Miasteczko (urbanizacja)

Dawny ratusz w Jaćmierzu
Lanckorona, ul. Piłsudskiego

Miasteczko (łac. oppidum; niem. Städtlein, Städtchen, Markt, Flecken; jid. sztetl) – prawno-administracyjna jednostka osadnicza o charakterze przejściowym między miastem a wsią, z charakterystycznym handlowo-przemysłowym (dawniej rzemieślniczym) wyodrębnieniem specjalności i analogiczną morfologią oraz infrastrukturą co (małe) miasto.

Obecnie w niektórych państwach istnieją obie formy administracyjne miejscowości, tj. zarówno miasta, jak i miasteczka, np. na Litwie (miestelis), w Czechach (městys lub městečko) i w Niemczech (Kleinstadt). Tego typu miejscowości nie mają jednak pełni praw i funkcji co formalne miasta. Odpowiednikiem miasteczek w tradycji angielskiej były tzw. market towns; w Norwegii do 1952 roku podobne znaczenie miało pojęcie kjøpstad, a w Szwecji (do 1971) köping.

W Polsce, miasteczko nie ma obecnie oficjalnego administracyjnego znaczenia (choć miało takie do 1934 roku), a mianem tym określa się potocznie małe miasta, niepełniące roli ośrodków ponadgminnych, a także miejscowości pozbawione praw miejskich, które zachowały miejską morfologię i miejski charakter.

Historia

Termin ten powstał we wszystkich krajach zachodnioeuropejskich w okresie średniowiecza w ramach tworzących się praw miejskich i związanych z nimi przywilejami targowymi oraz rodzącym się popytem i wymianą handlową. Różnica między miastem (łac. civitas) a miasteczkiem (łac. oppidum) polegała przede wszystkim na tym, że było ono mniejsze niż miasto. Mniejsze miasta ze względu na odległości do dużych centrów miejskich miały istotną funkcję dla zaopatrywania w produkty i usługi najbliższego wiejskiego otoczenia. Sam fakt zamieszkiwania w takich miejscowościach przynosił również jej mieszkańcom zarówno ekonomiczne, jak i osobiste przywileje. Dzięki prawu miejskiemu mogły się tu tworzyć i otwierać cechy kowali, tkaczy, szewców, krawców itp. specjalności zaopatrujących lokalne społeczności.

Ten typ osiedla popularny był na Węgrzech od XIV wieku do 1871 r. W Polsce porozbiorowej takie jednostki osadnicze posiadały własne sądownictwo i pieczęć, z przywilejem na targi i własny samorząd, albo i bez przywilejów.

Polska

Królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim

Po I rozbiorze Polski, w 1784 roku, władze austriackie w ramach reformy administracyjnej państwa przeprowadziły wielką akcję klasyfikacji galicyjskich miejscowości. Zastosowany wówczas podział miał wyłącznie znaczenie statystyczne i nie niósł żadnych reperkusji politycznych. Zdecydowanie ważniejszy był natomiast fakt podziału miejscowości na trzy klasy. Do pierwszej z nich został zaliczony tylko Lwów (później także Kraków), do drugiej klasy tylko dawne polskie miasta królewskie (niem. Stadt, łac. civitas), do ostatniej klasy przydzielano miasta municypalne (miasteczko, niem. Markt, łac. oppidum). Pozostałe miejscowości zaliczono do wsi. Fakt przydziału miasta do drugiej klasy odbywał się jednak pod warunkiem udowodnienia przez władze miejskie, że miejscowość jest rzeczywiście miastem królewskim. Tak więc w wyniku reformy administracyjnej oraz kolejnych, bardzo częstych zmian[1] miasta prawne (czyli gminy miejskie) na terenie Galicji należały do trzech kategorii:

  • miasta o własnym statucie
  • miasta rządzące się ustawą z 13 marca 1889 roku[4]
    • miasta należące do tej kategorii posiadały wszystkie przywileje miast (prawa miejskie), z wyjątkiem miasteczka Buczacz (był miasteczkiem)
  • miasta rządzące się ustawą z 3 lipca 1896 roku[5]
    • miasta należące do tej największej kategorii posiadały najczęściej przywileje a) miasteczek, rzadziej b) miast a czasem wyjątkowo (7 miejscowości) niektóre były c) wsiami

Jesienią 1809 r. część obszaru objętego klasyfikacją (cyrkuł zamojski z Galicji Wschodniej) włączono do Księstwa Warszawskiego. Na obszarze tym istniało:

