Mikołaj Kopernik

Mikołaj Kopernik

Portret z Sali Mieszczańskiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu
Data i miejsce urodzenia	19 lutego 1473 Toruń
Data i miejsce śmierci	21 maja 1543 Frombork
Przyczyna śmierci	udar mózgu
Miejsce spoczynku	bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku
Zawód, zajęcie	inteligent: prawnik, urzędnik, dyplomata, lekarz, astronom, matematyk, ekonomista, kartograf, filolog
Edukacja	Akademia Krakowska, Uniwersytet Boloński, Uniwersytet Padewski
Rodzice	Mikołaj Kopernik i Barbara Watzenrode

Mikołaj Kopernik

Kanonik
Data urodzenia	19 lutego 1473
Data śmierci	24 maja 1543
Miejsce pochówku	Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku
Kanclerz kapituły warmińskiej
Okres sprawowania	1510–1513, 1524–1526, 1529
Wyznanie	katolicyzm
Kościół	rzymskokatolicki

Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu

Katedra we Fromborku. Siedziba kapituły warmińskiej, której kanonikiem był Kopernik przez 48 lat życia

Mikołaj Kopernik, łac. Nicolaus Copernicus^[a], niem. Nikolaus Kopernikus (ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. przed 21 maja^[b] 1543 we Fromborku) – polski^[c] polihistor: prawnik, urzędnik, dyplomata, lekarz i niższy duchowny katolicki, doktor prawa kanonicznego, zajmujący się również astronomią i astrologią^[4], matematyką, ekonomią, strategią wojskową, kartografią i filologią. Bywa też nazywany fizykiem i filozofem^[5].

Kopernik jest najbardziej znany jako astronom – twórca heliocentrycznego^[d] modelu Układu Słonecznego^[6] i prawdopodobnie pierwszy heliocentryk w Europie od czasów starożytnej Grecji. Autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich)^[e] przedstawiającego szczegółowo jego wizję Wszechświata. Prace Kopernika – inaczej niż wcześniejsze koncepcje Arystarcha z Samos – dokonały przełomu i wywołały jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną przewrotem kopernikańskim^[7]. Z tego powodu heliocentryzm bywa nazywany kopernikanizmem^[8], a kosmologiczno-filozoficzny postulat odrzucenia wszelkiego geocentryzmu i antropocentryzmu – zasadą kopernikańską.

Pozostałe osiągnięcia uczonego to m.in. sformułowanie ilościowej teorii pieniądza i prawa Kopernika-Greshama w ekonomii. W geometrii płaskiej rozpowszechnił twierdzenie nazywane jego imieniem, choć nie jest jego pierwszym autorem. Kopernik to również tłumacz bizantyjskiego pisarza Teofilakta Symokatty na język łaciński, autor łacińskiego poematu Septem Sidera (Siedem Gwiazd) oraz map Warmii i innych terenów Prus. Astronomiczne dzieło Kopernika wiązało się też z rewizją fizyki Arystotelesa, będącej częścią jego systemu filozoficznego – otwierając drogę do mechaniki klasycznej, teorii grawitacji Newtona i do nowożytnej metody naukowej.

Kopernik pełnił wiele funkcji administracyjnych i urzędów jak:

• generalny administrator biskupstwa warmińskiego po zgonie biskupa Fabiana Luzjańskiego,
• komisarz Warmii (1521),
• kanclerz kapituły katedralnej warmińskiej (1511–1513, 1520, 1524–1525, 1529),
• opiekun stołu kapitulnego w latach (1526–1532),
• zarządca kasy aprowizacyjnej (1513),
• poseł lub wizytator dóbr kapitulnych w latach (1511, 1521–1522, 1531–1537, 1539),
• kanonik warmińskiej kapituły katedralnej (od 1497)^[9],
• scholastyk wrocławskiej Kolegiaty Świętego Krzyża i św. Bartłomieja (1503–1538).

Wybitnego toruńczyka uwieczniło nie tylko kilka wspomnianych terminów naukowych od jego nazwiska. Został też patronem dziesiątek szkół, co najmniej kilkunastu innych instytucji – głównie badawczych i oświatowych – oraz kilku nagród i czasopisma naukowego. Użyczył też nazwy lokalizacjom na Ziemi i w Kosmosie, taksonowi botanicznemu, pierwiastkowi chemicznemu (Cn), kilku statkom wodnym i samolotowi. Kopernika wielokrotnie upamiętniano przez sztukę – liczne obrazy, m.in. dzieło Matejki, co najmniej kilkanaście pomników rozmieszczonych w kilku krajach, wizerunki na banknotach i monetach, serię opowiadań, co najmniej dwie powieści, dwa pełnometrażowe filmy fabularne, serial oraz dwie kompozycje muzyczne. Kopernik i jego twórczość stały się tematem całej dziedziny badawczej zwanej kopernikologią.

Życiorys

Pochodzenie

Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 w Toruniu, przy ówczesnej ul. św. Anny (później ul. Kopernika nr 15^[10], choć według niektórych badaczy jak np. Karol Górski istnieje pogląd, że był to dom nr 17)^[11], w rodzinie kupca Mikołaja i Barbary pochodzącej z rodziny Watzenrodów (zm. po 1495 r.). Miał troje starszego rodzeństwa: brata Andrzeja (ur. ok. 1465 r.), siostry Barbarę (ur. ok. 1469 r.) oraz Katarzynę (ur. ok. 1471 r.)^[12].

Ród Koperników pochodził przypuszczalnie ze śląskiej wsi Koperniki, położonej między Nysą i Prudnikiem^[13][14] lub z samej Nysy^[15]. W XIV wieku członkowie tej rodziny osiedlali się w miastach księstw śląskich (Ząbkowice, Nysa, Wrocław) i w Zgorzelcu, a następnie w dużych miastach Polski (Kraków – 1367, Lwów – 1439) i państwa zakonu krzyżackiego (Toruń – 1400)^[13][16]. Ojciec astronoma Mikołaj Starszy wywodził się z krakowskiej linii rodziny, która została przyjęta do prawa miejskiego pod koniec XIV wieku. W źródłach jest po raz pierwszy poświadczony w 1448 r. jako krakowski kupiec, prowadzący handel miedzią (niem. Kupfer; można założyć, że osoby zajmujące się zawodowo miedzią zostały nazwane „Kopernikami”, przy czym przyrostek „-ik” ma charakter słowiański^[15]) z Gdańskiem^[13][17]. W czasie wojny trzynastoletniej, w sierpniu 1454 r., brał udział w negocjacjach finansowych pomiędzy kardynałem Zbigniewem Oleśnickim a miastami pruskimi^[13]. Około 1458 r. przeniósł się do Torunia, gdzie ok. 1460 r. zawarł małżeństwo z Barbarą Watzenrode^[17].

Rodzina Watzenrode pochodziła z Westfalii i osiedliła się w Toruniu w 1. poł. XIV wieku; nazwisko wiąże się z miejscowością Watzerath. Stanowiła część patrycjatu toruńskiego^[15].

Edukacja i młodość

Edukacja początkowa

W 1480 r. Kopernikowie przeprowadzili się z domu przy ulicy św. Anny do kamienicy przy Rynku Staromiejskim 36 (tzw. Kamienica Pod Lwem lub Kamienica Lazurowa)^[10]; niewykluczone, że przyszły astronom urodził się właśnie w tym budynku, który już wcześniej należał do rodziny^[15]. Pomimo że nie zachowały się żadne teksty astronoma w języku polskim, bez wątpliwości znał on ten język na równi z niemieckim i łaciną^[f][18].

