Merkury Smoleński

Święty
Merkury Smoleński

Меркурий Смоленский

Męczennik
Data i miejsce śmierci	24 listopada 1239 Smoleńsk
Czczony przez	Cerkiew prawosławną
Kanonizacja	uznany za świętego przed wprowadzeniem formalnych procedur kanonizacji przez Kościół Prawosławny
Wspomnienie	24 listopada (według kalendarza juliańskiego)
Patron	Smoleńska
Szczególne miejsca kultu	Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Smoleńsku

Merkury Smoleński zwany też Merkuriuszem Smoleńskim, ros. Меркурий Смоленский (data i miejsce urodzenia nieznane, według tradycji zmarł 24 listopada 1239 w Smoleńsku) – legendarny święty Kościoła prawosławnego, męczennik, bohater walk z Mongołami w czasie ich najazdu na Ruś. Historyczność świętego nie jest potwierdzona, istnieje natomiast kilka wersji jego żywota.

Żywot

Legenda piętnastowieczna

Według pochodzącej z XV wieku legendy (tzw. Słowo o Merkurym Smoleńskim) Merkuriusz miał pochodzić z jednej ze smoleńskich rodzin kupieckich^[1]. Był człowiekiem młodym, który odznaczał się niezwykłą pobożnością, studiował Biblię, pisma oraz zgłębiał Tradycję. Czas swój spędzał na modlitwie i postach. Szczególnie lubił modlić się pod krzyżem znajdującym się za miastem.

W 1238 r. Ruś najechały mongolskie armie Batu-chana, które podeszły w okolice Smoleńska. Sam Batu-chan zaczął przygotowywać się do oblężenia, a następnie zdobycia miasta^[1]. Mieszkańcy grodu bojąc się o swój los tłumnie zapełniali rozliczne cerkwie, a w szczególności Sobór Zaśnięcia Matki Bożej^[1], gdzie modlili się o wybawienie od niechybnej zguby. Matka Boska miała wysłuchać żarliwych próśb swojego ludu. Ukazała się mnichowi-zakrystianowi w jednym z lokalnych monasterów za Dnieprem i poleciła sprowadzić Merkurego, który akurat modlił się pod „swoim” krzyżem. Mnich zgodnie z poleceniem odnalazł go i zaprowadził do jednej z klasztornych cerkwi. Tam znów ukazała się Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus, otoczona przez zastępy anielskie. Rzekła do Merkuriusza:

Merkury czując się niegodnym powierzonej mu misji, próbował oponować, ale w końcu podjął się ruszyć do walki z tatarskimi najeźdźcami. Otrzymał oręż, zbroję i konia, a także błogosławieństwo. Wkrótce dotarł do mongolskiego obozu i tam sam jeden stoczył walkę z wrogiem, którego hufce rozbił. Przy okazji uwolnił także wziętych w jasyr jeńców chrześcijańskich. Batu-chan widząc niespodziewaną i całkowitą klęskę swych wojsk, przestraszył się i zrezygnował z pomysłu zdobywania Smoleńska^[2]. Sam musiał ratować się ucieczką z niewielkim tylko oddziałem. Według legendy miał wkrótce ruszyć na Węgry, gdzie zginął w pojedynku z królem Stefanem^[2].

Przed przyszłym świętym pojawił się wkrótce piękny rycerz. Merkury oddał mu bez wahania swą broń i pochylił się, a ten odciął mu głowę. Wtedy Merkuriusz wziął ją w jedną rękę, a drugą prowadząc swego konia, ruszył do miasta. Tam po przekroczeniu Bramy Mołogińskiej upadł i wyzionął ducha^[3]. Biskup smoleński przybył na to miejsce z uroczystą procesją, w asyście ludu i duchowieństwa, aby zabrać ciało męczennika. Nikt nie był jednak w stanie ruszyć go z ziemi. Spowodowało to wielki lament wśród mieszkańców. Biskup usłyszał natomiast uspokajający go głos:

Ciało Merkuriusza leżało przy bramie przez trzy dni, co martwiło wiernych w mieście. Biskup modlił się o objawienie, które mogłoby pomóc mu wyjaśnić znaczenie tych wydarzeń. W końcu, gdy w ostatnią noc wyjrzał przez okno, zobaczył wychodzącą z soboru wśród wielkiej jasności Matkę Bożą w towarzystwie archaniołów Michała i Gabriela. Dotarli oni do Bramy Mołogińskiej, gdzie Maryja podniosła zwłoki Merkurego, owinęła je w swoją chustę i zaniosła do soboru^[4]. Następnego dnia rano biskup i mieszkańcy miasta ujrzeli ciało Merkurego złożone do grobu w soborze. Tam miało wydawać słodką woń i czynić cuda przez kolejne wieki^[4].