Ponieważ na terenie Księstwa pojęcie miasteczka nie istniało, przyłączone miasteczka zostały zamienione w miasta[1]. Pozostałe miasteczka Galicji opisane są w sekcji o obszarach galicyjskich w granicach II Rzeczypospolitej:

Na uwagę zasługuje fakt, że liczba miast i miasteczek na terytorium Galicji bardzo często się zmieniała i wiele miejscowości raz zaliczano do miast, raz do miasteczek, a czasem nawet do wsi lub tzw. wsi targowych. Liczba miejscowości o charakterze miejskim zależała też oczywiście od zmian terytorialnych omawianego obszaru[1]:

1776178018071827183718461850/51185718691880
Miast2542619092939395858390
Miasteczek5767189190189189193234230207
Razem osad miejskich311328279282282282288319313297
Wsi6.3956.4296.0226.0515.7785.7785.9866.2715.933

Kresy Wschodnie z obwodem białostockim

Rynek w Lubczu w pocz. XX w.
Skwer (dawny rynek) w Sidrze
Fragment rynku w Suchowoli

Pojęcie miasteczko występowało także pod zaborem rosyjskim na terenach tzw. Kresów Wschodnich. Tak jak w Galicji, miasteczka mogły – najczęściej – w sensie administracyjnym stanowić element struktur wiejskich (początkowo stanowiąc jednostkowe gminy wiejskie, a od lat 1860. wchodząc w skład zbiorowych gmin wiejskich), mogły też – rzadziej – być gminami miejskimi. Miasteczkami stawały się też często miasta pozbawione praw miejskich[6].

Miasteczko vs. osada miejska: Porównanie z Królestwem Polskim

Miasteczka nie występowały natomiast w ogóle na obszarze byłego Królestwa Kongresowego, a te, które sklasyfikowano jako miasteczka na terytorium tzw. cyrkułu zamojskiego z Galicji Wschodniej przyłączonego jesienią 1809 do Księstwa Warszawskiego, zostały przemienione w miasta[1] (na obszarze Nowej Galicji, również przyłączonej do Księstwa w 1809, nie było miasteczek, ponieważ obszar ten został zagarnięty przez Austrię dopiero wskutek III rozbioru Polski w 1795, a więc po klasyfikacji miejscowości o charakterze miejskim na miasta i miasteczka w 1784, podczas gdy obszar cyrkułu zamojskiego został zagarnięty wskutek I rozbioru, w 1772). Na terytorium Kongresówki istniały natomiast tzw. osady miejskie. Była to kategoria osiedli o charakterze miejskim, do której zaliczano miasta pozbawione praw miejskich (przed 1869 – oddolnie, z inicjatywy mieszkańców lub dziedziców, od 1869 – odgórnie, przez zaborcze władze rosyjskie), tzn. te „które chociaż nazywały się miastami, jednakże z powodu nieznacznej liczby mieszkańców, małego rozwoju przemysłu i niedostateczności dochodów, w rzeczywistości nie miały znaczenia miast”[7][8][9]. W praktyce najwięcej osad stanowiły miejscowości, którym odebrano prawa miejskie w ramach reformy administracyjnej z 1869-70 (336 z 452 istniejących wówczas miast)[10], w zamian obdarzając je czysto honorowym mianem osady, pozwalającym lokalnej społeczności na wyróżnianie się spośród wsi, lecz nie dającym żadnych dodatkowych praw[11]. W przeciwieństwie do miasteczek, które miały swój własny ustrój miasteczkowy[12], osady miejskie były poddane mocy obowiązującej ukazu z dnia 19 lutego 1864 o urządzeniu gmin wiejskich[13]. Tak więc mimo że zarówno miasteczka, jak i osady miejskie w praktyce stanowiły kategorię osiedli pośrednią między miastem a wsią, według prawa, osady były formalnie wsiami, natomiast miasteczka posiadały odrębny status[14].