Najprawdopodobniej Mikołaj Kopernik ukończył pierwsze nauki w szkole parafialnej przy kościele św. św. Janów w Toruniu^[19]. Zdaniem niektórych historyków, takich jak Ludwik Birkenmajer, pod koniec XV wieku pobierał nauki we Włocławku^[20]. Nauczycielem przyszłego astronoma, wówczas jeszcze młodzieńca, mógł być kanonik włocławski Mikołaj Wodka z Kwidzyna, doktor medycyny zajmujący się również astronomią i astrologią, jeden z domniemanych konstruktorów zegara słonecznego znajdującego się na katedrze włocławskiej^[21]. Teoria ta jest jednak mało prawdopodobna, matka astronoma bowiem po śmierci męża w 1483 r. nie wyprowadziła się z Torunia^[22].

Istnieje jeszcze hipoteza, że Mikołaj wraz z Andrzejem uczęszczali do szkoły Braci Wspólnego Życia w Chełmnie, jednak jest ona kwestionowana^[21][23].

Studia w Krakowie

Dzięki protekcji Łukasza Watzenrodego w roku 1491 Andrzej i Mikołaj Kopernikowie rozpoczęli studia na Akademii Krakowskiej^[24] (Mikołaj podpisał się Nicolaus Nicolai de Thuronia, co z łaciny oznacza: „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”)^[25]. Czasy jego krakowskich studiów przypadły na okres świetności tzw. krakowskiej szkoły astronomiczno-matematycznej – wykładali tam m.in.: Marcin Król z Przemyśla, Marcin Bylica z Olkusza, Maciej z Miechowa, Jan z Głogowa czy Wawrzyniec Korwin^[22]. Jednym z nauczycieli astronomii Kopernika był wówczas Wojciech z Brudzewa, który nie prowadził zajęć na uczelni, ale wykładał prywatnie poza Akademią^[26]. Mikołaj studiował na jednym roku z Pawłem z Krosna, Piotrem Tomickim i Bernardem Wapowskim z Radochoniec, z którym przyjaźnił się do końca życia^[22]. Studia ukończył w 1495 r., bez uzyskania żadnego tytułu, gdyż utrudniłoby to kontynuowanie nauki we Włoszech, dokąd wyjechał z bratem dzięki wsparciu finansowemu Łukasza Watzenrodego^[27].

Święcenia niższe

Prawdopodobnie w okresie studiów w Krakowie otrzymał tzw. niższe święcenia, ponieważ już 26 sierpnia 1495 został kanonikiem warmińskim^[28].

Wbrew powszechnej opinii nie był on jednak wyświęcony na kapłana, a założenie takie było wynikiem pomyłki XX-wiecznego kopernikologa, Lino Sighnolfiego^[29]. Odnalazł on dokument, datowany na 20 października 1497, na którym widniał napis „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), presbiter constitutus”, co się tłumaczy: „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawiwszy się jako ksiądz”^[29]. Powtórne badanie tego dokumentu wykazały jednak, że Sighnolfi błędnie odczytał napis, który brzmiał „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), personaliter constitutus”, czyli „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawił się osobiście”^[29]. Innym powodem, dla którego należy wątpić w wyższe święcenia, był fakt, że kapłanom nie wolno było wówczas trudnić się medycyną^[30].

Zdaniem większości kopernikologów astronom nie objął od razu kanonikatu (albo objął, ale wobec oporu kapituły warmińskiej – zrezygnował) i faktycznie odzyskał tytuł dopiero 20 października 1497^[31].

Studia w Bolonii

Dzięki staraniom wuja Łukasza w 1496 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bolonii, wpisując się w styczniu 1497 r. do albumu nacji niemieckiej bolońskiego Uniwersytetu Jurystów^[32]. Uniwersyteckie nacje były luźnymi korporacjami, grupującymi studentów według bardzo ogólnych kryteriów geograficznych, a nie narodowych. Do nacji niemieckiej zaliczano wówczas m.in. Polaków, Czechów i Węgrów.

Przyjaciółmi Mikołaja z tamtego okresu byli m.in.: przyszły poeta Ermico Caiado i kanonik Erhard Truchsess. Wykładowcami przyszłego astronoma z zakresu prawa byli m.in. filozof Alessandro Achillini, latynista Antonio Urceo czy kanonista Antonio Burgos, choć tematy prawnicze niezbyt interesowały Kopernika^[33]. Słuchał wykładów Pomponacjusza^[34]. Nauczycielami, którzy wywarli na niego największy wpływ, byli: astronom Dominik Maria Novara, geograf Marek z Benewentu i malarz Francesco Francia^[35]. Według Birkenmajera lektura dzieła Novary De motu octavae spherae wywarła wpływ na myśl kopernikańską^[35].

20 października 1497 Kopernik pełnoprawnie objął kanonię warmińską, co zapewniło mu utrzymanie do końca życia (władzę sprawował poprzez Andrzeja Cletza i Krzysztofa Tapiaua)^[35]. W 1500 r. odbył wraz z bratem Andrzejem Kopernikiem podróż do Rzymu, gdzie wygłosił kilka prywatnych wykładów^[35]. Tam, w nocy z 5 na 6 listopada 1500, obserwował zaćmienie Księżyca^[36].

Studia w Padwie

Przekład dzieła Teofilakta Symokatty, na okładce: herby Polski, Litwy, Krakowa

W 1501 r. Kopernik na krótko powrócił na Warmię, po czym 28 sierpnia 1501 uzyskał zgodę kapituły warmińskiej na rozpoczęcie kolejnych studiów medycznych na Uniwersytecie w Padwie, kontynuując studia prawnicze^[36]. Wraz z bratem Andrzejem wkrótce udał się do Italii.

Wśród historyków istnieje spór, gdzie i kiedy Kopernik zaczął studia medyczne i czy skończył studia prawnicze jeszcze w Bolonii czy już w Padwie^[37]. Dominuje pogląd, że Kopernik uzyskał w Bolonii magisterium sztuki, ale studiował tam także przez rok medycynę^[37]. Po przyjeździe do Padwy wznowił studia medyczne, gdzie wykładowcami byli m.in.: Andrea Alpago, Gabriele Zerbi, Giovanni d’Aquila z Lanciano i Pietro Trapolin^[37]. Wbrew treści epitafium na grobie Kopernika we Fromborku astronom nigdy nie uzyskał stopnia doktora medycyny^[38]. Najprawdopodobniej uzyskał on stopień licencjata, który pozwalał mu na prowadzenie praktyki lekarskiej, co przemawia za twierdzeniem, że studiował medycynę przez rok w Bolonii i kontynuował studia w Padwie przez dwa lata^[38][39]. W Padwie Kopernik studiował także filologię grecką, której uczył się od Niccolò Leonico Tomeo i pod jego wpływem zaczął tłumaczyć z greckiego na łacinę wiersze Teofilakta Symokatty^[40]. Latem 1503 r. dobiegał koniec jego studiów i podjął się on obrony doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze – pomyślny egzamin doktorski odbył się 31 maja 1503^[40].

Przed 10 stycznia 1503 Kopernik objął scholasterię wrocławską św. Krzyża^[41].