Inne wersje żywota

Tatarzy na Rusi. Zdobycie Suzdalu

Inna wersja żywota, najprawdopodobniej starsza, bo pochodząca z XIII wieku^[5], podaje że Merkuriusz był "rodem Rzymianinem lecz bogobojnym, należącym do świętej wiary greckiej"^[5]. Tatarzy pod wodzą Batu-chana zatrzymać się mieli zaledwie 24 wiorsty od Smoleńska, w miejscu znanym jako Długomoście^[5]. W noc przed decydującym atakiem mongolskim Merkury miał, pod osłonią ciemności, przedostać się niepostrzeżenie do obozu wroga na Długomościu i tam zabić ich „potężnego rycerza”, a następnie sam polec w boju. Batu-chan widząc niespodziewaną klęskę, upadek ducha swych wojsk oraz bohaterstwo poległego męczennika, miał nie odważyć się podejść pod mury miasta i uciec z resztkami wiernych oddziałów spod Smoleńska. Bohaterski Merkury miał zostać pochowany w Soborze Zaśnięcia Matki Bożej, a nad jego grobem wdzięczni mieszkańcy Smoleńska powiesić mieli jego kopię i tarczę^[5].

Batu-chan, który miał przerazić się męstwem Merkurego (średniowieczna rycina chińska)

Merkury miał jeszcze w młodości przybyć na dwór jednego z książąt smoleńskich, przyłączyć się do jego drużyny i wsławić się w rozlicznych walkach prowadzonych na terenie Rusi^[6]. Miał łączyć w sobie niezwykłą siłę fizyczną z głęboką i żarliwą religijnością – został ascetą i przestrzegał celibatu^[6]. Gdy wojska Batu-chana obległy Smoleńsk, Merkury miał natchniony przez Bogarodzicę wystąpić przeciw nim. Udał się do tatarskiego obozu, gdzie stoczył pojedynek z tatarskim olbrzymem, którego pokonał^[6]. Przed i po walce miał modlić się do Boga o uratowanie miasta. Bóg wysłuchał zaś próśb Merkuriusza i sprawił, że Tatarzy przerażeni po śmierci swego największego wojownika uciekli z pola bitwy^[6]. Merkury przypłacić zwycięstwo największą ofiarą i poniósł śmierć w obozie wroga. Mieszkańcy pochowali go w Smoleńsku.

Podobnie jak w piętnastowiecznej legendzie, tak i w innej wersji żywota, Matka Boża ukazuje się osobie duchownej – tym razem psalmiście – lecz nie poza miastem, a w samym smoleńskim Soborze Zaśnięcia Matki Bożej i nakazuje sprowadzenie Merkurego do świątyni. Tak się dzieje i Merkury zjawia się w soborze. Tam znajdowała się Hodigitria Smoleńska przed którą Merkuriusz miał się modlić przed wyruszeniem w bój przeciwko Tatarom^[7]. Matka Boska przemawia do Merkurego przez ikonę i nakazuje mu ruszyć w bój i udać się w okolice wsi Długi Most. Tam starł się on z tatarskim olbrzymem, którego pokonał – łamiąc na nim swój miecz. Tatarzy uciekli, ale w tej wersji legendy Merkuriusz nie ginie w obozie wroga. Zmęczony po walce wraca do Smoleńska, ale przed przekroczeniem bram miejskich, decyduje się odpocząć pod murami. Tam zaskoczył go syn olbrzyma i zabił go. Mieszkańcy Smoleńska pochowali jego ciało w soborze, z prawej strony carskich wrót.

Inne źródła zaprzeczają jakoby miał pochodzić z Rzymu. Istnieje przekonanie, że był szlachetnie urodzonym Słowianinem pochodzącym z Moraw^[8]. Legenda o niewidzialnym grodzie Kitieżu podaje także, że Merkury zginął własnoręcznie z rąk „bezbożnego” Batu-chana^[9]. Ta sama legenda^[9] oraz niektóre ruskie kroniki^[10] przypisują temu świętemu męczennikowi tytuł kniazia.

