Między Niemcami a Rosją

Autor - Adolf Bocheński. Konserwatywny pisarz i publicysta polityczny

Między Niemcami a Rosją – napisana przez Adolfa Bocheńskiego w 1937 r. książka dotycząca realizmu politycznego i myślenia strategicznego o stosunkach międzynarodowych, ukazująca położenie geopolityczne Polski w przededniu II wojny światowej i analizująca wszystkie możliwe wówczas scenariusze polskiej polityki zagranicznej.

Treść

Rozdział I – O dobrych i złych sąsiadach

Kardynalna zasada – „Polityka zagraniczna wszystkich państw ulega ciągłym zmianom i aktualnego stanowiska wszystkich państw nie można apriorystycznie przyjmować za niezmienne.”

Nieprawdziwa jest tzw. argumentacja geograficzna tj. wykazywanie, że z powodu granic polsko-niemieckich oba państwa muszą znajdować się w stanie chronicznego antagonizmu. Historia dyplomatyczna Europy wykazuje z wielką jasnością, iż sam układ geograficzny granic państw nie jest w stanie wyjaśnić zmieniających konstelacji politycznych i stosunkowo słabo na nie wpływa.

Przykład: Francja i Hiszpania – W okresie, kiedy ich styki terytorialne przestały ulegać zmianom, tzn. od wygaśnięcia Habsburgów hiszpańskich (1700 r.), zmiany we wzajemnych ich stosunkach były stałym czynnikiem dyplomacji XVIII wieku.

Mimo powracających stale pewnych rewindykacji terytorialnych, nie możemy mówić o geograficznej konieczności jednej i niezmiennej polityki państwa.

W wielkich państwach zawsze istnieje kilka możliwych koncepcji polityki zagranicznej, a każdą z nich rozporządza zwykle duża ilość utalentowanych jej zwolenników. Wynika to z ogromnej złożoności sztuki polityki. Do każdej decyzji w jej dziedzinie wchodzi zazwyczaj duża ilość czynników, często ze sobą sprzecznych. Mimo że istnieje obiektywnie najlepsza koncepcja polityki, wygrywa jednak ta, której reprezentanci są najbardziej utalentowani.

„Nie można mówić więc o jakichś stałych i niezmiennych wytycznych racji stanu państw. Wręcz odwrotnie – należy się liczyć z ciągłymi zmianami w tych dziedzinach.

Z tego wynika, że musimy brać pod uwagę możliwość dobrych stosunków zarówno z Rzeszą Niemiecką, jak i z ZSRR, z drugiej nie możemy uwierzyć w ich wieczność i stałość.

Zasada: Potencjał dyplomatyczny Polski jest funkcją relacji niemiecko-rosyjskich.

Interes narodowy > Ideologie

Polityka zagraniczna państw jest niewątpliwie wypadkową całego szeregu najsprzeczniejszych i najbardziej skomplikowanych motywów. Niektóre z nich posiadają jednak przewagę. W pierwszej mierze leży racja stanu, czyli dążenie do potęgi państwa. Doświadczenie dziejowe pokazuje, że wychodziła zwycięsko z konfliktów z motywami religijnymi, sympatiami ustrojowymi, czy interesem dynastycznym.

„Paryż wart mszy” – powiedział Henryk IV nawracając się na katolicyzm. Za Pomorze warto Niemcom nawet dotknąć dłoni p. Dżugaszwilego. Antagonizm niemiecko-rosyjski i dobre stosunki polsko-niemieckie, aby istnieć potrzebują oparcia w niemieckim interesie narodowym, względnie w tym, co dany rząd niemiecki uważa za interes narodowy. Natomiast nie sposób jest liczyć na względy ideologiczne, które mają przedłużać w nieskończoność tak wygodny dla nas stan antagonizmu niemiecko-rosyjskiego.”

Zagrożeniem dla Polski jest alians niemiecko-rosyjski i w polskim interesie jest dbanie o to, aby do niego nie doszło. Podtrzymywanie antagonizmu etc. Działania mające na celu rozkład jednego z tych dwóch krajów są w naszym interesie, ponieważ w rzeczywistości uniemożliwiają jakikolwiek układ niemiecko-rosyjski.