Dorosłe życie

Pobyt w Lidzbarku

Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, siedziba bpa Łukasza Watzenrodego

Mikołaj Kopernik powrócił do Polski pod koniec 1503 r. i w kilku następujących latach towarzyszył swojemu wujowi biskupowi warmińskiemu Łukaszowi Watzenrodemu^[42]. Dopiero w 1507 r. astronom został na stałe skierowany do Lidzbarka, by wspierać swojego wuja^[43]. Brał udział prawie we wszystkich czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych biskupa, uczestniczył m.in. w zjazdach stanów Prus Królewskich^[44]. Najprawdopodobniej był obecny na koronacji Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej 7 stycznia 1507, natomiast w 1509 r. uczestniczył w sejmie krakowskim^[45]. Ponieważ Kopernik był angażowany do niemal wszelkich spraw dyplomatycznych, sądowych i administracyjnych, nie pozostawało mu wiele czasu na sprawy naukowe^[46]. Zajmował się on tam głównie czytaniem, bowiem Lidzbark posiadał dobrze wyposażoną bibliotekę^[47]. W tym okresie Kopernik dokończył tłumaczenie Listów Symokatty i sporządził mapy Prus i Warmii^[48].

Prawdopodobnie Łukasz Watzenrode chciał, by jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, jednak Andrzej w 1507 r. zachorował na trąd i wyjechał do Włoch na leczenie^[43]. Wobec takich okoliczności biskup Watzenrode chciał przygotować Mikołaja do sakry, jednak astronom odmówił, wybierając karierę naukową^[30]. Prawdopodobne jest, że brak chęci przyjęcia święceń kapłańskich przez Mikołaja Kopernika spowodował konflikt pomiędzy nim a wujem – na tyle ostry, że w pierwszej połowie 1510 r. astronom opuścił Lidzbark i przeniósł się do Fromborka^[49]. Od 8 listopada 1510 do 8 listopada 1513 pełnił tam rolę kanclerza kapituły^[50].

5 kwietnia 1512 uczestniczył w wyborze nowego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego^[51]. Król Zygmunt I Stary sprzeciwił się temu wyborowi i zaczął negocjować z kapitułą warmińską^[51]. W wyniku negocjacji prowadzonych przez Jana Scultetiego ustalono, że król zaakceptuje Luzjańskiego, ale po jego śmierci kapituła ma przedłożyć królowi pełną listę kanoników, z których ten wybierze czterech faworytów^[51]. Kopernik, wraz z 7 kanonikami, podpisał 7 grudnia 1512 tzw. układ w Piotrkowie, który gwarantował kapitule prawo wyboru biskupa spośród 4 faworytów królewskich, przy czym musieli oni pochodzić z Prus^[51]. Następnie kanonicy złożyli przysięgę wierności królowi Polski^[51]. Wśród kanoników formował się opór wobec ingerencji króla, a jednym z opozycjonistów był Andrzej Kopernik, który pomimo choroby w 1512 r. powrócił do kraju. Kapituła odmówiła mu przyznania kanonii, natomiast rok później Mikołaj zrzekł się funkcji kanclerza^[52].

Pobyt w Olsztynie

Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie, zarządzany przez Kopernika jako administratora dóbr kapitulnych

Pieczęć administratora dóbr kapituły warmińskiej (XV/XVI w.)

Nowym kanclerzem kapituły został Tiedemann Giese, natomiast sam astronom w 1516 r. został administratorem dóbr kapituły i sprawował ten urząd do 1519 r., rezydując w Olsztynie^[53]. Stąd w latach 1516–1521 zarządzał folwarkami kapituły w komornictwach olsztyńskim i melzackim. W latach 1516–1519 przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacji opuszczonych łanów we wsiach będących w posiadaniu kapituły^[54]. Świadectwem tego są sporządzone przez niego regesty Locationes mansorum desertorum^[55].

Kiedy wybuchła wojna polsko-krzyżacka 1519–1521, 4 stycznia 1520 astronom, wraz z Janem Scultetim, został oddelegowany do negocjacji z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Albrechtem Hohenzollernem (bezskutecznych)^[54]. Wkrótce potem, 21 stycznia, Frombork, w którym przebywał Kopernik, został napadnięty i spalony przez Krzyżaków^[54]. Wobec opuszczenia Warmii przez większość członków kapituły na barkach Kopernika spoczęło zadanie obrony zamków warmińskich^[56]. W 1520 r. został mianowany administratorem dóbr Olsztyna (rezydując na zamku w Olsztynie) i wysłał do Zygmunta Starego list z prośbą o wsparcie wojskowe, który jednak został przechwycony przez Krzyżaków^[57]. Jednakże król inną drogą dowiedział się o zagrożeniu głównej twierdzy w południowej Warmii i w końcu listopada 1520 r. nadesłał posiłki – stu zbrojnych pod dowództwem Henryka Peryka z Janowic^[58]. Kopernik zwracał się także o pomoc do Jana Scultetiego z Elbląga, którą uzyskał i dzięki temu udało się obronić miasto^[59]. Można się często spotkać z informacją, jakoby Kopernik osobiście dowodził obroną twierdzy; w rzeczywistości funkcję tę pełnił Paweł Dołuski^[60]. Albrecht Hohenzollern, przegrywając wojnę, został zmuszony do zawarcia czteroletniego rozejmu, 5 kwietnia 1521^[59]. W tym samym roku Mikołaj przestał być administratorem dóbr kapituły i 20 sierpnia został komisarzem Warmii^[61].

18 marca 1522 na Sejmie Stanów Pruskich w Grudziądzu Kopernik wystąpił z napisaną przez siebie mową Querela Capituli contra magistrum Albertum et eius ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indutiis belli (Skarga kapituły na mistrza Albrechta i jego zakon z powodu krzywd wyrządzonych w 1521 r. podczas zawieszenia broni)^[62]. Na początku 1523 r., zaraz po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego, Kopernik został mianowany generalnym administratorem biskupstwa warmińskiego i sprawował tę funkcję przez 8 miesięcy^[63]. 14 kwietnia 1523, spośród czterech kandydatów królewskich, kapituła wybrała nowym biskupem Maurycego Ferbera, natomiast Kopernik ponownie został kanclerzem kapituły na lata 1524–1525^[64]. Po zakończeniu kadencji został oddelegowany jako poseł na sejmik warmiński, gdzie potępił reformację, a w 1529 r. po raz ostatni pełnił funkcję kanclerza kapituły warmińskiej^[65].

Pobyt we Fromborku

Wieża Kopernika we Fromborku – widok z dziedzińca

Po powrocie do Fromborka Kopernik mógł spokojnie oddać się pracy naukowej. Według jego biografów żył bardzo skromnie, poniżej przeciętnej pozostałych kanoników^[66]. Wśród kanoników była najliczniejsza grupa z Gdańska; z Torunia był tylko Kopernik i Snellenberg, a z Elbląga nie było nikogo^[66]. Ponadto nikt nie podzielał astronomicznych zainteresowań Mikołaja, zatem musiał się on czuć samotnie^[66]. Był za to ceniony jako ekonomista i lekarz^[67]. W swoim księgozbiorze posiadał pozycje m.in. Valescusa z Taranty czy Arnolda de Villanovy^[68].

Po śmierci biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera, zgodnie ze zwyczajem, król przesłał cztery nazwiska do kapituły, aby spośród nich wybrać nowego ordynariusza^[69]. Byli to:

• Jan Dantyszek (niezatwierdzony koadiutor Ferbera),
• Jan Timmermann (siostrzeniec Ferbera),
• Achacy von der Trenck,
• Mikołaj Kopernik^[69].

