c d e f g h Klaus Kubitzki (red.), Flowering plants - Dicotyledons: Celastrales, Oxalidales, Rosales, Cornales, Ericales, Heidelberg 2004, s. 246, 251, ISBN 978-3-662-07257-8, OCLC 891765338.
  11. ↑ Charles Plumier: Nova Plantarum Americanarum Genera. Leiden 1703, S. 40f.
  12. ↑ Carl von Linné: Genera Plantarum. Leiden 1742, S. 236
  13. ↑ Genus Mentzelia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-11-05].

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Whitestem stickleaf, Mentzelia albicaulis (44549108905).jpg
Autor: Jim Morefield from Nevada, USA, Licencja: CC BY-SA 2.0

whitestem stickleaf, Mentzelia albicaulis, California, White Mountains, McAfee Creek, Fishlake Valley drainage, elevation 1649 m (5410 ft).

Also know as little blazing star, this is one of our most abundant and widespread desert annual species. A few plants can usually be found flowering even in very dry years. Its geographic range also extends well beyond the North American deserts to include most of the interior western U.S. below 2300 meters (7500 feet) elevation, plus adjacent southwestern Canada and northwestern Mexico.

Seeds of this species were harvested by indigenous people, and were considered a dietary staple by some bands of Paiute.

The common name stickleaf comes from the tiny barbed hairs on the foliage and other parts of most Mentzelia species, which cause them to adhere to clothing and other passing epidermal coverings, and no doubt aid in dispersal of the plants and their seeds.
Mentzelia multiflora.jpg
Mentzelia multiflora — Adonis blazingstar, flower closeup.
  • Native to North America, in sections of the Great Plains; and in the Sonoran, Chuihuahuan, and Mojave Deserts.
Mentzelia decapetala kz04.jpg
Autor: Krzysztof Ziarnek, Kenraiz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Mentzelia decapetala in Badlands National Park, South Dakota, USA
Mentzelia humilis var. humilis - Flickr - aspidoscelis (1).jpg
Autor: Patrick Alexander from Las Cruces, NM, Licencja: CC0
Mentzelia humilis var. humilis, Alkali Lakes ACEC, northeast of Dell City, 32.023 -105.044, Otero County, New Mexico, 21 Oct 2014.