Obwód białostocki

Miasta i miasteczka obwodu białostockiego

Nieco odrębną strukturę miejską miał obszar guberni grodzieńskiej, który w 1807 roku – jako obwód białostocki – został bezpośrednio wcielony do państwa rosyjskiego w 1842 roku. Do 1875 roku struktura obszaru była podobna do tej w Królestwie Kongresowym. Po wejściu w życie Statutu Miejskiego z 1870 roku (wydanego w 1875) zaistniały dwa rodzaje miejscowości o charakterze miejskim – miasta i miasteczka, zasadniczo różniące się od siebie pod względem ustroju prawnego. Samorządność miejską ograniczył jeszcze bardziej nowy Statut Miejski z 1892 roku, który do miast zakwalifikował na omawianym obszarze tylko cztery miejscowości (Białystok, Bielsk, Goniądz i Sokółkę)[14]. W wyniku obu statutów miejskich z roli miast do rzędu miasteczek wchodzących w skład gmin (na terenie należącym obecnie do Polski) spadły[15][16] (symbolem ʘ oznaczono miasteczka, którym status miasta reaktywowano w 1919 roku[17][18][19][20]):

Miasteczka, mimo że wchodziły administracyjnie w skład gmin zbiorowych, posiadały jednak pewną odrębność, np. posiadanie organ samorządowych w postaci starosty mieszczańskiego. Na ogół miasteczka zaliczano do miejscowości o charakterze miejskim, oprócz tych najmniejszych, które traktowano jako jednostki wiejskie[14].

II Rzeczpospolita: Następstwa systemów zaborczych

Systemy klasyfikacji miejscowości pod zaborami zostały przejęte przez Polskę po odzyskaniu przez nią suwerenności państwowej w 1918 roku. W rezultacie w latach międzywojennych istniały aż trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim: miasto, miasteczko i osada miejska (na terenie woj. białostockiego występowały wyjątkowo wszystkie trzy formy), a w poczet miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości, zależnie od obszaru dawnego zaboru, w którym się znajdowały.

Królestwo Kongresowe

Na obszarach dawnej Kongresówki (tzw. województwa centralne, czyli kieleckie, lubelskie, łódzkie i warszawskie oraz zachodnia część białostockiego) nie było miasteczek. Charakter prawny miejscowości tu położonych został uregulowany dekretem Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 o samorządzie miejskim, za miasta prawne uznający 150 miejscowości (w tym 12 w woj. białostockim)[21]. Dekret ten nie objął początkowo trzech powiatów byłej guberni suwalskiej, które weszły w skład RP (augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego) oraz czterech powiatów z byłej guberni siedleckiej (bialskiego, konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego), podlegających do końca 1918 roku pod Ober-Ost; nie objął też trzech powiatów byłej guberni grodzieńskiej (białostockiego, bielskiego i sokólskiego), które w 1919 roku przyłączono do województwa białostockiego[22]. Działanie dekretu o samorządzie miejskim na miejscowości w wymienionych powiatach rozciągnięto trzema osobnymi rozporządzeniami: z 25 września 1919[23], 13 października 1919[24] i 22 października 1919[25] (brak rozporządzenia dotyczącego b. guberni suwalskiej); łącznie za miasta uznano 31 miejscowości. Podczas przeprowadzania spisu ludności w 1921 roku istniało na terenie województw centralnych kilkanaście miejscowości o nieuregulowanym charakterze prawnym. Były to miejscowości, którym samorząd miejski został nadany przez okupanta, a które nie zostały wymienione w dekrecie z 4 lutego 1919. Dla wszystkich (oprócz czterech) sprawa charakteru prawno-administracyjnego została zadecydowana[22], albo przez skasowanie ustroju miejskiego, albo przez zaliczenie do miast na mocy indywidualnych rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy z 20 lutego 1920 roku[26][27].

Zabór pruski i ziemie niemieckie oraz Śląsk Austriacki

Ratusz w Ustroniu

Na obszarach dawnego zaboru pruskiego (województwa pomorskie i poznańskie) oraz tzw. ziem niemieckich (główna część województwa śląskiego) miasteczka nie istniały; nawet najmniejsze z miejscowości o charakterze małomiasteczkowym (np. Kopanica z 640 mieszkańcami[28]) zaliczano do miast i – przez to – do gmin miejskich[14]. Wszystkie inne miejscowości nieposiadające praw miejskich – w tym miasta zdegradowane – stanowiły jednostkowe gminy wiejskie bądź tzw. obszary dworskie[29]. Ostatecznie, w związku z wchodzącą w życie w 1933 roku ustawą o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego w Galicji (patrz dalej), na omawianych terenach zniesiono w 1934 roku 19 najmniejszych miast, mających de facto charakter miasteczek[30].