Dantyszek został niemal natychmiast wybrany (z powodu choroby objął diecezję dopiero po roku), natomiast Tiedemann Giese został biskupem chełmińskim^[69].

Po elekcji Dantyszka Kopernik poświęcił się obserwacjom nieba i zrzekł się scholasterii wrocławskiej^[69]. Wkrótce potem biskup chciał rozprawić się ze swoimi antagonistami, wśród których był Aleksander Sculteti, bliski przyjaciel astronoma^[70]. Dantyszek rzucił na niego podejrzenia o herezję i doprowadził do jego wygnania, co spowodowało jeszcze większe wyobcowanie Kopernika^[70]. Chcąc załagodzić sytuację, biskup utrzymywał korespondencję z doktorem Mikołajem, wychwalając jego dzieło^[71]. Pomimo chłodnych stosunków biskup konsekwentnie popierał teorie astronoma. Pierwszy rękopis dzieła Kopernika miał zostać oddany do druku w 1535 r. przez Bernarda Wapowskiego, lecz ten zmarł, a sam almanach zaginął^[72].

Dzięki zabiegom Dantyszka, wieści o Koperniku i teorii heliocentrycznej dotarły do Wittenbergi i zainteresowały tamtejszego profesora matematyki Jerzego Retyka^[73]. W 1539 r. Retyk przybył do Fromborka i przez kilka tygodni obserwował niebo i studiował teksty Kopernika^[74]. Przez dwa następne lata Retyk był uczniem Kopernika, zarówno w zakresie astronomii, jak i trygonometrii (którą potem sam rozwinął w pracy De lateribus triangulorum)^[75]. Pierwsze wydanie Narratio prima ukazało się w Gdańsku 16–31 marca 1540 r. w oficynie Rhodego^[76][77]. W Bazylei w 1541 r. wyszło drukiem drugie wydanie Narratio prima, w której Retyk głosił zasady heliocentryzmu^[75]. Wiosną tego roku zmęczony astronom pojechał do Królewca, aby uleczyć radcę księcia Albrechta, Georga von Kunheima^[78]. Pod koniec 1541 r. Retyk powrócił do Wittenbergi, natomiast w połowie 1542 r. Kopernik wysłał dzieło De revolutionibus do druku w Norymberdze^[79].

Śmierć i dziedzictwo

Śmierć Mikołaja Kopernika, grafika Aleksandra Lessera (XIX w.)

W grudniu 1542 r. astronom doznał udaru mózgu, w wyniku czego utracił mowę, a prawa strona jego ciała została sparaliżowana^[80]. Przy chorym czuwali wówczas Fabian Emmerich oraz Jerzy Donner^[81]. W czasie choroby 21 marca 1543 została wydana książka astronoma i według legendy dotarła ona do Kopernika w ostatnim dniu jego życia^[81]. Astronom zmarł przed 21 maja 1543 we Fromborku^[82]. Jego kanonię objął Michał Loitz, wieżę – Achacy von Trenck, natomiast allodium – Leonard Niederhoff^[81].

Swój bogaty księgozbiór przekazał w testamencie diecezji warmińskiej. Książki te wraz z archiwum biskupów warmińskich i księgozbiorem kapituły warmińskiej^[g] w 1626 r. trafiły w ręce Szwedów, którzy splądrowali bibliotekę przy katedrze we Fromborku. Z polecenia Gustawa II Adolfa zbiory te trafiły do biblioteki Uniwersytetu w Uppsali, która zdobyła najsłynniejsze na świecie kopernikana. Ze szwedzkiego raportu Bibliotheca Copernicana z 1914 r. wynika, że spośród 46 tomów kopernikańskich z notatkami astronoma:

• 39 znajduje się w bibliotece Uniwersytetu w Uppsali,
• dwa w bibliotece Obserwatorium Astronomicznego w Uppsali,
• jeden w Bibliotece Narodowej Szwecji.

Zbiory te stały się obiektem polsko-szwedzkich projektów naukowych.

W 1629 r. Jan Brożek odnalazł i opublikował łaciński poemat Mikołaja Kopernika Septem sidera.

Życie prywatne

Mikołaj Kopernik był podejrzewany o konkubinat ze swoją gospodynią Anną Schilling^[83]. Relacje współczesnych astronomowi nakazują podejrzewać, że był on bardzo oddany swojej gospodyni, co wskazuje na fakt, że łączyła ich więcej niż przyjaźń^[84]. Około 1 grudnia 1538 biskup warmiński Jan Dantyszek zwrócił się listownie do kanonika fromborskiego Feliksa Reicha, by ten w jego imieniu publicznie potępił Kopernika za związek z kobietą^[85][86]. Z listu Reicha do biskupa, datowanego na 23 stycznia 1539, wynika, że kanonik wzbraniał się przed sprawianiem swojemu przyjacielowi problemów, zwłaszcza że utrzymywał, iż nie zauważył niewłaściwego zachowania obojga^[86].

Dantyszek listownie kilka razy nakazywał Kopernikowi, aby usunął tę kobietę ze swojego domu, astronom jednak odwlekał tę decyzję, tłumacząc to trudnościami w znalezieniu dla niej nowego lokum^[85]. Ostatecznie w styczniu 1539 r. Anna Schilling opuściła Frombork i wyjechała do Gdańska^[85].

Wkład w rozwój nauki

Kopernikowska wizja Wszechświata w De revolutionibus orbium coelestium

Wśród najważniejszych osiągnięć Kopernika wymienia się:

• opracowanie, ujęcie w naukowe ramy i rozpowszechnienie teorii heliocentrycznej (astronomia), pierwszy raz sformułowanej przez Arystarcha z Samos;
• sformułowanie prawa Kopernika-Greshama (ekonomia);
• sformułowanie twierdzenia Kopernika (geometria).

Astronomia

Pierwsze wydanie epokowej pracy De revolutionibus orbium coelestium^[87], dedykowanej papieżowi Pawłowi III^[88], wydrukowane zostało w Norymberdze^[h] w 1543 r. w nakładzie 400–500 egzemplarzy. Egzemplarz pierwszego wydania znajdował się w zbiorach Collegium Hosianum w Braniewie. W 1626 r. dzieło to wraz z innymi łupami trafiło do Szwecji.

Ok. 30 lat wcześniej Kopernik przedstawił główne założenia swej teorii w dziele Commentariolus (Mały komentarz), które było znane w rękopisie wielu astronomom, ale wydrukowane dopiero w XIX wieku.

Na apel Soboru Laterańskiego Kopernik w 1513 r. opracował i wysłał do Rzymu własny projekt reformy kalendarza. Wówczas też otrzymał od kapituły warmińskiej dom we Fromborku. W 1514 r. kupił na własność za 175 grzywien srebra basztę północno-zachodnią w obrębie wewnętrznych murów warowni fromborskiej. Na zapleczu swojego domu zbudował płytę obserwacyjną (pavimentum) i sporządził wzorowane na starożytnych instrumenty astronomiczne (kwadrant, triquetrum i sferę armilarną). We Fromborku przeprowadził około 30 zarejestrowanych obserwacji astronomicznych. Obserwował m.in. Marsa i Saturna, przeprowadził serię czterech obserwacji Słońca. Odkrył wówczas zmienność mimośrodu Ziemi i ruch apogeum słonecznego względem gwiazd stałych.

