Metrum (muzyka)

Metrum (od gr. metron „miara”) – obowiązujący w utworze muzycznym schemat, który określa układ akcentów w obrębie taktu oraz sposób zapisu wartości rytmicznych.

Podział

Ze względu na liczbę akcentów w obrębie taktu:

• Metrum proste (jeden akcent w obrębie taktu);
• Metrum złożone (więcej niż jeden akcent w obrębie taktu).

Ze względu na liczbę miar akcentowanych i nieakcentowanych:

• Metrum dwudzielne (dwumiarowe, parzyste): po mierze akcentowanej przypada jedna miara nieakcentowana;
• Metrum trójdzielne (trójmiarowe, nieparzyste): po mierze akcentowanej przypadają dwie miary nieakcentowane.

Ze względu na układ metrów prostych w metrum złożonym:

• Metrum złożone regularne (wszystkie metra proste składające się na metrum złożone są identyczne);
• Metrum złożone nieregularne (przynajmniej jedno metrum proste wchodzące w skład metrum złożonego jest inne niż pozostałe).

Zapis

We współczesnej notacji muzycznej od ok. XVII/XVIII w. metrum utworu zapisuje się za kluczem i znakami chromatycznymi w postaci dwóch cyfr. Cyfra dolna oznacza nutę, która jest podstawową jednostką metryczną dla danego utworu. I tak: 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnutę, 8 ósemkę itd. Górna cyfra oznacza liczbę jednostek metrycznych w takcie. W podanym przykładzie zapisu metrum podstawową jednostką metryczną jest ćwierćnuta. Metrum dwumiarowe mogą więc realizować dwie ćwierćnuty, jedna ćwierćnuta i dwie ósemki, cztery ósemki i wszelkie inne kombinacje dowolnych nut, o ile suma ich wartości daje dwie ćwierćnuty.

W muzyce dawnej (do około połowy XVII w.) jako podstawowej jednostki metrycznej używano całych nut lub półnut. W czasach baroku zaczęto używać ćwierćnut oraz ósemek (rzadziej szesnastek) i te do dziś są najczęściej przyjmowane jako jednostka metryczna. W muzyce dawnej (do około połowy XVII w.) oznaczenia liczbowe, często wyglądające identycznie jak współczesne oznaczenia metryczne, wyznaczały tempo oraz proporcje jednostek metrycznych przy zmianie rytmu dwudzielnego na trójdzielny lub odwrotnie.

Metrum proste

Jest to podstawowy schemat metryczny zawierający dwie lub trzy jednostki, np.: 2/4, 2/2, 3/8, 3/4, 3/2 lub rzadziej spotykane 2/16, 2/8, 2/1, 3/16.

Metrum złożone

Składając dwa podstawowe schematy metryczne, można uzyskać bardziej skomplikowane schematy metryczne nazywane ogólnie metrum złożonym.

Systemy złożone zachowują typowy dla systemów prostych układ akcentów, z tym że akcenty w drugim schemacie są słabsze niż w pierwszym.

Składanie większej liczby schematów prostych i mieszanie ich ze sobą (schematy metryczne mieszane) pozwala stworzyć nieograniczoną liczbę dowolnie skomplikowanych schematów metrycznych.

Przykłady

Przykłady dzieł muzycznych dla różnych schematów metrycznych:

• 2/2 – Johann Sebastian Bach Anglaise z III Suity francuskiej BWV 814
• 2/4 – krakowiak, Joseph Haydn Sonata E-dur
• 2/8 – Karol Szymanowski Nikczemny Szpak
• 3/2 – Johann Sebastian Bach Kurant z V Suity angielskiej BWV 810
• 3/4 – walc, Fryderyk Chopin Mazurek op. 33 nr 1
• 3/8 – Ludwig van Beethoven Dla Elizy
• 3/16 – Aleksandr Skriabin Sonata nr 10
• 4/2 – Johann Sebastian Bach Fuga E-dur z II tomu Das wohltemperierte Klavier
• 4/4 – marsz
• 4/8 – Karol Szymanowski Kołysanka gniadego konia
• 4/16 – Johannes Brahms Sonata f-moll
• 5/4 – Piotr Czajkowski VI Symfonia h-moll op. 74, cz. II, Jerzy Matuszkiewicz muzyka do filmu Stawka większa niż życie, Steven Wilson Routine, Pink Floyd Two Suns in the Sunset
• 5/8 – Karol Szymanowski Maski
• 6/8 – Wolfgang Amadeus Mozart Sonata fortepianowa A-dur KV 331, cz. I, Emerson, Lake and Palmer Bitches Crystal, Metallica Nothing Else Matters, Genesis Entangled
• 6/16 – Robert Schumann Die Hockläder Witwe
• 7/4 – Cream Passing The Time, Pink Floyd Money, Peter Gabriel Solsbury Hill
• 7/8 – Rush Tom Sawyer, Porcupine Tree Dark Matter, King Crimson Larks' Tongues in Aspic, Part 1, Peter Gabriel Solsbury Hill, Pink Floyd Money
• 9/4 – Johannes Brahms III Symfonia F-dur op. 90, takty 36-48
• 9/8 – Claude Debussy Clair de lune z Suite bergamasque
• 12/8 – Antonio Vivaldi Koncert skrzypcowy E-dur op. 8 nr 1 „La primavera”, cz. III (z cyklu Le quattro stagioni)
• 15/8 – King Crimson One More Red Nightmare, Steven Wilson Remainder the Black Dog