„Gdyby w przyszłości nastąpił podział Rosji Sowieckiej na kilka zwalczających się nawzajem państw, niebezpieczeństwo zagrażające Rzeczypospolitej od wschodu i niebezpieczeństwo koalicji niemiecko-rosyjskiej należałoby uznać za zażegnane.”

Rozdział II – Perspektywy niepodległości ukraińskiej

„Inteligencja to sztuka przewidywania”

Na podstawie powyższych elementów politycznych zaistnieć mogłyby dla Ukrainy różne kombinacje międzynarodowe. Przede wszystkim należy tu wymienić perspektywę ścisłej współpracy niemiecko-ukraińskiej, skierowanej przeciwko Polsce. Ten stan rzeczy doprowadziłby szybko do porozumienia polsko-rosyjsko-francuskiego.

Przykład: W okresie współdziałania Niemiec i Ukrainy hetmańskiej w 1918 r. Marszałek Piłsudski przed aresztowaniem dokonał politycznego zwrotu. Wobec rozkładu Rosji na pierwszy plan wybiły się antagonizmy niemiecko-polskie i ukraińsko-polskie. Do Rosji wysłany został Tadeusz Hołówko celem zorganizowania wojsk polskich przy radach robotniczych i sołdatów

• Z punktu widzenia międzynarodowego jest dla nas rzeczą obojętną, czy Polska będzie w dobrych stosunkach z Ukrainą, a złych z Rosją, czy odwrotnie. Kwestią ważną jest jedynie neutralizowanie się wzajemnie tych dwóch państw, blokujące porozumienie niemiecko-rosyjskie.
• Alians polsko-rosyjski byłby możliwy z powodu wspólnych interesów na Ukrainie. Musiałby jednak posiadać swoją granicę, ponieważ zbytnie osłabienie tego państwa, lub jego ponowne zniknięcie z kart Europy nie leżałoby w interesie Rzeczypospolitej, tak jak zbyt duże osłabienie Polski nie leżałoby w interesie Ukrainy.
• Jednoczesne powstanie niepodległej Białorusi oznaczałoby likwidację granicy polsko-rosyjskiej, co wykluczałoby właściwie płaszczyznę sporu tych państw.

Możliwości federacyjne

Zajmując się kwestią federalizmu, wkraczamy już w strefę marzeń. Istnieje jednak w przyszłości wąska i przepastna ścieżka, która prowadzi tam, gdzie tęsknie spogląda polskie serce. Do stworzenia wielkiego imperium na wschodzie Europy.

Aby federacja polsko-ukraińska była dla nas korzystna musi być dobrowolna – pierwszy i kardynalny warunek. Dobrowolność nie jest jednak tożsama z jednomyślnością, która w przypadku decyzji politycznych jest niemożliwa do osiągnięcia. Ten warunek całkowicie wyklucza jakikolwiek imperializm populacyjny. Kolonizacja i tak dobrze już zaludnionej Ukrainy jest absurdem.

„Przez zdrowy imperializm XX wieku rozumiemy dążenie do związku kilku państw celem wspólnej obrony, bez panowania jednego państwa, czy narodu nad drugimi bez wielkiego ich wtrącania się wzajemnego w sprawy wewnętrzne kontrahenta.”

Pomysły asymilacji Ukraińców i stworzenia z nimi jednego państwa są efektem resentymentów z XVII wieku i powinny być uznawane za anachroniczne i nierealne. Odbierają im wszelkie chęci do jakiegokolwiek zbliżenia z Polską. Tylko poprzez przyznanie partnerowi praw równorzędnego narodu można dojść do szczerego porozumienia.

Niepodległa Ukraina będzie miała do wyboru oparcie się na Niemcach albo na Polsce. Będzie to zagadnienie niewątpliwie mocno podobne do tego, które stoi dziś przed Czechosłowacją, czy Francją. Mogą one szukać ochrony przed Niemcami w potężnej Rosji albo słabszej Polsce, która za to posiada granicę z Rzeszą. Podobnie w przyszłości Ukraina będzie miała sojusz ze słabszą Polską lub silniejszą Rzeszą Niemiecką. I tu jednak Polska będzie o wiele bliższa i stąd bardziej wartościowa pod wieloma względami.

Klucz do stosunków z Kijowem leży w Berlinie. W razie trwania dobrych stosunków niemiecko-polskich wyrównywałyby się również stosunki polsko-ukraińskie. Gdyby jednak ekspansja niemiecka zwróciłaby się przeciwko nam – Ukraina prawdopodobnie by do niej dołączyła. Między sprawą Pomorza i Śląska a Galicji Wschodniej i Wołynia istnieje niewątpliwy związek.