Ekonomia

W 1517 r. powstała nieoficjalnie pierwsza wersja traktatu monetarnego zidentyfikowana jako napisana przez Mikołaja Kopernika^[89]. W 1519 r. napisał on drugą wersję traktatu monetarnego, różnie nazywaną, w zależności od tłumaczenia i przekładu, m.in. Traktatem o monetach. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu (rozpoczętym 17 marca 1522)^[90], wygłosił publicznie traktat o monetach (21 marca). W swoim wystąpieniu zaapelował o unifikację systemu monetarnego, z jednoczesnym zachowaniem szeląga jako waluty^[91]. Chciał jednak, aby ustalić stały stosunek szeląga do grosza (60 szelągów miało się równać 20 groszom)^[91]. Kilka miesięcy później gdańska mennica rozpoczęła bić nową monetę, lecz wobec protestów szlachty król wstrzymał emisję^[92].

Po hołdzie pruskim Prusy Zakonne straciły prawo do bicia własnej monety, a mennice większych miast zostały zamknięte^[92]. W lipcu 1526 r. ustalono, że zostanie wprowadzona nowa, „lepsza” moneta z wizerunkiem króla^[92]. Sprzeciwiał się temu książę Albrecht, jednak edykt królewski wydany 8 maja 1528 zarządził bicie nowej monety zgodnie z postulatami Kopernika (prawo Kopernika-Greshama)^[93]. Myśl ekonomiczna, w dziedzinie nazwanej potem polityką pieniężną, została później jeszcze bardziej rozwinięta. W 1528 r. Kopernik ukończył dzieło tłumaczone jako Sposób bicia monety.

Odbiór

De revolutionibus orbium coelestium, 1543 r.

Luter i jego otoczenie

Teorię Kopernika skrytykował w jednej z prywatnych rozmów Marcin Luter, uważając, że „wywraca ona astronomię do góry nogami”^[i]. Teorię krytykował również Filip Melanchton, który jednak w późniejszym okresie złagodził swoją opinię i bardziej przychylnie odnosił się do heliocentryzmu jako hipotezy matematycznej^[94]. Kościoły ewangelickie nigdy nie wytworzyły mechanizmów prześladowania uczonych promujących heliocentryzm^[95].

W kręgu uczonych związanym z Melanchtonem i Uniwersytetem w Wittenberdze rozpowszechniła się interpretacja teorii Kopernika, która odrzucała jej kosmologiczne założenia (wyjątkiem był tu Jerzy Joachim Retyk), jednak doceniała jej walory matematyczne, np. eliminację ekwantu. Członek tego kręgu, Erasmus Reinhold, profesor i w pewnym okresie rektor Uniwersytetu w Wittenberdze, entuzjastycznie oceniał matematyczny opis Kopernika i opierając się na nim, stworzył tablice astronomiczne zwane Tabulae prutenicae, których poprawność doprowadziła do szerszego zainteresowania teorią Kopernika.

Inni protestanci i niekatolicy

W XVI i XVII w. Kopernik miał rosnące grono zwolenników i sympatyków:

• Tycho Brahe; duński astronom nazywał Kopernika drugim Ptolemeuszem, jednak odrzucał jego heliocentryzm, próbując połączyć elementy jego teorii z paradygmatem geocentrycznym.
• Thomas Digges, angielski matematyk i astronom; był zwolennikiem heliocentryzmu i stał się jego pierwszym propagatorem w Anglii. Digges przetłumaczył kosmologiczną część De revolutionibus orbium coelestium i opublikował ją w roku 1576, dołączając do tego tekstu własną teorię nieskończonego Wszechświata, w którym nieruchome gwiazdy rozmieszczone są w różnych odległościach od Słońca^[96].
• Giordano Bruno, włoski filozof;
• Michael Maestlin, niemiecki matematyk i astronom;
• Johannes Kepler, uczeń Brahego i Maestlina; ten niemiecki astronom stworzył udoskonaloną teorię heliocentryczną, uwzględniającą m.in. eliptyczny kształt orbit^[97][4].

Kościół katolicki

5 marca 1616 decyzją Świętego Oficjum De revolutionibus i wszystkie inne prace mówiące o ruchu Ziemi (jako realnym zjawisku, a nie tylko instrumentalnie traktowanej hipotezie), w tym dzieła Keplera, zostały umieszczone na Indeksie Ksiąg Zakazanych. Sprawę kontynuowano w 1633 r., po opublikowaniu przez Galileusza Dialogu o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Kopernikowym (1632). W dniu 22 czerwca 1633 włoski astronom został publicznie osądzony za głoszenie heretyckich poglądów, zmuszony do uznania swojej winy i skazany na areszt domowy. Dopełnieniem tego procesu była decyzja z 23 kwietnia 1634 o wciągnięciu Dialogu na Indeks. Dzieła kopernikowskie, traktujące heliocentryzm jako prawdę naukową, pozostały tam formalnie aż do 11 września 1822, kiedy to został anulowany zakaz ich wydawania, a praktycznie aż do 1835 r., gdy ukazała się nowa edycja Indeksu, w której już ich nie wymieniono^[95].

Według teologów katolickich teoria Kopernika nie była udowodniona w stopniu, który usuwałby wątpliwości natury naukowej i teologicznej. Najwybitniejsi filozofowie i astronomowie epoki: Justus Lipsius, Joseph Scaliger, Francis Bacon opowiadali się za systemem Ptolemeusza. W 1620 r. Kongregacja Indeksu Ksiąg Zakazanych uznała, że nowej teorii nie można podawać jako pewnik, zezwalając jednak na traktowanie jej jako hipotezy. Dopiero w wydaniu Indeksu przejrzanym przez Benedykta XIV z tekstu dekretów znika zapis zakazujący dzieł traktujących o heliocentryzmie, na samej liście pozostają jednak książki wpisane na tej podstawie^[88].

Odnalezienie grobu i ponowny pogrzeb

Pierwsze epitafium Kopernika w katedrze fromborskiej

Trumna ze szczątkami Kopernika w bazylice katedralnej w Olsztynie

XXI-wieczny grób Kopernika w katedrze fromborskiej

Poszukiwania przed XXI wiekiem

Domniemanym miejscem pochówku Kopernika była katedra we Fromborku, w której w 1580 r. biskup Marcin Kromer umieścił epitafium (na południowej ścianie, w pobliżu grobu św. Bartłomieja)^[98]. Jednakże koncepcja ta została podana w wątpliwość za sprawą Melchiora Pyrnesiusa, który dwa lata później ufundował Kopernikowi epitafium w toruńskim kościele św. Janów^[99]. W XVIII wieku epitafium Kromera zostało zniszczone i zastąpione nowym^[99].

Grobu Mikołaja Kopernika poszukiwano kilkakrotnie, skupiając się na bardziej prawdopodobnym Fromborku^[99]. Pierwsze takie prace podjęło Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk w 1802 r., kolejne przeprowadzono w 1909 r. i 1939 r.^[100] Prawdopodobnie w czasie II wojny światowej poszukiwania prowadzili także Niemcy, którzy stwierdzili, że grób musi się znajdować niedaleko ołtarza znanego wtedy jako ołtarz św. Wacława (później: św. Krzyża)^[100]. Wszystkie te próby zakończyły się niepowodzeniem.