Georg Philipp Telemann dla celów ilustracyjnych (widocznych tylko w zapisie nutowym) wykorzystał w tzw. Suicie Guliwer D-dur na dwoje skrzypiec^[1] rzadko stosowane metra, m.in. w części II Lilliputsche Chaconne – 3/32, a w części III Brobdingnagische Gique – 24/1.

W muzyce współczesnej często odchodzi się od jednolitego systemu metrycznego dla całego utworu muzycznego na rzecz metrum zmiennego. Na przykład progresywna grupa Yes w kompozycji Close to the Edge dokonała kilkunastu zmian metrum, używając schematów: trzy-drugie, cztery-drugie, cztery-czwarte, dwanaście-ósmych i dziewięć-szesnastych. Natomiast stałe metrum jest elementem charakterystycznym dla tańców tradycyjnych.

Przykładem eksperymentów muzycznych jest Michael Angelo Batio, który niekiedy stosuje złożone metrum (jak np. w utworach Time Traveler – Planet Gemini (solo) czy Hands Without Shadows). Autor wyjaśnił, że metrum w Hands Without Shadows to piętnaście ósmych.

Przykłady dźwiękowe

1. przykład jak metrum 1/4 brzmi w tempie 90 bpm.
2. przykład jak metrum 2/4 brzmi w tempie 90 bpm.
3. przykład jak metrum 3/4 brzmi w tempie 90 bpm.
4. przykład jak metrum 4/4 brzmi w tempie 90 bpm.
5. przykład jak metrum 5/8 brzmi w tempie 120 bpm.

Dodatkowe informacje

Muzyka afrykańska

W muzyce afrykańskiej bardzo szeroko używa się polirytmii, a dokładniej cross-rytmów, gdzie patern (siatkę) podstawowego rytmu pokrywa patern nierówno akcentowanych synkop.

Muzyka hinduska

Przy recytowaniu czy intonacji świętych tekstów Wed używa się skomplikowanego stroju akcentowego, wykorzystywanego w ceremoniach i występach, swego rodzaju sag religijnych, znanych od 3 tys. lat. Kombinacja owych akcentów z tradycją perską „musiqi-je asil” (pers. موسیقی اصیل) oraz lokalnych tradycji daje klasyczną muzykę indyjską. Muzyka ta dzieli się na sekwencje, gdzie w zależności od tekstu używa się różnych akcentów. Kombinacja różnych improwizowanych sekwencji daje różnorodność paternu (siatki) rytmicznej.

Muzyka bałkańska

Najbardziej osobliwe i skomplikowane są metra ludowej muzyki bałkańskiej (głównie Bułgaria i Macedonia, północna Grecja, europejska część Turcji i wschodnia Serbia). Termin „takty nierównodzielne” został wprowadzony do światowej terminologii muzycznej przez bułgarskich muzykoznawców na początku XX wieku, dlatego też slangowo określane są jako „bułgarskie”, a wśród muzyków w samej Bułgarii – jako „krzywe”.

Istnieje wielka różnorodność owych rytmów: 7/8 (2+2+3 lub 2+3+2); 8/8 (3+2+3 lub 3+3+2); 11/8; 12/8; 15/8; 12/16 (Petrunino Horo) oraz różniących się wewnątrz jednego metrum grupy rytmiczne. Najbardziej popularne jest metrum Ryczenica 7/8 (2+2+3, te liczby oznaczają czas trwania taktu, natomiast przez tancerzy liczy się 1-2-3. albo 1.-2-3 w zależności od tego, z którego regionu jest ten taniec).

Oprócz rytmów tanecznych istnieją też rytmy charakterystyczne dla utworów reprezentowanych np. przez pieśń Polegnala e Todora 11/8 (2+2+3+2+2). Istnieją też utwory z dwoma rodzajami metrum, jak i utwory bez sprecyzowanego metrum, zwane niemezuralnymi.

Wraz z popularyzacją folkloru bułgarskiego asymetryczne metrum w XX wieku zaczyna żyć własnym życiem również w muzyce zachodniej: poważnej (np. Igor Strawinski, Béla Bartók, Philip Glass, Steve Reich), filmowej (np. Gwiezdny pył (2007), Xena: Wojownicza księżniczka, utwór „America” z West Side Story) czy rockowej (Dream Theater, Rush) i jazzowej.

Zobacz też

• Hemiola

Przypisy

Bibliografia

• rozdział 4. W: Franciszek Wesołowski: Zasady muzyki. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1986. ISBN 83-224-0250-3.