Michał Pałasz

Michał Pałasz

Michał Pałasz w mundurze Związku Strzeleckiego (1932)
Data i miejsce urodzenia	24 września 1910 Olszanica
Data śmierci	12 maja 1992
Zawód, zajęcie	listonosz
Narodowość	polska
Rodzice	Andrzej, Katarzyna
Małżeństwo	Stefania
Dzieci	Marian
Odznaczenia

Michał Pałasz (ur. 24 września 1910 w Olszanicy, zm. 12 maja 1992) – polski listonosz, działacz społeczny i polityczny, uciekinier z egzekucji w lesie Hanusiska.

Kapliczka na drzewie w Hanusiskach ufundowana przez Michała Pałasza

(c) Paweł Marynowski / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Pomnik Konstytucji 3 Maja w Olszanicy

Życiorys

Urodził się 24 września 1910 w Olszanicy^[1]. Był synem Andrzeja i Katarzyny z domu Klimowicz^[1]. Miał brata Ignacego (1923-1963, podczas wojny żołnierz sił alianckich, m.in. kurier w Alpach, po wojnie na emigracji)^[1].

Od 1930 przez około pięć lat pracował w kopalni nafty Sztandar Nobel w Ropience^[1]. Uczył się w trzyletniej szkole rolniczej w Suchodole, którą ukończył w 1936^[1]. Był przodownikiem przysposobienia rolniczego, założycielem poletek doświadczalnych, współorganizował I Dożynki Rolnicze w Lesku, za co otrzymał nagrodę, przyznaną przez Lwowską Izbę Rolniczą^[1]. Od 1937 pracował jako listonosz wiejski, przynależny do agencji pocztowej w Woli Michowej w rejonie przygranicznym^[1]. Po zajęciu przez III Rzeszę niemiecką Czechosłowacji w 1938, ta placówka pocztowa została ewakuowana, po czym zorganizowana w kopalni naftowej w Ropience^[1]. Od 1932 do 1939 był także komendantem Związku Strzeleckiego w Olszanicy^[1].

Podczas II wojny światowej i trwającej okupacji niemieckiej w 1942 przystąpił do Armii Krajowej i funkcjonował pod pseudonimem „Lis”, działając w placówce w Czarnej^[1][2]. W jego domu zainicjowano działalność miejscowej komórki podziemia oraz odbywały się tam spotkania decyzyjne w zakresie akcji dywersyjnych^[1]. W połowie czerwca 1944 został aresztowany podczas przenoszenia informacji^[2] na poczcie w Ropience przez SS-mannów Johanna Bäckera i Leo Humeniuka^[1]. Początkowo był przetrzymywany w więzieniu w Ustrzykach Dolnych, a po kilku tygodniach został przewieziony do Sanoka^[1]. Podczas przesłuchań był torturowany przez Johanna Bäckera, doznając m.in. zmiażdżenia dolnej szczęki i tracąc z niej wszystkie zęby^[3][4][2]. 10 lipca 1944 został osadzony w sanockim więzieniu^[4][1]. Trafił do celi nr 32 i został zapisany pod numerem 882 w ewidencyjnej księdze więźniów^[4][1].

Nocą 26/27 lipca 1944 wraz z grupą 35 osób (w tym wszyscy osadzeni w celi nr 32, w której umieszczono więźniów politycznych) został wyprowadzony na dziedziniec więzienny, po czym przewieziony w drugim samochodzie ciężarowym do lasu określanego „Hanusiska”^[5][4][6][7], leżącym za Zagórzem na obszarze Zasławia przy drodze wiodącej w kierunku wschodnim w stronę Leska^[3][8][9]. Transport zatrzymał się na łące po prawej stronie szosy, naprzeciw cegielni^[3][10][11]. Następnie więźniów, skutych w parach za ręce i nogi oraz otoczonych kordonem funkcjonariuszy, wprowadzono w głąb leśnego parowu^[5][3][4]. Tam ofiary były zaprowadzane parami na skraj uprzednio wykopanego dołu (według jednej wersji o kształcie kwadratowym^[3], według innej o wymiarze 7 x 3 m) i zabijane strzałami z broni palnej krótkiej w tył głowy^[5][8]. W momencie dotarcia na miejsce drugiej ciężarówki ze skazańcami, w tym z Michalem Pałaszem, kończyła się egzekucja grupy z pierwszej ciężarówki^[3][8]. W chwili gdy egzekutorowi zabrakło amunicji w broni podczas próby zastrzelenia Stanisława Sawińskiego^[a] i konieczne stało się przeładowanie, sparowany wraz z nim Michał Pałasz, wykorzystał chwilę, gdy wykonujący wówczas strzały podał Johannowi Bäckerowi broń do ponownego załadowania, a sam rozkuł parze skazańców ręce i nogi^{[5][12][13][9][11][2]}. Pałasz przeskoczył przez wypełniony już do połowy ciałami dół, przekoziołkował przez nasyp na jego brzegu, po czym pobiegł pomiędzy drzewami w lesie, uciekając z miejsca egzekucji^[5][12][8]. Oprawcy nie byli w stanie od razu zareagować otwarciem ognia w kierunku zbiega, jako że groziłoby to trafieniem obstawy stojącej wokół miejsca egzekucji^[5]. Pomimo ostrzelania uciekającego zdołał on zbiec^[5][3][8][2]. Następnie ukrywał się w Rudence u rodziny Stram^[1]. W tym czasie Niemcy wkroczyli do jego domu rodzinnego, zaś od rzuconego przez nich granatu do piwnicy śmierć ponieśli brat Michała (21-letni Karol) i siostra jego żony (13-letnia Janina)^[1].