Mówiąc o federacji mamy na myśli coś w rodzaju sojuszu politycznego, bardzo trudnego rozwiązania, a nie panowanie jednego narodu nad drugim. Zwykły alians między Polską a Ukrainą byłby konstelacją niestałą, zależną od stosunków polsko-niemieckich. Alians federacyjny byłby znów stalszy i trwalszy. Tego rodzaju fakty dokonane możliwe są do obalenia tylko na drodze wojny, a więc w sposób niezwykle rzadki w naszych czasach.

Jednym z głównych argumentów przeciwko federacji jest twierdzenie, że byłby to system nietrwały. Jasnym jest przy tym, że związek dwóch narodów jest mniej stały niż państwo narodowe. Interesy narodu polskiego i ukraińskiego są tak rozbieżne, iż trudno przypuścić, aby nie zaszła między nimi kiedyś otwarta sprzeczność. Żadna forma polityczna nie jest niestała. Jeśli jednak jest ona pożądana dla mocarstwowości polskiej to lepiej, żeby istniała choć przez krótki okres, niż żeby nie istniała w ogóle.

W przypadku silnej współpracy ukraińsko-polskiej i braku granicy polsko-rosyjskiej słabym mogłoby się okazać zrozumienie sprawy sporu z Rosją w Polsce. Interes Ukrainy wymagałby wówczas, żeby na Białorusi zaistniała granica polsko-rosyjska, tzn. aby wraz z niepodległą Ukrainą nie powstała niepodległa Białoruś. Natomiast polska racja stanu winna raczej skłaniać się ku równoległości rozwiązania tych spraw. W razie sojuszu z Ukrainą brak granicy polsko-rosyjskiej nadawałby mu cechę przewagi Polski.

Rozdział III – Na drodze do nowej Sadowy

Założenia stosunków polsko-francuskich:

1. Francja jest odwiecznie albo zagrożona od wschodu, albo tam kieruje swoją ekspansję. Zawsze więc poszukiwała sprzymierzeńców przeciwko Niemcom. Polska z racji swojego położenia była często możliwym sprzymierzeńcem, ale francuska racja stanu wymaga znalezienia sprzymierzeńca możliwie najpotężniejszego, a Polska na przestrzeni dziejów była nim rzadko.

2. Naczelnym wskazaniem francuskiej racji stanu jest pozyskanie możliwie najsilniejszego sprzymierzeńca przeciw Niemcom. O ile najpotężniejsza jest Polska, alians polsko-francuski jest niezachwiany. Jeśli takie jest inne państwo, Francja poświęca dla niego stosunki z nami.

3. Rozkład Rosji na kilka państw narodowych mógłby uczynić przymierze polsko-francuskie zupełnym i uzasadnionym.

4. Stosunek Francji do jej aliantów jest bardziej pasywny, niż aktywny. Jest krajem zbyt cywilizowanym i demokratycznym, by móc łatwo zdecydować się na pomoc sojusznikom.

5. Francuzi chcą być bronieni przez swoich sojuszników jednocześnie wzbraniając się przed pomocą im.

“Droga z Warszawy do Paryża nie prowadzi wcale przez poczekalnie salonów, tylko przez Kijów, Charków i Odessę”

Rozdział IV – Problemy naddunajskie

Konkluzje

1. Istnieją dwa sposoby dla pozyskania Czech do sojuszu z nami, a nie z Rosją.

a) rozkład dzisiejszej Rosji

b) znaczne oddalenie terytorialne obu państw, co wykluczyłoby ewentualne nadzieje czeskie na wojskową pomoc Rosji w razie wojny

2. Nie powinniśmy rościć sobie żadnych praw do Rusi Podkarpackiej, ponieważ zwiększanie ilości Ukraińców w Polsce jest nierozsądne. Region ten powinien przypaść Węgrom, by oddzielić Czechy od Rosji. Mniejszość ruska na Węgrzech stworzyłaby wspólną płaszczyznę interesów Warszawy, Budapesztu i Bukaresztu, choć nie zlikwidowałoby to antagonizmu węgiersko-rumuńskiego.