Początkowo, zupełnie inny charakter miał obszar tzw. Śląska Austriackiego (powiaty bielski i cieszyński), który, należąc uprzednio do Austrii, podzielony był administracyjnie w sposób analogiczny do Galicji (patrz niżej). Jednak, po przyłączeniu tych powiatów w 1920 roku do woj. śląskiego, przyjęły one obowiązujący tam wzór niemiecki (m.in. nieobecność miasteczek), przez co jedyne miasteczko na tym obszarze (Ustroń[31]) stało się jednostkową gminą wiejską[32].

Kresy Wschodnie

Kościół katolicki w Dąbrowicy
Centrum Jałówki
Dawny rynek w Niemirowie

Inne zasady określania miejscowości o charakterze miejskim dotyczyły województw utworzonych z zachodnich części tzw. Kresów Wschodnich (nowogródzkiego, poleskiego, wileńskiego i wołyńskiego oraz 3 zachodnich powiatów byłej guberni grodzieńskiej, białowieskiego, grodzieńskiego i wołkowyskiego, przyłączonych do woj. białostockiego w 1921 roku na mocy traktatu ryskiego[33]). Na obszarach tych pozornie utrzymany podział na miasta i miasteczka oparł się na zupełnie innych podstawach niż te, które obowiązywały pod prawem zaborczym, przez co miastami prawnymi mogły zostać dotychczasowe miasteczka, a miasteczkami prawnymi dawne miasta[15]:

Sprawę charakteru prawnego miejscowości tych obszarach regulowały odrębne rozporządzenia Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich[34]:

Status prawny pozostałych miejscowości o charakterze miejskim unormowało rozporządzenie Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich z 16 sierpnia 1919[49]:

Niemniej jednak, przepisy te były tylko częściowo wykonywane. Stan faktyczny nie zgadzał się często ze stanem prawnym, co spotykało się ze znacznymi rozbieżnościami między realiami a oficjalnymi statystykami miast[15]:

Ponadto w październiku 1924 ustrój miejski Zdzięcioła miał być zniesiony[15] (tymczasowo, ponieważ później ponownie zaliczany był do miast). Brak też dokumentu prawnego o wprowadzeniu definitywnej ustawy miejskiej Dokszyc (rządzących się od 12 września 1919 tymczasową ustawą miejską).

Odwrotnie, ustrój miejski bezprawnie posiadały następujące miejscowości[15]:

  • maleńkie, liczące 154 mieszkańców Smorgonie w okręgu wileńskim (aż do upadku II RP);
  • przez krótki czas licząca ok. 1500 mieszkańców Orla, której jednak ustrój miejski zniesiono 27 października 1919[19];
  • Podbrodzie (1435 mieszkańców), które przestano zaliczać do miast po 1924[56], a od 1927 ponownie pojawiało się jako miasto[57];
  • Rokitno (1491 mieszkańców), „miejscowość, w której ustrój miejski winien być zniesiony”, co do 1924 roku nastąpiło[58], i której formalnie przyznano status miasta dopiero 15 kwietnia 1927[59];
  • Łokacze (1794 mieszkańców), którym ustrój miejski zniesiono przed 1925[60].

Ponieważ Główny Urząd Statystyczny opierał oficjalne wykazy miast nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych, powyższe miejscowości były traktowane jako miasta aż do 1926 roku[56], a począwszy od 1927 roku, traktowane były już jako części składowe gmin wiejskich[57], tak więc wreszcie odzwierciedlając stan faktyczny. Z powyżej wymienionych miasteczek, których stan prawny nie był zgodny z faktycznym, jedynie Wołożynowi (w 1929[61]) i Lachowiczom (w 1931[62]), nadano później formalny ustrój miejski na mocy indywidualnych rozporządzeń. Dotyczyło to także Stołpiec (w 1926 roku[63]) i Rokitna (w 1927 roku[64]), którym ustrój miejski został po pewnym czasie zniesiony. W 1929 roku status miasta otrzymało też miasteczko Mołodeczno[65].

Odwrotnie, status miejski odebrano miasteczkom Horodno (w 1927[66]) i Szereszów (w 1934[67]), a w 1934 także miastom Boćki, Mielnik, Narew, Nowy Dwór i Odelsk[68].

Galicja

Określenie miasto na terenie Galicji (województwa krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie) nie było jednoznaczne. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie, że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta były wręcz wsiami[69]. Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) w celu odróżnienia jej od innej, topograficznie wiejskiej, miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)[70][71].

