Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej

Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej
Ilustracja
Ruiny budynku obozowej administracji.
Typ

obóz odosobnienia

Odpowiedzialny

 II Rzeczpospolita

Rozpoczęcie działalności

6 lipca 1934

Terytorium

Polska (ob. Białoruś)

Miejsce

Bereza Kartuska

Pierwotne przeznaczenie

carskie koszary

Liczba więźniów

ponad 3 tysiące

Narodowość więźniów

Polacy, Żydzi, Ukraińcy, Białorusini, Niemcy

Liczba ofiar

4–20

Komendanci

Bolesław Greffner
Józef Kamala-Kurhański

 

18 września 1939

Upamiętnienie

pomnik (od 1962)

Położenie na mapie Polski w 1939 r.
Ziemia52°31′40″N 24°58′10″E/52,527778 24,969444

Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej – obóz odosobnienia zorganizowany i prowadzony przez władze II Rzeczypospolitej w Berezie Kartuskiej w ówczesnym powiecie prużańskim, istniejący w latach 1934–1939. Powstał głównie w celu izolowania oraz psychicznego i fizycznego dręczenia oponentów politycznych sprawującej wówczas władzę sanacji, m.in. komunistów, endeków, ludowców, a także nacjonalistów ukraińskich. Do obozu osadzeni trafiali na podstawie decyzji administracyjnej (bez sankcji sądowej), bez możliwości skorzystania ze środka odwoławczego[1]. Stałym elementem traktowania więźniów było stosowanie tortur[1]. Część historyków określiła ośrodek jako obóz koncentracyjny[2][3].

Zamknięty sklep H. Manchajmera podejrzanego o paskarstwo (spekulację) żywnością w Warszawie, sierpień 1939

Historia obozu

Utworzony został 12 lipca 1934 w Berezie Kartuskiej na mocy rozporządzenia z mocą ustawy prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934 r. w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu[4], chociaż zaczął funkcjonować już 6 lipca, gdy przywieziono dwóch pierwszych więźniów[5]. Pomysłodawcą utworzenia obozu był premier Leon Kozłowski, a jego pomysł zaakceptował Józef Piłsudski. Rozporządzenie zezwalało na utworzenie wielu takich miejsc odosobnienia, ale utworzono tylko jedno – w Berezie. Obóz mieścił się w budynku dawnych carskich koszar[6]. Obiekt ten nosił oficjalną nazwę „Miejsce Odosobnienia” i był przeznaczony dla osób, „których działalność lub postępowanie daje podstawę do przypuszczenia, że grozi z ich strony naruszenie bezpieczeństwa, spokoju lub porządku publicznego”. Określano go jako „nieprzeznaczony dla osób skazanych lub aresztowanych z powodu przestępstw” oraz „burzycieli porządku publicznego i bezpieczeństwa”[7].

Bezpośrednim impulsem, który skłonił Józefa Piłsudskiego do podjęcia decyzji o utworzeniu obozu, było zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego popełnione przez Hryhorija Maciejkę, działacza Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).

Osadzano w obozie na podstawie decyzji administracyjnej bez prawa apelacji na okres 3 miesięcy. Osadzenie mogło być przedłużone na kolejne 3 miesiące (znane są przypadki osadzenia trwającego rok). Oprócz podejrzanych o działalność wywrotową i przeciwników politycznych sanacji (zwłaszcza komunistów i narodowców) więziono w nim także przestępców gospodarczych oskarżonych o spekulację lub podejrzanych o takie przestępstwa, pospolitych przestępców – zwłaszcza recydywistów, a w końcowej fazie istnienia – podejrzewanych o dywersję i szpiegostwo na rzecz III Rzeszy[8].

Według Andrzeja Garlickiego obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej był wzorowany na niemieckim obozie koncentracyjnym KL Dachau (utworzonym wiosną 1933 roku), którego zadaniem przed 1939 rokiem nie była jeszcze fizyczna eksterminacja osadzonych w nim więźniów, ale ich zastraszanie i zniechęcenie do dalszego oporu wobec nazistów[9].