Do egzekucji w Hanusiskach byli przeznaczeni również współpracownicy Pałasza z konspiracji: Wilhelm Bilik (technik kolejowy z Ustrzyk Dolnych, ps. „Góral”; zbiegł z dziedzińca więziennego przed transportem na miejsce zbrodni) oraz Józef Wilk (sekretarz nadleśnictwa z Berehów Dolnych, ps. „Dzik”, zamordowany w Hanusiskach)^{[1][14][15][4][9][14][16][17]}.

Po wojnie Michał Pałasz nadal pracował na poczcie^[1]. W 1949 został członkiem Związku Zawodowych Pracowników Poczt i Telekomunikacji w Polsce^[1]. Udzielał się społecznie^[1]. Zasiadał w Radzie Narodowej w Olszanicy^[1]. Przyczynił się do powstania tam Straży Pożarnej, remizy, ośrodka zdrowia^[1]. Był organizatorem festynów, dożynek itp.^[1]. Samodzielnie dokonał fundacji odnowionego Pomnika Konstytucji 3 Maja^[1]. W grudniu 1980 i w styczniu 1981 wraz z synem Marianem oraz ok. 60 osobami współorganizował strajk okupacyjny, później w Rzeszowie był członkiem Komitetu Strajkowego Rolników^[1]. Po przeszło 50 dniach strajku 20 lutego 1981 jako przedstawiciel Komitetu Strajkowego podpisał porozumienie rzeszowsko-ustrzyckie^[18][1].

Uczestniczył w uroczystościach rocznicowych w Hanusiskach^[5]. Dzięki jego relacji odtworzono przebieg zdarzeń poprzedzających (np. osadzenie w więzieniu) oraz samej egzekucji^[3][19]. W połowie lat 80. ufundował kapliczkę wotywną, ustanowioną na drzewie nieopodal miejsca egzekucji, którą nazwał Wotum Wdzięczności Matce Najświętszej, Królowej Polski, Nieba i Ziemi, za uratowanie mnie życia podczas Rozstrzeliwania Więźniów^[11]. W jej wnętrzu umieścił swoją relację z egzekucji i dziękczynienie Matce Boskiej za uratowanie mu wówczas życia^[11].

Przed 1944 miał żonę i dziecko^[11]. Jego synem jest Marian Henryk Pałasz^[1][20]. Michał Pałasz zmarł 12 maja 1992^[1].

Odznaczenia

• Postanowieniem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z 15 lutego 2008 został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za działalność na rzecz przemian demokratycznych w Polsce^[21]. Odznaczenie z rąk Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Władysława Stasiaka odebrali 18 grudnia 2008 w Belwederze żona Michała Pałasza, Stefania, oraz syn Marian^[22][14]
• Państwowa Odznaka Sportowa^[23]

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Czesław Cyran: Stanisław Zabierowski (red.): Studia nad okupacją hitlerowską południowo-wschodniej części Polski. T. I: Ludzie i dokumenty o więźniach politycznych więzienia w Sanoku w latach 1939–1944. VIII. Ostatnia masowa egzekucja więźniów. Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie i Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Rzeszowie, 1976, s. 83-85.
• Czesław Cyran, Antoni Rachwał. Eksterminacja ludności na Sanocczyźnie w latach 1939–1944. 5. Masowe egzekucje ludności. d) Egzekucja około 36 Polaków w Zasławiu w lesie „Hanusiska”. „Rocznik Sanocki”. Tom IV, s. 52-53, 1979. Wydawnictwo Literackie. 
• Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986.
• Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987.
• Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992.