Odnalezienie szczątków we Fromborku

Od 2004 r. podejmowane były próby odnalezienia grobu Kopernika w archikatedrze we Fromborku przez zespół prof. Jerzego Gąssowskiego oraz pracowników Instytutu Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku^[100]. Zespół opierał się na zmodyfikowanej przez olsztyńskiego historyka – dr. Jerzego Sikorskiego teorii niemieckiego badacza dziejów Kopernika – Leopolda Prowego, który zwrócił uwagę, że do XVIII wieku obowiązywał zwyczaj oddawania kanonikom pod dożywotnią opiekę poszczególnych ołtarzy w katedrze, pod którymi spoczywali po śmierci^[100]. Kopernik był kanonikiem fromborskiej katedry, z dokumentów pisanych wynikało, że jego pieczy powierzono drugi ołtarz w nawie południowej. W kalkulacjach Prowego ołtarz Kopernika miał być w nawie południowej przy drugim filarze od głównego wejścia.

W świetle studiów prof. Sikorskiego Prowy pomylił się i w niewłaściwy sposób liczył on kolejność ołtarzy: należało liczyć od strony prezbiterium. Dlatego pod tym ołtarzem prowadzone były wykopaliska w 2004 r. ^[100] Wtedy odkryto tam kilka grobów z różnych epok, ale w żadnym nie zidentyfikowano kości astronoma. Kontynuacja badań przy tym samym ołtarzu w 2005 r. doprowadziła do odnalezienia szkieletu, który mógł należeć do Kopernika, gdyż m.in. określono wiek zmarłego na 60–70 lat.

Potwierdzenie tożsamości

Rysy twarzy

Przypuszczenie utwierdziła zgodność wyglądu twarzy, odtworzonej na podstawie znalezionej tam czaszki, z wyglądem twarzy astronoma, znanej z istniejących portretów. Rekonstukcję twarzy na podstawie czaszki wykonał podinspektor mgr Dariusz Zajdel, ekspert z zakresu antroposkopii kryminalistycznej z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji w Warszawie^[101]. Zespół profesora Gąssowskiego ogłosił wówczas odnalezienie grobu Kopernika z „97% pewnością”^[101].

Na etapie prowadzonych badań antropometrycznych i dokumentacyjnych wykonano także trójwymiarowe (3D) skanowanie czaszki (wykonane przez antropologa mgra Sebastiana Tyszczuka i Pracownię Pomiaru Przestrzennego). Dokumentacja taka pozwoli m.in. na wykonanie rekonstrukcji twarzy metodą Gierasimowa w oparciu o model czaszki wykonany z tworzywa sztucznego w technice produkcji sterowanej numerycznie. W przypadku potwierdzenia postawionej przez archeologów tezy o odnalezieniu czaszki Mikołaja Kopernika, uzyskano by formę odlewniczą do wykonania naturalistycznego modelu głowy i popiersia Mikołaja Kopernika w chwili śmierci.

Rekonstrukcja twarzy metodą plastyczną (metoda Gierasimowa) potwierdza poprawność wcześniej wykonanej zmodyfikowanej rekonstrukcji graficznej. W nowej rekonstrukcji Kopernik ma jasne oczy^[102]. (Metody plastycznej nie można było zastosować bez uzyskania kopii czaszki. Metoda ta polega na oblepianiu czaszki masą plastyczną – zgodnie z morfologią budowy czaszki oraz średnimi grubościami tkanki miękkiej. W metodzie Gierasimowa oblepiona masą plastyczną czaszka stanowi szkielet dla wykonanej rekonstrukcji.)

Badania genetyczne

Potwierdzenie autentyczności odnalezionej czaszki początkowo zamierzano uzyskać dzięki zbadaniu DNA^[102] biskupa warmińskiego i zarazem wuja astronoma Łukasza Watzenrodego lub innych jego krewnych, jednak miejsca ich pochówków są nieznane^[101]. Ostatecznie pozytywna identyfikacja szczątków Kopernika stała się możliwa w 2008 r. dzięki należącej do astronoma księdze Stöfflera, którą po potopie Szwedzi zrabowali, a potem znalazła się w muzeum w Uppsali^[103]. Materiał genetyczny pobrany z kilku włosów znalezionych w księdze w dwóch okazał się identyczny z materiałem genetycznym osoby, której szczątki odnaleziono w katedrze fromborskiej^[102]. Syn Mikołaj odziedziczył od Barbary Kopernik haplogrupę H^[102].

Ponowny pochówek

19 lutego 2010, w 537. rocznicę narodzin astronoma, IUPAC nadała pierwiastkowi 112 nazwę kopernik (łac. copernicium)^[104]. W tym samym dniu w bazylice katedralnej św. Janów w Toruniu odbyła się uroczysta msza, podczas której był wystawiony sarkofag z doczesnymi szczątkami Mikołaja Kopernika^[105]. Następnie sarkofag został przewieziony do Olsztyna, gdzie do 16 marca wystawiony był na widok publiczny w bazylice konkatedralnej św. Jakuba, a następnie do 21 maja na Zamku Kapituły Warmińskiej. Stamtąd 21 maja sarkofag został przewieziony do Fromborka, gdzie 22 maja w bazylice katedralnej odbyła się ponowna ceremonia pogrzebowa Mikołaja Kopernika. W drodze do Fromborka kondukt z sarkofagiem Kopernika zatrzymał się w miastach z nim związanych – Dobrym Mieście, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Pieniężnie i Braniewie^[106].

Spór o narodowość Kopernika

Pomnik Mikołaja Kopernika w niemieckiej Walhalli, Donaustauf (Bawaria)

Narodowość Mikołaja Kopernika wywoływała spory między Polakami a Niemcami. Badacze reprezentujący obydwa narody starali się udowodnić, że Kopernik był ich rodakiem, na czym nierzadko cierpiała rzetelność naukowa. Niewątpliwie był on przedstawicielem ludności pogranicza; osobą niemieckojęzyczną, a równocześnie – pod względem politycznym – poddanym królów polskich^[15].

Przejawem przekonania o polskich korzeniach Kopernika jest krótki wiersz autorstwa Jana Nepomucena Kamińskiego:^[107]

Upamiętnienie

Wybrane pomniki Mikołaja Kopernika w Polsce

Toruń, Rynek Staromiejski

Toruń, Katedra Świętych Janów

Toruń, Aula UMK

Kraków, Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego

Kraków, Park Jordana

Kraków, Muzeum Narodowe

Kraków, Muzeum Narodowe

Wieliczka

Olsztyn, Ławeczka Mikołaja Kopernika

Olsztyn, skwer pod zamkiem

(c) PAX / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0

Frombork

Wrocław

© Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, CC BY-SA 3.0

Warszawa, pobliże Pałacu Staszica

Warszawa, Pałac Kultury i Nauki

Warszawa, fasada CAMK PAN

Poznań

Łódź

Bydgoszcz

(c) Photograph by Mike Peel (www.mikepeel.net)., CC BY-SA 4.0

Malbork

Piotrków Trybunalski

Grudziądz

Grudziądz

Włocławek

Iława

Orońsko

Chorzów

Krosno

Wybrane pomniki Mikołaja Kopernika poza Polską

Bolonia (Włochy)

Frankfurt nad Odrą (Niemcy)

Salzburg (Austria)

Strasburg (Francja)

(c) Mike Peel; Jodrell Bank Centre for Astrophysics, University of Manchester., CC BY-SA 4.0

Obserwatorium Jodrell Bank pod Macclesfield (Wielka Brytania)

Chicago (USA)

Montreal (Kanada)

Foshan (Chiny) – w towarzystwie Karla Marksa

Nazewnictwo

Terminy naukowe (nie licząc lokalizacji):

• Kopernikanizm w astronomii;
• Przewrót kopernikański w historii nauki;
• Zasada kopernikańska w kosmologii i filozofii nauki;
• Twierdzenie Kopernika w geometrii płaskiej;
• Prawo Kopernika-Greshama w ekonomii;
• badania nad życiem i twórczością Kopernika bywają nazywane kopernikologią, a przedstawiciele tej dyscypliny: kopernikologami lub kopernikanistami^[108][109].
• Rodzaj roślin z rodziny arekowatych nazwano kopernicja.
• W 2010 roku sztuczny pierwiastek o numerze 112 nazwano copernicium (Cn).