Więzienie w Berezie Kartuskiej organizowali: dyrektor Departamentu Politycznego w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Wacław Żyborski oraz naczelnik Wydziału Narodowościowego w tymże departamencie płk Leon Jarosławski. Nadzór nad nim ze względu na właściwość terytorialną sprawował wojewoda poleski płk Wacław Kostek-Biernacki, często utożsamiany z jego komendantem. Faktycznie byli nim inspektorzy policji Bolesław Greffner (niekiedy podawane jest imię Jan) z Poznania (do grudnia 1934), a po nim Józef Kamala-Kurhański.

Obóz zaczął funkcjonować 6 lipca 1934. Dnia tego przyjęto pierwszych pięciu więźniów: o godz. 20 przywieziono dwóch endeków z Krakowa (Antoniego Grębosza i Bolesława Świderskiego), a o godz. 21 trzech komunistów z Nowogródka. Pierwszymi osadzonymi działaczami ONR byli: Zygmunt Dziarmaga, Władysław Chackiewicz, Jan Jodzewicz, Edward Kemnitz, Bolesław Piasecki, Mieczysław Prószyński, Henryk Rossman, Włodzimierz Sznarbachowski.

Agnieszka Knyt podaje liczbę 3 tysięcy więźniów, którzy przewinęli się przez obóz do końca sierpnia 1939[10]. Wśród nich znajdowali się nie tylko działacze nielegalnych lub zdelegalizowanych przez rządy sanacyjne Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), Komunistycznej Partii Polski (KPP), Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR), ale także ludzie związani ze Stronnictwem Ludowym (SL) i Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Największą grupę osadzonych stanowili komuniści – 1400–1500 więźniów na łączną liczbę ponad 3000[11]. Inne źródła podają, że komunistów było wśród osadzonych 55%, ukraińskich nacjonalistów 4%, narodowców 2%, ludowców 1%, sympatyków nazizmu 1%, a reszta to „szkodnicy gospodarczy”[12].

Przetrzymywani tam byli: publicysta Stanisław Mackiewicz (osadzony za krytykę polityki zagranicznej państwa), Bolesław Piasecki, Roman Zambrowski, Franciszek Jóźwiak, Jakub Prawin, Roman Szuchewycz.

W 1935 szereg policjantów służących w Berezie Kartuskiej dokonało zmiany swoich nazwisk (m.in. komendant Józef Kamala)[13][14].

Obóz funkcjonował do nocy z 17 na 18 września 1939 roku, kiedy to strażnicy więzienni uciekli[15]. Wacław Kostek-Biernacki, który sprawował organizację i nadzór nad obozem w Berezie, w 1939 roku przekroczył granicę z Rumunią, gdzie został internowany[16]. 26 września 1941 roku rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie przyjął rozporządzenie o uchyleniu rozporządzenia z mocą ustawy prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934 r. w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu[17], a to samo rozporządzenie z 1934 r. w kraju zostało uchylone przez powojenne władze komunistyczne dekretem z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego[18].

Życie w obozie

Szefostwo i strażnicy obozu

Zdaniem Wojciecha Śleszyńskiego, autora pracy Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939 jednym z celów obozu było złamanie psychiczne osadzonych (z reguły trwało to 3 miesiące, ale opornym można było przedłużyć pobyt), aby już nigdy nie sprzeciwiali się władzom państwowym, prowadziły do tego zdaniem Śleszyńskiego tortury psychiczne, ale także fizyczne nad osadzonymi. Rodzaje kar były wielorakie, od rutynowego bicia pałką po osadzenie w karcerze bez okien gdzie więźniowie spali na betonowej podłodze a jedynym wyposażeniem był kubeł na nieczystości[19]. Zdaniem P. Siekanowicza obóz był wzorowany na obozach niemieckich oraz łagrach, a za uchybienia w pracy więźniowie dostawali chłostę lub od 5 do 50 uderzeń w twarz[20].

Raport o stanie wyżywienia odosobnionych w dniu 20 stycznia 1939 roku

Raport pracownika obozu A. Pruchniewicza z dnia 20 stycznia 1939 dostarcza informacji na temat racji żywności w obozie, dzienny koszt wyżywienia jednego więźnia wynosił około 50 groszy[21].