Zachodnia ściana rynku w Ciężkowicach
Urząd Miasta w Ulanowie
Ulica przyrynkowa w Rybotyczach

13 lipca 1933 roku weszła w życie ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, stanowiąca znoszenie miast o liczbie mieszkańców niższej niż 3000 w drodze rozporządzeń Rady Ministrów, a większych miast w drodze ustawodawczej[72]. Ustawa z 3 lipca 1896 przestała obowiązywać w ciągu roku od wejścia w życie ustawy (czyli do lipca 1934), przez co 40 miast i 66 miasteczek (w rozumieniu reformy z 1784) rządzących się ustawą z 1896 roku i liczących w chwili reformy powyżej 3000 mieszkańców zostało podniesionych automatycznie do rangi miast objętych ustawą z 1889 roku[29]:

Według założeń reformy, 31 gmin miejskich będących miastami/miasteczkami rządzącymi się ustawą z 1896 roku i liczących w 1933 roku mniej niż 3000 mieszkańców, a także 8 (9[83]) gmin miejskich będących wsiami (niezależnie od liczby ludności) zostałyby według nowego prawa przekształcone w gminy wiejskie. Jednakże indywidualnymi rozporządzeniami za miasta uznano wszystkie wsie stanowiące gminy miejskie (Borysław[84], Nisko[85], Winniki[86] Jaworzno[83][87], Krynica, Krzeszowice, Szczakowa i Zakopane[87]), a także 2 najmniejsze gminy miejskie na prawach miast (zmiana ustawy z 1896 na 1889) i 20 najmniejszych gmin miejskich na prawach miasteczek:

Ponadto 3 gminy wiejskie na prawach miasteczek podniesiono zarówno do rzędu miast, jak i gmin miejskich: Chorostków[92], Mielnica i Tłuste[93].

Tym samym, 11 miasteczek (a także wieś Czarny Dunajec) stanowiących dotychczas odrębne gminy miejskie utraciło automatycznie status miast[94]:

Nie tylko miasteczka stanowiące gminy miejskie (w więc miasta formalne) zostały dotknięte reformą; także 114 miasteczek stanowiących dotychczas gminy wiejskie (wówczas były to tzw. gminy jednostkowe, a więc w praktyce utożsamione z jedną miejscowością)[31][77][75][76] utraciło automatycznie formalny status miasteczek (w tym 8 tzw. gmin wiejskich o miejskich uprawnieniach finansowych, wyszczególnionych poniżej znakiem ʘ):

Ponadto w związku z omawianą reformą status miast (w sensie historycznym) automatycznie utraciło także 14 gmin wiejskich, które jednak posiadały prawa miejskie. Mimo nikłych rozmiarów i morfologicznych podobieństw nie były one miasteczkami, lecz miastami z punktu widzeniu historii, chociaż nie pełniły one już miejskich funkcji administracyjnych. Przez to utrata praw miejskich była dla nich zmianą głównie prestiżową, nie formalną. Były to[95]:

Na mocy ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, uwzględniającej tylko miasta i gminy (z podlegającymi pod nie gromadami) jako podstawowe jednostki podziału administracyjnego kraju, pojęcie miasteczka utraciło swoją formalną odrębność[14]. Jednak, w myśl art. 82 (5) ustawy, miejscowości te zachowały zarówno ewentualne dotychczasowe uprawnienia finansowe, jak i posiadane historyczne nazwy „miast” i „miasteczek”[96], a więc wyłącznie ze względów kulturowo-tożsamościowych. Kolejna reforma scaleniowa z 1934, likwidująca gminy jednostkowe na terenie b. Galicji (którymi m.in. były miasteczka), jeszcze bardziej zatarła historyczną odrębność miasteczek, odkąd wchodziły one teraz w skład zbiorowych gmin wiejskich.

Inne miasteczka galicyjskie
Rekonstrukcja miasteczka galicyjskiego w Sądeckim Parku Etnograficznym

Poza wyżej wymienionymi miasteczkami, na obszarze byłej Galicji jest też wiele innych miejscowości o charakterze małomiasteczkowym (łącznie 37), począwszy od zdegradowanej w 1794 roku Mierzączki do Nowej Góry, posiadającej status miasteczka aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Miejscowości te posiadały status miasteczka (a nawet miasta) przynajmniej przez pewien krótki okres podczas zaboru, będąc zmiennie wsiami lub tzw. wsiami targowymi, i którym status miasteczka z różnych względów przed 1918 rokiem odebrano. Nie były one przez to uwzględniane jako takie przez władze polskie, pomimo ich bardzo zróżnicowanego stanu faktycznego (podane województwa dotyczą stanu z II RP)[1]:

Współcześnie

Pojęcie miasteczko nie ma obecnie formalnego (administracyjnego) znaczenia, a mianem tym określa się potocznie małe miasta niepełniące roli ośrodków ponadgminnych (czasem nawet miasta średnie), a także formalnie wiejskie miejscowości pozbawione praw miejskich, które do dziś zachowały miejską morfologię i miejski charakter[97].

