Michał Grażyński

Michał Grażyński

Michał Grażyński, przed 1939
Pełne imię i nazwisko	Michał Tadeusz Grażyński
Data i miejsce urodzenia	12 maja 1890 Gdów
Data i miejsce śmierci	10 grudnia 1965 Londyn
Wojewoda śląski
Okres	od 6 września 1926 do 5 września 1939
Przynależność polityczna	sanacja
Poprzednik	Mieczysław Bilski
Następca	okupacja wojenna III Rzeszy
Minister Propagandy
Okres	od 5 września 1939 do 20 października 1939
Przynależność polityczna	sanacja
Poprzednik	urząd utworzony
Następca	urząd zniesiony
Odznaczenia

Michał Tadeusz Grażyński

Michał Tadeusz Kurzydło

podpułkownik
Data i miejsce urodzenia	12 maja 1890 Gdów
Data i miejsce śmierci	10 grudnia 1965 Londyn
Przebieg służby
Lata służby	1914–1918, 1943–1945
Siły zbrojne	Armia Austro-Węgier Wojsko Polskie Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie
Stanowiska	zastępca szefa sztabu Dowództwa Ochrony Plebiscytu w II powstaniu śląskim, szef sztabu grupy „Wschód” w III powstaniu śląskim
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, II powstanie śląskie, III powstanie śląskie, II wojna światowa

Michał Tadeusz Grażyński właśc. Michał Tadeusz Kurzydło (ur. 12 maja^[1] 1890 w Gdowie, zm. 10 grudnia 1965 w Londynie) – kapitan rezerwy piechoty Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, społeczny i harcerski, doktor filozofii i prawa. Długoletni wojewoda śląski, politycznie związany z sanacją.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się w Gdowie na terenie ówczesnych Austro-Węgier jako siódme dziecko Michała Kurzydło i Marianny z Zastawniaków. Jego ojciec był kierownikiem czteroklasowej szkoły ludowej, natomiast matka zmarła trzy lata po urodzeniu Michała. W momencie urodzin nosił rodzinne nazwisko Kurzydło, które gdy miał sześć lat zmieniono pod naciskiem drugiej żony jego ojca Antoniny z domu Broniowskiej na Grażyński (od tytułu ulubionego przez jego starszą siostrę Marię poematu Adama Mickiewicza Grażyna). Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymując w roku 1913 doktorat z filozofii za rozprawę na temat historii systemu monetarnego w Polsce Jagiellonów^[2].

I wojna światowa

9 maja 1913 rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w C. K. I Gimnazjum w Stanisławowie, ucząc języka polskiego i geografii^[3]. Wkrótce po wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do cesarskiej i królewskiej Armii jako podporucznik rezerwy. Jesienią 1914 został ciężko ranny w walkach na froncie rosyjskim i od marca 1915 resztę wojny spędził w służbie garnizonowej w Krakowie.

Służba w Wojsku Polskim i udział w powstaniach śląskich

W 1918 wstąpił do Wojska Polskiego i służył w Oddziale II Sztabu Generalnego, w pionie propagandy. 25 listopada 1920 został zatwierdzony w stopniu porucznika piechoty z dniem 1 kwietnia 1920, w „grupie byłej armii austro-węgierskiej”^[4]. Był zaangażowany w przygotowania do plebiscytu na Spiszu i Orawie, a następnie w przygotowania do plebiscytu na Górnym Śląsku jako członek Komendy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Uczestniczył jako zastępca szefa sztabu Dowództwa Ochrony Plebiscytu w II powstaniu śląskim i jako szef sztabu grupy „Wschód” w III powstaniu śląskim. W trakcie akcji plebiscytowej i III powstania używał pseudonimu „Borelowski”. Był jednym z przywódców najbardziej nieprzejednanego kręgu przywódców powstania, dążącej od początku do rozstrzygnięć militarnych i walki do ostatecznego zwycięstwa. Krąg ten, skupiony w sztabie grupy „Wschód” był posądzany o próbę puczu w ostatnich dniach III powstania, który miał na celu mianowanie na wodza powstania kpt. Karola Grzesika. Wydarzenia te zapoczątkowały głęboki personalny i polityczny konflikt Grażyńskiego z Wojciechem Korfantym. Zweryfikowany został w stopniu kapitana ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku w korpusie oficerów rezerwy piechoty.

Lata 1921–1926

Po powstaniu Grażyński wrócił do pracy naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymał drugi doktorat w dziedzinie prawa za rozprawę z dziedziny prawa rolnego.

Prawdopodobnie współpracował też z polskim wywiadem wojskowym, badając sytuację Polaków na Śląsku Opolskim. W okresie tym związał się z organizacją „Zet”, która później uformowała tzw. lewicowe skrzydło sanacji.