Stan ogólny: 483 (w szpitalu w Kobryniu 4)
Ogólny stan do wyżywienia: 479
z tego pełnych racji: 466
Post (chleb i woda): 13

Wydano

Śniadanie – Kawa
Kawa na 1 odosobnionego 25 gramów na 466 odosobnionych 11,650 kg
Cukier na 1 odosobnionego 25 gramów na 466 odosobnionych 1,365 kg
Chleb na 1 odosobnionego 700 gramów na 466 odosobnionych 330,750 kg
Twaróg na 1 odosobnionego 50 gramów na 466 odosobnionych 23,300 kg
Obiad – Zacierki
Mąka pytlowa na 1 odosobnionego 120 gramów na 466 odosobnionych 55,920 kg
Kartofle na 1 odosobnionego 500 gramów na 466 odosobnionych 230,000 kg
Słonina na 1 odosobnionego 40 gramów na 466 odosobnionych 18,640 kg
Sól na 1 odosobnionego 30 gramów na 466 odosobnionych 13,980 kg
Cebula na 1 odosobnionego 10 gramów na 466 odosobnionych 46,660 kg
Kolacja – Krupnik
Kartofle na 1 odosobnionego 1000 gramów na 466 odosobnionych 466,000 kg
Słonina na 1 odosobnionego 15 gramów na 466 odosobnionych 9,990 kg
Kasza pęczak na 1 odosobnionego 100 gramów na 466 odosobnionych 46,600 kg

Koszt

Koszt wyżywienia 1 odosobnionego w dniu 20 stycznia wynosi 49,48 gr.
Łączna wartość kaloryczna dziennych posiłków na jednego więźnia wynosiła na podstawie powyższych danych prawie 4000 kcal.

Życie po obozie

Zdaniem P. Siekanowicza zwolnieni z Berezy musieli potępiać dotychczasową przeszłość polityczną i nie mogli opowiadać nikomu ani opisywać o sytuacji panującej wewnątrz obozu pod karą ponownego uwięzienia. Po wyjściu z Obozu wielu więźniów doznało dożywotniego uszczerbku na zdrowiu fizycznym i psychicznym m.in. zapalenie stawów i inne przewlekle zapalenia, schizofrenię czy depresję[22]. Autor ten w swojej pracy podkreśla, że więźniowie kryminaliści byli uprzywilejowani, żyli w lepszych warunkach, dostawali większe dawki żywności, mogli rozmawiać między sobą, mieli dostęp do używek w zamian donosili na pozostałych więźniów, byli instruktorami przy gimnastyce, pomocnikami lekarzy etc.[23]

Liczba ofiar śmiertelnych

Według różnych szacunków przez 5 lat działalności Berezy Kartuskiej zanotowano od 4 do 20 przypadków śmierci. Norman Davies podał liczbę 17 ofiar śmiertelnych[24]. Agnieszka Knyt z ogólnej liczby 3 tysięcy więźniów uwięzionych w Berezie do końca sierpnia 1939 podaje 13 zgonów[25]. Natomiast ukraiński historyk Wiktor Idzio w swojej książce o UPA, podaje liczbę aż 300 ofiar[26]. Ireneusz Polit podaje, że w ciągu 6 lat w Berezie zmarło 14 osób (10 – w szpitalach dokąd ich skierowano na leczenie zewnętrzne, 3 osoby w samym MO z powodu chorób, 1 na skutek samobójstwa)[27].

Kontrowersje

Wydana przez Międzynarodową Organizację Pomocy Rewolucjonistom we Francji pocztówka przeciwko założeniu tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej

Już wkrótce po powstaniu MO było nazywany obozem koncentracyjnym, a po wojnie jego istnienie było uznawane przez komunistów za dowód na to, że rządy sanacyjne były „reżimem faszystowskim”[28]. Termin „polskie obozy koncentracyjne” na określenie Berezy Kartuskiej wykorzystywała w swoich publikacjach propaganda PRL[29] uzasadniając tym tezę o antydemokratycznym i represyjnym charakterze systemu politycznego II Rzeczypospolitej oraz dyktatorskich zapędach Józefa Piłsudskiego.