Nazwy instytucji naukowo-oświatowych

• W 1918 roku w Galicji powstało Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika.
• W 1945 roku utworzono Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.
• W 1948 roku otwarto Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
• W 1970 roku Zakład Historii Nauki i Techniki PAN zaczął wydawać wielojęzyczne czasopismo naukowe „Studia Copernicana”.
• W 1978 roku w Warszawie powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk.
• W 1990 roku powstała Fundacja Astronomii Polskiej im. Mikołaja Kopernika.
• W 1990 roku w Paryżu otwarto program studiów magisterskich typu MBA o nazwie Copernic.
• W 2002 roku Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Toruniu została oficjalnie nazwana „Książnicą kopernikańską”.
• W 2005 roku Mikołaj Kopernik został patronem centrum nauki w Warszawie.
• W 2008 roku w Krakowie powstało Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych i powiązane wydawnictwo Copernicus Center Press.

• W 2014 roku CKBI zaczęło współorganizować corocznie edukacyjny Copernicus Festival i prowadzić portal Copernicus College.

• W 2014 roku Komisja Europejska nazwała swój projekt monitorowania środowiska naturalnego „Copernicus”^[110].
• Powstała internetowa baza danych Index Copernicus poświęcona czasopismom naukowym i innym instytucjom badawczym. Na jej podstawie wypracowano kontrowersyjny parametr bibliometryczny „wartość IC” (ang. IC Value).
• Imieniem Kopernika nazwano w Polsce co najmniej kilkadziesiąt liceów ogólnokształcących.

Nazwy innych instytucji

• W 1751 roku w Toruniu założono fabrykę cukierniczą „Kopernik”.
• W 1920 roku w Warszawie powstała loża wolnomularska „Kopernik”.
• W 1968 roku w Łodzi powstał szpital miejski, potem przekształcony w Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika.
• W 1971 roku w Chicago powstała polonijna Fundacja Kopernikowska.
• W 1983 roku w Toruniu powstała Federacja Miast Kopernikowskich.
• W 1995 roku powstało polskie wydawnictwo Copernicus Corporation zajmujące się fantastyką i grami.
• W 1998 roku w Toruniu odbył się pierwszy Copernicon – konwent miłośników fantastyki, potem oficjalnie nazwany festiwalem gier i fantastyki;
• W 2005 roku Międzynarodowy Port lotniczy Wrocław-Strachowice otrzymał imię Mikołaja Kopernika
  (angielska nazwa: Copernicus Airport Wrocław).
• W 2005 roku w Toruniu otwarto centrum handlowe Atrium Copernicus.
• W 2015 roku w Toruniu zaczęto organizować zawody lekkoatletyczne Copernicus Cup.
• W Toruniu powstały trzy hotele nazwane od Kopernika:
  • dwugiazdkowy Hotel Kopernika w Zespole Staromiejskim,
  • czterogwiazdkowy Nicolaus,
  • czterogwiazdkowy Copernicus Toruń Hotel.

Nazwy nagród

Rycina z Kopernikiem trzymającym konwalię

• W 1873 roku, z inicjatywy Rady Miejskiej Krakowa, powstała Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika, przyznawana przez Polską Akademię Umiejętności.
• W 2004 roku UMK w Toruniu zaczął przyznawać nagrodę Convallaria Copernicana.
• W 2006 roku Fundacja na rzecz Nauki Polskiej i Deutsche Forschungsgemeinschaft zaczęły przyznawać Polsko-Niemiecką Nagrodę Naukową Copernicus.
• Polska Akademia Nauk ustanowiła Medal im. Mikołaja Kopernika^[111].

Nazwy astronomiczne i topograficzne

• Jeden z kraterów na Księżycu nazwano Kopernik.
• Na Marsie znajduje się krater Kopernik.
• Nazwisko uczonego nosi planetoida – (1322) Coppernicus.
• W 2015 roku jedna z gwiazd w Gwiazdozbiorze Raka (55 Cancri) została nazwana „Copernicus”. Towarszyszące jej planety mają osobne nazwy, jednak zwyczajowo planety pozasłoneczne bywają też nazywane od ich gwiazdy, co wprowadza kilka „planet Kopernika” (Copernicus b, c, d, e, f).
• Na wyspie Spitsbergen na Morzu Arktycznym istnieje Góra Kopernika.
• Tamże, między Górą Kopernika a Górą Belweder istnieje Przełęcz Kopernika.

Inne nazwy miejsc

• Najpóźniej od XVII wieku wieża we Fromborku, w której mieszkał Kopernik, nazywana jest wieżą Kopernika.
• W Polsce wyznaczono dwa szlaki turystyczne Kopernika: pieszy oraz drogowy.
• W co najmniej dwóch polskich miastach istnieją parki Kopernika: we Wrocławiu i w Gorzowie Wielkopolskim.
• W co najmniej kilkunastu polskich miejscowościach istnieją ulice Kopernika, a w co najmniej kilkunastu – osiedla jego imienia.

Statki wodne

• W 1849 roku na Wiśle zaczął działać statek parowy „Kopernik”.
• Do lat 20. XX wieku tamże służył szkolny statek parowy „Kopernik”.
• W 1903 roku zbudowano niemiecki prom „Mecklenburg”, później przejęty przez ZSRR, przekazany Polsce i w 1953 roku przemianowany na nazwę „Kopernik”.
• W 1971 roku służbę zaczął Okręt Rzeczypospolitej Polskiej „Kopernik”.
• W 1973 roku w Gdańsku zbudowano jacht s/y Copernicus.
• W 1974 roku zbudowano prom „Mikołaj Kopernik”.
• W 1977 roku zbudowano prom nazwany potem „Kopernik”.

Samolot

• Polski samolot „Kopernik” – w 1980 roku miała miejsce jego katastrofa.

Sztuka

20-groszowy bilet zdawkowy z 1924 roku, przedstawiający pomnik Kopernika

Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem – obraz Jana Matejki z 1873 roku

Mikołaj Kopernik wśród innych astronomów świata – rycina autorstwa Jana Styfiego

Literatura

• W 1956 roku Jan Piasecki opublikował powieść Portret z konwalią – fabularyzowaną biografię Kopernika, kierowaną do młodzieży.
• W tym samym roku Edward Ligocki opublikował serię opowiadań Gwiazdy nad Warmią – także mającą przybliżyć młodzieży postać Kopernika.
• W 1976 roku John Banville opublikował powieść Doctor Copernicus^[112].

Banknoty

• W 1924 roku Ministerstwo Skarbu wyemitowało bilet zdawkowy o nominale 20 groszy, przedstawiający pomnik Kopernika.
• W 1965 roku Narodowy Bank Polski wyemitował banknot o nominale 1000 zł z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, różniący się szatą graficzną od pozostałych ówcześnie używanych banknotów, pozostający w obiegu w latach 1966–1978^[113].
• Wizerunek Kopernika widniał na polskim banknocie o nominale 1000 zł, będącym w obiegu w latach 1975–1996^[114].