Lata 1926–1939 – wojewoda śląski

Wojewoda śląski Michał Grażyński, marsz. Edward Śmigły-Rydz i gen. Władysław Bortnowski na moście granicznym w Czeskim Cieszynie po zajęciu Zaolzia, październik 1938

Po przewrocie majowym został z poparcia Piłsudskiego wojewodą śląskim. Pełniąc tę funkcję szczególną wagę przykładał do rozwoju szkolnictwa, będąc jednocześnie kuratorem szkolnym nadzorującym Wydział Oświecenia Publicznego. W związku z tym, popierał budowę nowych gmachów szkolnych, których powstało w tym czasie ok. 100. Bez powodzenia starał się doprowadzić do utworzenia na Górnym Śląsku uczelni wyższej o profilu technicznym. Udało mu się jednak wpłynąć na utworzenie w województwie: Instytutu Pedagogicznego (w zamyśle zalążka przyszłego uniwersytetu) z wykładowcami w większości pracownikami UJ, a także Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych (ponad średniej uczelni technicznej) oraz Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych.

Prowadził politykę etatystyczną, dążył do ograniczenia wpływów mniejszości niemieckiej w województwie. Pod różnymi pretekstami starał się doprowadzić do przejmowania niemieckich zakładów, aby wprowadzić tam polskie zarządy. Wobec władz samorządowych, w których nadal często znajdowały się osoby mówiące po niemiecku, stosowano ustawy pozwalające na ich rozwiązanie i komisaryczne zastąpienie ich bardziej polskimi (tak było m.in. w Katowicach). Po wyborach samorządowych w 1926 roku, kiedy to Niemcy zdobyli 40% głosów w województwie i większość w wielu miastach, Grażyński jeszcze bardziej zaostrzył walkę z mniejszością, nie wahając się łamać obowiązującego prawa. Próbował, nieskutecznie, nakłonić władze kościelne do zmniejszenia liczby nabożeństw w języku niemieckim; toczył też walkę ze szkołami mniejszościowymi^[5].

Wojewoda był również w ciągłym konflikcie z Wojciechem Korfantym, który stał na stanowisku pokojowej współpracy ze śląskimi Niemcami. W polityce kadrowej naraził się miejscowym, gdyż większość stanowisk w Urzędzie Wojewódzkim zajęli przybysze spoza Śląska, związani z sanacją^[5]

Święto Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Katowicach (12 maja 1939). Wojewoda Michał Grażyński i gen. Jan Jagmin-Sadowski na trybunie honorowej przyjmują defiladę.

Poparł inicjatywę utworzenia Muzeum Śląskiego, które dzięki jego zaangażowaniu rozpoczęło działalność naukową i propagandową w pół roku od wydania decyzji o powołaniu (zajęło V piętro Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach). Przy jego kluczowym udziale doprowadzono prawie do końca budowę najnowocześniejszego gmachu muzealnego w Europie, w którym Muzeum Śląskie miało mieć swoją siedzibę (gmach zburzyli Niemcy w latach 1941–1944). Jako wojewoda wspierał też m.in. Teatr Polski, teatry ludowe, Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, Polskie Radio (w nowej siedzibie od 1937). Przyczynił się także do powstania Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego. Był mecenasem artystów, m.in. wspierał twórczość Stanisława Szukalskiego, który ozdobił płaskorzeźbami m.in. Ślązaków gmach Muzeum Śląskiego oraz niektóre budynki w stolicy województwa. Podczas gdy wojewodą był Grażyński zbudowano nową dzielnicę w Katowicach, zabudowaną nowoczesnymi budynkami w stylu modernistycznym jak np. wieżowiec przy ul. Żwirki i Wigury, zabudowa ulic PCK, Skłodowskiej, kościół garnizonowy oraz osiedle w Katowicach Ligocie.

Był prezesem Śląskiego Okręgu Wojewódzkiego Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej^[6]. Był także przewodniczącym Oddziału Śląskiego ZHP. Był działaczem, ale nie instruktorem harcerskim. Inicjował i wspierał zakładanie harcerskich ośrodków na Buczu i w Górkach Wielkich. W latach 1931–1939 przewodniczący ZHP. W latach 1934–1936 przewodniczący Biura Skautów Słowiańskich.

Ponieważ związał się na dłużej ze Śląskiem, przepracował na nim ponad 14 lat, dlatego pisał o sobie, że jest szczerze oddanym synem ziemi śląskiej, bo wspólnie przelana tu krew jest ważniejsza niż urodzenie.

W sierpniu 1936 r. władze Jastrzębia-Zdroju nadały wojewodzie tytuł honorowego obywatela miasta za wybitne zasługi dla Jastrzębia-Zdroju^[7], a 23 września tegoż roku otrzymał honorowe obywatelstwo Chorzowa^[8].

II wojna światowa

5 września 1939 został mianowany ministrem ds. propagandy^[9], jednak praktycznie nie wykonywał tej funkcji, gdyż 17 września wyjechał wraz z rządem poza granice Rzeczypospolitej. Po ewakuacji do Francji utworzył w październiku 1939, wraz z innymi instruktorami, Naczelny Komitet Wykonawczy, uznany przez Międzynarodowe Biuro Skautów za reprezentację ZHP.

W 1940, z powodu swojej działalności sanacyjnej, został przez nowy rząd RP pozbawiony funkcji przewodniczącego ZHP i zesłany do Rothesay, na tzw. Wyspę Węży u brzegów Szkocji, gdzie przetrzymywano przeciwników rządu bez prawa opuszczania wyspy. Grażyński w latach 1943–1945 ponownie pełnił służbę w Wojsku Polskim i po zakończeniu wojny został awansowany na podpułkownika.