Czechy

W Czechach status miasteczka(cz.) ma 211 miejscowości[98].

Litwa

W 1989 w ramach reformy administracyjnej zlikwidowano na Litwie osiedla typu miejskiego. W ich miejsce powstały m.in. miasta i miasteczka. Osiedli typu miejskiego było na Litwie 22, z czego 13 obecnie jest miastami, 3 straciły status miasta w latach 2001–2003, 6 uzyskało status miasteczka w latach 90. XX wieku.

W 2008 roku na Litwie wymienianych jest 244 miasteczek, od spisu demograficznego w 2001 przybyły 3.

Charakterystyka miasteczek

Architektura

Plan zabudowy zgodny ze średniowieczną tradycją wynikającą z prawa magdeburskiego, tj. prostokątny rynek z ratuszem pośrodku, kościołem usytuowanym przy ulicy wychodzącej z narożnika rynku i szachownicą ulic.

Socjologia

Niejednokrotnie pozbawione możliwości rozwojowych, pomimo uzyskanych praw miejskich, miasto takie było jedynie z nazwy, herbu i przywileju. Osada taka mogła dalej prowadzić życie typowo wiejskie, a główną działalnością jej mieszkańców było rzemiosło, drobny handel oraz uprawa łanów ziemi przydzielonych przez właściciela.