Timothy Snyder uznaje obóz w Berezie za obóz koncentracyjny, tak samo Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, Czesław Miłosz czy Karol Modzelewski[30][31][32][33]. Tadeusz Piotrowski także nazywa Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej obozem koncentracyjnym, zastrzegając jednak, iż tworzenie podobnych obozów było normą w tamtych czasach, za przykład podając obozy założone przez Amerykanów dla Japończyków podczas II wojny światowej czy przez Kanadyjczyków dla Ukraińców podczas I wojny światowej[34].

Określenie to pojawiało się także w prorządowej prasie, „Gazeta Polska” (nr 168, 19 VI 1934) w ten sposób opisywała Berezę Kartuską:

Wiemy co natomiast musi być w Polsce, bo my tak chcemy. Musi być porządek. Musi być powaga i będzie. Obozy koncentracyjne. Tak. Dlaczego? Dlatego, że widać owych osiem lat pracy nad wielkością Polski, osiem lat przykładu i osiem lat osiągnięć, osiem lat krzepnięcia – nie wystarczyło dla wszystkich.

W 2007 doszło do incydentu w Paryżu, kiedy francuscy politycy lewicowi umieścili na tablicy upamiętniającej Arona Skrobka informację o tym, że przebywał on w „polskim obozie koncentracyjnym”, jakim miało być ich zdaniem więzienie w Berezie. Skutecznie przeciw temu zaprotestowała ambasada RP w Paryżu[35].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Tomasz Stachurski: Bereza Kartuska – geneza, rzeczywistość, kontrowersje. histmag.org, 2013-01-16. [dostęp 2022-04-14].
  2. ↑ Paweł Rzewuski: Bereza Kartuska – hańba czy nie?. histmag.org, 2012-11-12. [dostęp 2022-04-14].
  3. ↑ Sławomir Zagórski: Bereza Kartuska: Obóz koncentracyjny dla przeciwników politycznych sanacji. interia.pl, 2015-01-28. [dostęp 2022-04-14].
  4. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 50, poz. 473.
  5. ↑ Bereza Kartuska – czarna karta historii II RP, Myśl Polska [dostęp 2017-07-16].
  6. ↑ Leszek Żebrowski”: Przedmowa, [w:] P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 7–8.
  7. ↑ „Słowo”, nr 188, 13 lipca 1934.
  8. ↑ M. Sioma, Sławoj Felicjan Składkowski. Żołnierz i polityk, UMCS, Lublin 2005.
  9. ↑ Bohdan Piętka: Józef Kamala–Kurhański – komendant Berezy Kartuskiej i więzień KL Auschwitz. histmag.org, 2014-07-12. [dostęp 2022-02-28].
  10. ↑ Agnieszka Knyt: Bereza Kartuska, [w:] „Karta” nr 59/2009.
  11. ↑ Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa: IPN, 2014, s. 118, ISBN 978-83-7629-621-0, OCLC 890410659.
  12. ↑ Mikołaj Kwiatkowski: Dręczenie kartuskie, aleHistoria.
  13. ↑ Policjanci z Berezy zmieniają nazwiska. „Warszawski Dziennik Narodowy”. 111B, s. 1, 15 września 1935. 
  14. ↑ Nowiny. Policjanci z Berezy zmieniają nazwiska. „Gazeta Świąteczna”. 38 (2851), s. 3, 22 września 1935. 
  15. ↑ Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa: IPN, 2014, s. 121, ISBN 978-83-7629-621-0, OCLC 890410659.
  16. ↑ Sławomir Koper: Dwudziestolecie międzywojenne. Tom 8. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2013, s. 121. ISBN 978-83-7769-533-3.
  17. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 września 1941 r. o uchyleniu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca 1934 r. w sprawie osób zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu (Dz.U.R.P. 1941 nr 6 poz. 14)
  18. ↑ Dekret z dnia 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialności za klęskę wrześniową i faszyzację życia państwowego (Dz.U. z 1946 r. nr 5, poz. 46)
  19. ↑ Wojciech Śleszyński, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939. Białystok 2003, s. 46–47, 86.
  20. ↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991.
  21. ↑ Cytat raportu za: Wojciech Śleszyński, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Białystok 2001, s. 40–41.
  22. ↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 27–46.
  23. ↑ P. Siekanowicz, Obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934–1939, Warszawa 1991, s. 32.
  24. ↑ Boże igrzysko. Historia Polski (wydanie V, Znak 1999).
  25. ↑ Agnieszka Knyt, Bereza Kartuska, [w:] „Karta” nr 59/2009.
  26. ↑ Viktor Idzio, Ukrainska Povstanska Armiya. Zhidno zi svidchennia nimetskykh ta radianskykh arkhiviv, Lwów 2005, s. 6. ISBN 966-665-268-4.
  27. ↑ Bereza Kartuska – jak było naprawdę? |, kresy24.pl [dostęp 2017-11-15] (pol.).
  28. ↑ Wojciech Śleszyński, Aspekty prawne utworzenia obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej i reakcje środowisk politycznych. Wybór materiałów i dokumentów, Беларускі Гістарычны Зборнік – Białoruskie Zeszyty Historyczne nr 20.
  29. ↑ Hanna i Tadeusz Jędruszczak, Ostatnie lata II Rzeczypospolitej 1935-1939, Książka i Wiedza, Warszawa 1970, s. 11. Cytat: „W 1934 r. utworzono obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej”.
  30. ↑ Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999., 2004.[1].
  31. ↑ Library of Congress Subject Headings.[2].
  32. ↑ Czesław Miłosz, The History of Polish Literature, Nowy Jork, Macmillan, 1969, p. 383: „Pilsudski soon revealed himself as a man of whims and resentments... He founded a concentration camp, where he sent several members of the Diet.” [3].
  33. ↑ Kalina Błażejowska: Prof. Modzelewski: Za rodaków wstydzi się tylko patriota. Magazyn Opinii Pismo, 7 listopada 2018. [dostęp 2018-12-15].
  34. ↑ Tadeusz Piotrowski, Poland’s Holocaust. Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918–1947, McFarlandMcFarland, 1998, ISBN 0-7864-0371-3, Google Print, p.193.
  35. ↑ Tomasz Stańczyk: Wyklęta Bereza. [w:] „Uważam Rze. Historia”, nr 6, wrzesień 2012, s. 80.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Józef Piłsudski
Rodzina
Wydarzenia
Organizacje
Instytuty
Spuścizna piśmiennicza
Inne
Miejsca