Życie i działalność emigracyjna

Grób Michała i Heleny Grażyńskich na Putney Vale Cemetery w Londynie

Po wojnie mieszkał w Wielkiej Brytanii. Był jednym z założycieli i działaczem powstałej w 1944 roku Ligi Niepodległości Polski. W latach 1946–1951 był przewodniczącym ZHP poza granicami kraju. Natomiast do 1960 uważał, że zachował funkcję przewodniczącego ZHP, którą piastował przed wybuchem II wojny światowej w 1939^[10]. W tym czasie władze ZHP działały równolegle w kraju.

Zmarł tragicznie w Londynie 10 grudnia 1965 potrącony przez samochód. Pochowany w Londynie na Putney Vale Cemetery (kwatera 12) obok żony Heleny z Gepnerów Grażyńskiej – zasłużonej instruktorki harcerskiej, byłej wiceprzewodniczącej ZHP.

Kontrowersje i oceny

Grażyński pozostaje jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Górnego Śląska. Przyczynił się do tego przede wszystkim jego ostry konflikt z Wojciechem Korfantym i fakt, że był przybyszem spoza regionu. Obecnie Grażyński jest często przeciwstawiany Korfantemu w sposób negujący jego osiągnięcia, których dokonał będąc wojewodą śląskim.

Innymi powodami, dla których osoba Grażyńskiego budziła kontrowersje, było marginalizowanie Statutu Organicznego, brak w jego otoczeniu Ślązaków, obsadzenie urzędów głównie przez sanacyjnych działaczy spoza Śląska oraz jego polityka walki z mniejszością niemiecką, często z naruszeniem prawa: wypieranie Niemców z zarządów i rad nadzorczych śląskich zakładów przemysłowych, ręczna polonizacja władz samorządowych, ograniczenia niemieckiego szkolnictwa^[5].

Publikacje

• Obieg monet polskich w krajach austriackich w XVII w., 1910
• Walka o Śląsk, 1931
• W walce o ideały harcerskie. Gawędy, przemówienia, artykuły, Warszawa 1939
• Ustrój Rzeszy Niemieckiej na tle doktryny narodowosocjalistycznej, 1941

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari^[11] nr 7885
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)^[12][11]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski^[11]
• Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 czerwca 1931)^[13]
• Krzyż Walecznych^[11][14]
• Złoty Krzyż Zasługi (13 maja 1933)^[15]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (7 listopada 1936)^[16]
• Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I klasy
• Krzyż Obrony Lwowa (1931)^[17]
• Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia (dwukrotnie, po raz drugi w 1936)^[18][19]
• Odznaka ZHP „Wdzięczności”^[20]
• Odznaka „Srebrny Wilk” (1936, przyznana przez gen. Roberta Baden-Powella jako jedynemu Polakowi)^[21]
• Nagroda „Srebrny Wilk” (1938, przyznana przez brytyjski The Scout Association)^[22]
• Order Korony Jugosłowiańskiej II klasy^[11]
• Order Korony Włoch III klasy^[11]
• Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa, 1935)^[23]

Upamiętnienie

Od jego nazwiska przyjął nazwę ufundowany przez niego jacht pełnomorski dla polskich harcerek – „Grażyna”. Obecnie nazwisko Grażyńskiego upamiętnia utworzony przez Główną Kwaterę ZHP Fundusz Małych Grantów im. Michała Grażyńskiego Związku Harcerstwa Polskiego.

Jego nazwisko nosi ulica w Ustroniu (w latach 1939–1945 nosząca nazwę Max-Rieger-Strasse, a po 1945 Świerczewskiego)^[24], a także Katowicach, Bielsku-Białej, Gliwicach, Rybniku, Zabrzu, Jastrzębiu-Zdroju, Mikołowie i Jankowicach.

Przypisy

Bibliografia

• Katelbach T., ZET, „Zeszyty Historyczne” 1968, z. 13.
• Rakowski J., Zetowcy i Piłsudczycy, „Zeszyty Historyczne” 1980, z. 54.
• Długajczyk E., Sanacja śląska 1926–1939. Zarys dziejów politycznych. Katowice 1983.
• Chojnowski A., Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, Wrocław 1986.
• Zieliński W., Michał Grażyński 1890–1965, Katowice 1986.
• Rechowicz H, Wojewoda śląski dr Michał Grażyński, Warszawa-Kraków 1988.
• Musialik W., Michał Tadeusz Grażyński, 1890–1965. Biografia polityczna, Opole 1989.
• Marszałek L., O Michale Grażyńskim wspomnienia i refleksje, Katowice 1990.
• Kamiński A., Michał Grażyński 1890–1965 (niedokończona biografia), Kraków 1994.
• Weingartner P., „Naprawa” 1926–1939. Z dziejów obozu pomajowego, Warszawa 1999.
• Łączewski J., Michał Grażyński (1890–1965). Sylwetka polityka, Częstochowa 2000.