Interpretacja

Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w 1917 (miejsce przechowywania relikwii św. Merkurego)

Najpopularniejsza wersja legendy („Słowo o Merkurym Smoleńskim”), w której jego głowa zostaje ucięta, pochodzi z XV wieku, lecz jest prawie na pewno oparta na wcześniejszej tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie na ziemi smoleńskiej^[11]. Ma ona znamiona niezwykle popularnej na Rusi opowieści historyczno-obyczajowej^[12]. Gatunek ten był mieszaniną tematyki związanej z dziejami Rusi. Występowały w niej realne osoby (władcy, biskupi, święci mnisi), realne miejsca geograficzne oraz prawdziwe wydarzenia w połączeniu z wydarzeniami fikcyjnymi^[12].

Materiał historyczny był swobodnie przekształcany, prawdziwe wydarzenia z dziejów Rusi często uzupełniano – czasem na zasadzie rekonstrukcji możliwych zdarzeń, z zachowaniem realiów obyczajów i geograficznych – o wydarzenia czysto fikcyjne^[12]. Wszystko to w duchu chrześcijańskim. Także w legendzie o Merkurym Smoleńskim widać połączenie różnych wydarzeń historycznych oraz fantastycznych^[13]. Batu-chan zmarł w roku 1255 (lub 1256), ale nie w sposób opisany w legendzie o Merkurym Smoleńskim. Jest to natomiast być może nawiązanie do innej rozpowszechnionej opowieści o śmierci Batu-chana pod Waradynem. Miał on tam zginąć w pojedynku, od uderzenia toporem, z ręki bliżej nieokreślonego Władysława, króla Czech i Węgier^[13].

Wszystkie wersje legendy są z gruntu do siebie podobne. Dotyczą inwazji tatarskiej na ziemię smoleńską i obrony miasta przez wybranego przez Matkę Bożą rycerza Merkurego, który poświęca własne życie, by uchronić Smoleńsk. Walka Merkurego z tatarskim olbrzymem to niewątpliwe nawiązanie do słynnego pojedynku Dawida z Goliatem. Merkury Smoleński uchodzi za świętego legendarnego, jego istnienie nie jest poświęcone żadnymi źródłami, oprócz kilku skompilowanych w różnych okresach legend i podań ruskich, a znany jest głównie z legendarnego żywota^[14]. W rzeczywistości w czasie tatarskiego najazdu na Ruś armia Batu-chana dotarła w rejony Smoleńska, ale nie zagroziła bezpośrednio miastu, nie mówiąc już o obleganiu go^[14]. Wojska mongolskie szybko wycofały się z tych ziem, podobnie jak spod Nowogrodu Wielkiego^[14]. Wpłynęły na to głównie wiosenne roztopy oraz bagnisty krajobraz i klimat, który utrudniał prowadzenie działań wojennych i sprawił, że ziemie ruskie na północy niewiele ucierpiały w czasie tatarskiego podboju^[14].

Kult i popularność

Sobór Zaśnięcia Matki Bożej, w którym przechowywane są relikwie św. Merkurego (widok współczesny)

Relikwie Merkurego znajdują się w smoleńskim soborze Zaśnięcia Matki Bożej. Jak głosi tradycja, w tej samej świątyni przechowywane są także jego sandały^[8]. W 1509 r. mieszkańcy Smoleńska nadali mu tytuł opiekuna miasta, a święto ku jego czci ustanowiono w XVI wieku^[15]. Od tego czasu w Kościele prawosławnym jego wspomnienie liturgiczne obchodzone jest 24 listopada. Merkury tytułowany jest świętym męczennikiem^[16]. W ikonografii przedstawia się go jako dobrze zbudowanego mężczyznę, w sile wieku, z dość krótką kędzierzawą brodą. Przepasany jest żupanem, na który narzucony ma jasnoczerwony płaszcz, na głowie rycerski hełm tradycji ruskiej, a w dłoni dzierży miecz^[15].

Za wzór stawiał go św. Dymitr z Rostowa^[17]. Do żywota świętego Merkuriusza nawiązywali także rozliczni twórcy kultury. Z rosyjskich literatów uczynił to m.in. Iwan Bunin^[18]. W latach 1918–1919 także polski pisarz Jarosław Iwaszkiewicz wziął na warsztat temat Merkurego Smoleńskiego w cyklu stworzonych przez siebie legendowych stylizacji^[19]. 26 sierpnia 2008 r. relikwie Merkurego zostały zaprezentowane premierowi Rosji Władimirowi Putinowi w czasie jego wizyty w Smoleńsku^[20].

Zobacz też

• kult świętych
• modlitwa za wstawiennictwem świętego
• święci prawosławni

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Legenda o Merkurym Smoleńskim (w języku rosyjskim)
• Legenda o św. Merkurym Smoleńskim Jarosława Iwaszkiewicza