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f J. Karpiniec: Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, w: Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II (1932, s. 1–37), s. 29; 33).
  2. Statut z dnia 14 października 1870 roku – Dz. Ust. Kraj. L. 79.
  3. Statut z dnia 6 października 1901 roku – Dz. Ust. Kraj. L. 108.
  4. Dz. Ust. Kraj. L. 24.
  5. Dz. Ust. Kraj. L. 51.
  6. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. V : Województwo Białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej.
  7. Motywy do Ukazu do rządzącego Senatu z dnia 1 (13) czerwca 1869 roku (Dziennik Praw Nr 235, t. 69, s. 245).
  8. M. Nietyksza: Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim 1865–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986.
  9. Kołodziejczyk, R., [1961] 1979. Zamiana miast na osady w Królestwie Polskim. [W:] K. Kołodziejczyk, ed. Miasta, mieszczaństwo, burżuazja w Polsce w XIX w. Szkice i rozprawy historyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 52–66.
  10. Zarówno polska i rosyjska nauka przyznaje niemałą w tym rolę poparciu udzielonemu powstaniu styczniowemu. Por. К. Ливанцев, Правовой статус городского населения Королевства Польского в XIX в. (до реформы 1866 г.). Правоведение, Министерство высшего и среднего специального образования СССР, Правоведение. N 4, июль-август. Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1979. (ros.).
  11. Dzieje Końskowoli / red. Ryszard Szczygieł. Lublin: Końskowolskie Towarzystwo Regionalne, 1988, s. 97–98.
  12. Nadany przez Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich.
  13. Dziennik Praw z 1864, Nr 187, t. 62.
  14. a b c d e f Najgrakowski, M. (2009). Miasta Polski do początku XXI wieku. Podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji. Warszawa: PAN IGiPZ.
  15. a b c d e f g Szturm de Sztrem, Edward (1925). Charakter prawny miast w województwach wschodnich b. dzielnicy rosyjskiej. „Kwartalnik Statystyczny”. T. II. 1925, z. 1, s. 217–221.
  16. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Redakcja: B. Chlebowski, J. Krzywicki, F. Sulimierski, W. Walewski. T. I – XV. Warszawa, 1880 – 1902.
  17. M.P. 1919 nr 220, poz. 0.
  18. M.P. 1919 nr 229, poz. 0.
  19. a b M.P. 1919 nr 234, poz. 0.
  20. Dz.U.Z.C.Z.W. 1920 nr 2, poz. 20.
  21. Dz.U. z 1919 r. nr 13, poz. 40.
  22. a b Według publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  23. M.P. z 1919 r. nr 220, poz. 0.
  24. M.P. z 1919 r. nr 229, poz. 0.
  25. M.P. z 1919 r. nr 234, poz. 0.
  26. Dz.U. z 1920 r. nr 19, poz. 91.
  27. Dz.U. z 1920 r. nr 19, poz. 92.
  28. Drugi Powszechny Spis Ludności, GUS.
  29. a b c Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
  30. Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422.
  31. a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XII – Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925.
  32. W pierwszym podziale woj. śląskiego na gminy i powiaty (1922) Ustroń wymieniony jest już jako wiejska gmina jednostkowa.
  33. Dz.U. z 1921 r. nr 16, poz. 93.
  34. Według publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  35. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 27 czerwca 1919, Nr 7, poz. 46.
  36. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 29 sierpnia 1919, Nr 15, poz. 124.
  37. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 12 września 1919, Nr 19, poz. 176.
  38. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 7 stycznia 1920, Nr 2, poz. 20.
  39. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 22 stycznia 1920, Nr 7, poz. 109.
  40. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 28 kwietnia 1920, Nr 44, poz. 1180.
  41. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 29 kwietnia 1920, Nr 42, poz. 1063.
  42. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 30 kwietnia 1920, Nr 45, poz. 1239.
  43. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 26 maja 1920, Nr 47, poz. 1290.
  44. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego z dnia 22 czerwca 1920, Nr 15, poz. 199.
  45. Dziennik Ustaw RP z dnia 12 września 1922, Nr 82, poz. 733; rozporządzenie ustanawiające miasto weszło w życie 28 września 1922 z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1923.
  46. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 10 marca 1920, Nr 23, poz. 563.
  47. Dz. U. z 1934 r. Nr 7, poz. 49.
  48. a b c d Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich z mapą, Eugenjusz Romer, Lwów-Warszawa, 1919.
  49. Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 16 sierpnia 1919, Nr 13, poz. 112.
  50. Według Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom V – Województwo Białostockie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  51. Według Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VII, Część I – Województwo Nowogródzkie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
  52. Według Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  53. Według Wykazu miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom I – Województwo Nowogródzkie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa, 1 maja 1938; Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VII – Ziemia Wileńska, Część II (Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Dzisna i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
  54. Według Rewieńskiej, Wandy (1938). Miasta i miasteczka w północno-wschodniej Polsce. Położenie topograficzne, rozplanowanie, fizjognomia. Wilno.
  55. Według Skorowidza miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IX – Województwo Wołyńskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
  56. a b GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 4 (1924/1926).
  57. a b GUS RP: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 5 (1927).
  58. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VIII – Województwo Poleskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
  59. Dz.U. z 1927 r. nr 36, poz. 320.
  60. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom IX – Województwo Wołyńskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
  61. Dz. U. z 1929 r. Nr 33, poz. 309.
  62. Dz.U. 1931 nr 56, poz. 448.
  63. Dz.U. 1926 nr 16, poz. 92.
  64. Dz. U. z 1927 r. Nr 36, poz. 320.
  65. Dz.U. 1929 nr 33, poz. 308.
  66. Dz. U. z 1927 r. Nr 38, poz. 338.
  67. Dz. U. z 1934 r. Nr 26, poz. 202.
  68. Dz.U. 1934 nr 48, poz. 420.
  69. Według publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XV – Województwo Tarnopolskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
  70. Według publikacji: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XIII : Województwo Lwowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924.
  71. Grossman, Henryk (1925). Struktura społeczna i gospodarcza Ks. Warszawskiego na podstawie spisów 1809-1810 roku. „Kwartalnik Statystyczny”, T.II, 1925, z. 1, s. 1–108.
  72. Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego (Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Art. 33).
  73. Dz.U. z 1928 r. nr 17, poz. 138.
  74. Dz.U. z 1931 r. nr 39, poz. 304.
  75. a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XIII : Województwo Lwowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924.
  76. a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XIV : Województwo Stanisławowskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924.
  77. a b Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XV : Województwo Tarnopolskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1923.
  78. Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294.
  79. Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków, 1965–1967.
  80. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, wydanie czwarte, uzupełnione (ISBN 83-01-12677-9).
  81. Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku (rozdział II : Terytorium i podział administracyjny). Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, 2005.
  82. Zmiany administracyjne miast i osiedli. Warszawa, 1964.
  83. a b W Dz.U. z 1933 r. nr 81, poz. 596 Jaworzno traktowane jest jako wieś (gmina), natomiast Skorowidz Miejscowości woj. krakowskiego z 1921 traktuje je jako miasteczko podlegające ustawie z 1896 roku, a serwis internetowy Miasta Jaworzno wspomina o statusie miasta obowiązującym od 21 września 1901 (str. 9).
  84. Dz.U. z 1933 r. nr 62, poz. 467.
  85. Dz.U. z 1933 r. nr 81, poz. 594.
  86. Dz.U. z 1933 r. nr 81, poz. 595.
  87. a b Dz.U. z 1933 r. nr 81, poz. 596.
  88. Dz.U. z 1934 r. nr 28, poz. 233).
  89. Dz.U. z 1934 r. nr 28, poz. 232.
  90. Dz.U. z 1934 r. nr 45, poz. 395.
  91. Dz.U. z 1934 r. nr 25, poz. 187.
  92. Dz.U. z 1934 r. nr 14, poz. 116.
  93. a b Dz.U. z 1934 r. nr 25, poz. 186.
  94. Na podstawie Skorowidzów miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XII : Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, T. XIII : Województwo Lwowskie, T. XIV : Województwo Stanisławowskie, T. XV : Województwo Tarnopolskie. Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923-1925.
  95. Na podstawie Skorowidzów miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. T. XII : Województwo Krakowskie i Śląsk Cieszyński, T. XIII : Województwo Lwowskie, T. XIV : Województwo Stanisławowskie, Tom XV – Województwo Tarnopolskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923-1925.
  96. Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorjalnego (Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dział II, Rozdział 2, Art. 82, Poz. 5).
  97. Kwiatek, J., 2006. Polska. Urokliwy świat małych miasteczek. Warszawa: Sport i Turystyka – Muza.
  98. Titul městys získalo zpět 211 obcí (cz.). [dostęp 2011-08-02].