Monety

• W 1925 roku rzeźbiarz Stanisław Szukalski zaprojektował 100-złotową monetę z Kopernikiem, wyemitowaną przez Mennicę Polską w próbnych egzemplarzach kolekcjonerskich. Na początku XXI w. wyemitowano nowe wersje monety.
• W 1959 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu 10-złotową monetę z Kopernikiem (projekt Józefa Gosławskiego^[115]).
• W 1967 roku NBP zaprezentował 10-złotową monetę z Kopernikiem – zmniejszoną wersję monety z 1959.
• W 1973 roku, z okazji 500-lecia urodzin uczonego, Niemcy Zachodnie wyemitowały srebrną monetę o nominale pięciu marek niemieckich^[116].
• Również w 1973 roku wyemitowano polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 750 w nakładzie łącznym (bito ją również rok później) 101 048 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i masę 16,5 g, rant gładki^[117].
• W 2017 roku NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 10 zł upamiętniającą Kopernika ekonomistę^[118].

Inne dzieła wizualne

• W 1873 roku, z okazji 400. urodzin Kopernika, Jan Matejko namalował obraz Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem.
• W 1904 roku w Krakowie powstał witraż Apollo zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego. Inna nazwa dzieła to System Kopernika i prawdopodobnie jest inspirowane postacią toruńskiego uczonego.
• W 1972 roku, z okazji 500. urodzin Kopernika, nakręcono film fabularny Kopernik, a rok później – serial o tym samym tytule.
• W 2009 roku premierę miał fabularny film animowany Gwiazda Kopernika.
• Pomniki przedstawiające Kopernika wybudowano w co najmniej kilkunastu miastach – nie tylko w Polsce, ale też w co najmniej ośmiu innych krajach: we Włoszech, w Niemczech, Austrii, Francji, Anglii, USA, Kanadzie i Chinach. Kopernika rzeźbili m.in. Bertel Thorvaldsen i Teodor Rygier.

Muzyka

• W 2010 roku opublikowano Oratorium Braniewskie „Mikołaj Kopernik”.
• W 2011 roku Switłana Azarowa skomponowała uwerturę koncertową inspirowaną Kopernikiem (ang. Mover of the Earth, Stopper of the Sun), zaprezentowaną po raz pierwszy w 2013 roku w Paryżu.

Inne formy upamiętnienia

• Kopernik bywa też upamiętniany mniej bezpośrednio, przez odwołania do jego opus magnum – dzieła De revolutionibus (O obrotach).
• Rok 1973 był ogłoszony Rokiem Kopernikańskim przez UNESCO, z okazji 500-lecia urodzin uczonego.
• Rok 2023 został ogłoszony przez Senat RP rokiem Mikołaja Kopernika z okazji 550-lecia jego urodzin^[119][120].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Książki

• Marian Biskup, Irena Janosz-Biskupowa: Akta stanów Prus Królewskich. T. VIII: 1520–1526. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, 1993. ISBN 83-9008-917-3.
• Marek Derwich: Klasztory i mnisi. Wrocław: 2004.
• Karol Górski: Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2012. ISBN 978-83-231-2777-2.
• Stanisław Grzybowski: Mikołaj Kopernik. Warszawa: Książka i Wiedza, 1972.
• Michał Heller: Bóg i geometria. Kiedy przestrzeń była Bogiem. Kraków: Copernicus Center Press, 2015. ISBN 978-83-7886-165-2.
• Michał Kokowski: Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji. Warszawa-Kraków: IHN PAN, PAU, 2009. ISBN 978-83-87992-67-5.
• Postulaty monetarne Mikołaja Kopernika a wspólna waluta euro. W: Tomasz Koźliński: Współczesne zjawiska w gospodarce. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2006. ISBN 83-9220-062-4.
• Władysław Krynicki: Dzieje Kościoła powszechnego. Włocławek: Księgarnia Powszechna, 1914.
• Jerzy Joachim Retyk: Narratio prima. Relacja pierwsza z księgi O obrotach Mikołaja Kopernika. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2015. ISBN 978-83-941728-0-0.
• Alojzy Szorc: Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński. Olsztyn: Warmińskie Wyd. Diecezjalne, 1974.

Czasopisma

• Janusz Małłek. Gdzie Kopernik chodził do „szkoły średniej”?. „Głos Uczelni”. XIX (4), kwiecień 2010. Toruń: UMK. ISSN 1230-9710. [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04]. 
• JohnJ. Stachel JohnJ., MichelM. Janssen MichelM., The Optics and Electrodynamics of Moving Bodies, Max Planck Institute for the History of Science, 2004 [dostęp 2021-08-26] ..
• Robert S. Westman. The Melanchthon Circle, Rheticus, and the Wittenberg Interpretation of the Copernican Theory. „Isis”. 2 (66), 1975. The University of Chicago Press. ISSN 0021-1753. (ang.). 
• Andrzej Kajetan Wróblewski. Kopernik dobry na wszystko. „Wiedza i Życie”. 2019 (5), s. 71, 2019. ISSN 01378929. [dostęp 2021-08-26]. 
• Informacja w sprawie polskiej nazwy dla nowego pierwiastka Copernicium o liczbie atomowej 112. „Orbital”, lipiec-październik 2010. Polskie Towarzystwo Chemiczne. [dostęp 2014-02-07]. 

Inne prace poświęcone Kopernikowi

• Jerzy Sikorski: Prywatne życie Mikołaja Kopernika. Prószyński i S-ka, 1995, seria: „Na ścieżkach nauki”. ISBN 83-86669-34-9.

Linki zewnętrzne

Polskojęzyczne

• Mikołaj Kopernik – wybór pism w przekładzie polskim, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa [dostęp 2018-01-31] .
• Fragment posłowia („Od narodzin Kopernika do narodzin O obrotach”) do polskiego wydania „Mikołaja Kopernika O obrotach”, archive.is [dostęp 2018-01-31] .
• Nicolaus Copernicus Thorunensis, copernicus.torun.pl [dostęp 2018-01-31] .
• Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, frombork.art.pl [dostęp 2018-01-31] .
• Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium libri VI. Nürnberg, 1543 w serwisie Polona.pl
• Mikołaj Kopernik w grafice i rysunkach w serwisie Polona.pl
• Mappa dell'Universo e dè due più celebri sistemi planetarj (mapa, 1779, egz. kolorowany ręcznie) w serwisie Polona.pl
• Kopernik Mikołaj Ur: 1473 +1543 : Hymn na cześć wielkiego człowieka i astronoma z powodu 400 rocznicy jego urodzin (nuty, 1893) w serwisie Polona.pl
• Karolina Głowacka, Czego nie wiemy o Koperniku?, kanał Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube, 28 listopada 2022 [dostęp 2022-12-16] – wywiad z polskimi kopernikologami.

Anglojęzyczne

• SheilaS. Rabin SheilaS., Nicolaus Copernicus, [w:] Edward N.E.N. Zalta (red.), Stanford Encyclopedia of Philosophy, Winter 2017 Edition, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 5 sierpnia 2015, ISSN 095-5054 [dostęp 2018-01-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-21]  (ang.).
• John J. O'Connor; Edmund F. Robertson: Mikołaj Kopernik w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
• The Scientific Revolution dostęp 2021-11-13] (ang.)
• Nicolai Copernici Torinensis De revolutionibus orbium coelestium libri VI, Internet Archive [dostęp 2018-01-31]  (ang.).