Józef Piłsudski

Media użyte na tej stronie

Flag of Poland (1928–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Flag of Poland (1927–1980).svg
Flaga Rzeczypospolitej Polskiej, a później Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w okresie 1928-1980 ustanowiona rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, Dz. U. z 1927 r. Nr 115, poz. 980 i potwierdzona dekretem z dnia 9 listopada 1955 r. o znakach Sił Zbrojnych, Dz. U. z 1955 r. Nr 47, poz. 315.
Do odwzorowania barwy czerwonej użyto domyślnego odcienia "vermilion" (#E34234, cynober). Proporcje 5:8 (w dekrecie z 1955 roku błędnie ustalone jako 3:8, skorygowane w obwieszczeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 lutego 1956 r. o sprostowania błędu w dekrecie z dnia 7 grudnia 1955 r. o godle i barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz o pieczęciach państwowych, Dz.U. z 1955 r. Nr 47 poz. 314).
Jozef Pilsudski1.jpg
Józef Piłsudski
Black pog.svg
Shiny black button/marker widget.
Zamknięty sklep paskarza w Warszawie.jpg
Zamknięty sklep H. Manchajmera podejrzanego o paskarstwo (spekulacje) żywnością w Warszawie.
Bereza Kartuska ker konc taboru.jpg
Керівництво польського концтабору "Береза Картузька"
Poland (1939) location map.png
(c) Lukasb1992 z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0
Mapa lokalizacyjna Polski — 1939 (marzec – wrzesień).
Bereza-pocztowka (Historia Polski str.242).jpg
Wydana przez Międzynarodową Organizację Pomocy Rewolucjonistom we Francji pocztówka przeciwko założeniu tzw. obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej
BiarozaKlastarRasiejskijaKazarmy.JPG
Russian casernes built of Biaroza monastery brick, later used as a Polish concentration camp