Media użyte na tej stronie

Nowoatniec - mapa katastralna (1852).jpg
mapa katastralna miasteczka Nowotaniec z roku 1852, foto marek silarski
Suchowola Fragment Rynku01.JPG
Autor: Ludwig Schneider, Licencja: CC BY-SA 3.0
Suchowola (woj. Podlaskie) Dawny rynek
Niemirów plac 10.07.2009 p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 4.0
Niemirów, ogrodzony plac w centralnej części wsi; gmina Mielnik, woj. podlaskie.
Sidra skwer.jpg
Autor: Polimerek, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik powstał przy wsparciu finansowym Wikimedia Polska, w ramach realizacji Uchwały Zarządu nr UZ 2009-23. (Zgłoś swój projekt!)
Rybotycze1.jpg
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Wp (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC-BY-SA-3.0
Poland, Rybotycze
Lubča. Любча (XX, I).jpg
Любча (Lubča), пляц Рынак (plac Rynak)
Lanckoronaa.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Jalowka Cerkiew Dzwonnica i krzyz.jpg
Autor: Polimerek, Licencja: CC BY-SA 3.0
Ten plik powstał przy wsparciu finansowym Wikimedia Polska, w ramach realizacji Uchwały Zarządu nr UZ 2009-23. (Zgłoś swój projekt!)
Ciężkowice - Market Square.jpg
Autor: Wuhazet - Henryk Żychowski, Licencja: CC BY 3.0
Ciężkowice - Rynek, ściana zachodnia
Ua butschatsch rathaus.jpg
To jest zdjęcie miejsca lub budynku wpisanego do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy pod numerem: 61-212-0001
Ulanów - budynek Urzędu Miasta 1.jpg
Autor: Zbigniew.czernik, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zdjęcie wykonane w miejscowości Ulanów.
Belostok Oblast 1807-1842.png
Autor: Qqerim, Licencja: CC BY-SA 3.0
Polska: Mapa administracyjna obwodu białostockiego, 1807-1842 (Administrative map of Belostok Oblast 1807-1842)
Костел Іоанна Хрестителя. Дубровиця.jpg
Autor: Naumets.O, Licencja: CC BY-SA 4.0
Костел Іоанна Хрестителя. Фото 2021 року. Після реставрації, найбільш наближений вид до оригінального, тільки збудованого.
Urzad miasta-ustron.jpg
Autor: Michał Sz., Licencja: CC BY-SA 4.0
Urząd Miejski w Ustroniu
Miasteczko Galicyjskie - Nowy Sącz.JPG
Autor: Pudelek (Marcin Szala), Licencja: CC BY-SA 3.0
Galician market square in Skansen, Nowy Sącz
Jaćmierz old rathaus.jpg
(c) I, Silar, CC BY 2.5
Jaćmierz - old town hall