3. Ogromnie ważną w razie powrotu antagonizmu polsko-niemieckiego rzeczą, byłoby stworzenie możliwości porozumienia czesko-węgierskiego u boku Polski przeciw Niemcom. Do tego jednak należy zlikwidować jabłko niezgody między Czechami a Węgrami, czyli Słowacczyznę. Zaistnienie niepodległej Słowacji stworzyłoby możliwości do stworzenia przeciwniemieckiego frontu w Europie Środkowej

Rozdział V – Polska doktryna Monroe

Wnioski praktyczne

I Polityka państw w ogóle, a naszych sąsiadów w szczególności jest rzeczą zmienną. Należy liczyć się z nawrotami korzystnymi dla nas u tych, z którymi mamy złe stosunki, niekorzystnymi u tych, z którymi mamy dobre. Każde państwo rozporządza jednocześnie kilkoma programami polityki zagranicznej, które mogą pozyskać dla siebie politykę oficjalną i opinię publiczną. Bezpieczniej jest dążyć do rozkładu sąsiadów, jak spodziewać się, że będą z nami w zgodzie.

II Nie należy przeceniać wpływu motywów wypływających spoza państwowej racji stanu na politykę państw. Aczkolwiek zupełnie niewątpliwie odgrywały one i odgrywają zawsze pewną rolę, niemniej nigdy ta rola nie dawała się porównać z dążeniem do wzmocnienia państwa. Opierać politykę polską na założeniu, że III Rzesza z powodów ideologicznych nie będzie wchodzić w alianse z ZSRR to budować zamki na lodzie, względnie kręcić bicze z piasku.

III W epoce naszej nie można spodziewać się znacznego wzrostu sił Rzeczypospolitej i przywrócenia równowagi z sąsiadami drogą pozyskania nowych terytoriów. Współczesne państwo wzmacnia się tylko dzięki przyłączaniu prowincji zamieszkiwanych przez naród w państwie tym rządzony. Wszystkie inne nabytki – jeżeli nie są dobrowolne – przynoszą państwu jedynie osłabienie.

IV Siła państwa jest w dużej mierze odwrotnie proporcjonalna do siły jego sąsiadów. Zasada ta nie może być przyjęta bez zastrzeżeń, jednak w generalnych liniach jest prawdziwa. Wobec niemożliwości znacznego wzmocnienia państwa polskiego drogą nabytków terytorialnych, jedyna droga do przywrócenia zarzuconej w XVII wieku równowagi sił, to rozkład wewnętrzny jednego lub kilku naszych sąsiadów i podział ich na parę państw nawzajem się zwalczających.

V W naszej epoce wobec siły idei narodowej nie można myśleć o podziale jednolitego państwa narodowego na kilka organizmów państwowych. Nawet o ile ten podział istnieje od wieków, zagraża mu rychły koniec. Jedyna podstawa, na której mogą powstawać dziś nowe organizmy państwowe to idea narodowa, ta, która walczy dziś z imperializmem sowieckim na Ukrainie, Białorusi, w Gruzji, czy Azerbejdżanie.

VI Państwo, które pragnie jednocześnie realizować wszystkie swe żądania polityczne, względnie jednocześnie wszystkie swe żądania wysuwać, to państwo, które z góry swą grę przegrało. Największe sukcesy w polityce zagranicznej ostatnich wieków były osiągane metodą ofiary. Jeżeli generacja nasza chce nie tylko utrwalić odrobiony przez Piłsudskiego wiek XVIII, ale także odrobić wiek XVII musi zrozumieć, że do wielkich wyników dojść można tylko drogą ofiary. Jest to prawda nieprzyjemna, ale najbardziej zasadnicza.

VII Przynależność naszych prowincji kresowych do państwa zależy przede wszystkim do siły państwa, tzn. od jego armii i sytuacji międzynarodowej, nie zaś od abstrakcyjnych zasad prawnych. Każde relatywne wzmocnienie sił państwa polskiego w stosunku do jego sąsiadów, a więc w tym wypadku w stosunku do Rosji przez jej rozkład i podział na kilka państw – wzmocni właśnie naszą pewność odnośnie do utrzymania w pewnych rękach dawnych prowincji zabranych i Galicji Wschodniej.

Bibliografia

• Adolf Bocheński, Między Niemcami a Rosją, Ośrodek Myśli Politycznej Fundacja Pamięć i Tożsamość 2009