Misterium

Mansjon z misterium pasyjnego przedstawiający sąd Piłata nad Jezusem

Misterium (łac. mysterium - tajemnica, kult religijny z gr. μυστήριον) - jeden z podstawowych rodzajów średniowiecznego dramatu liturgicznego oraz opartego na jego podstawie widowiska. Początki misterium w kulturze chrześcijańskiej sięgają X wieku. Wywodzi się ono z tradycji kultury ludowej oraz klasztornej (zwłaszcza benedyktyńskiej). Łączyło treści religijno-dydaktyczne ze świeckimi elementami realistyczno-obyczajowymi, niekiedy przybierało ton farsowy. Początkowo miało ono jedynie charakter intermedium, usamodzielniło się jako odrębny gatunek w XIV wieku. '

Charakterystyka

Misterium w porównaniu do wcześniejszych dramatów liturgicznych charakteryzowało znaczne poszerzenie tematyki przedstawień (wystawiano sceny z różnych fragmentów Biblii, apokryfów i żywotów świętych) i oderwanie widowiska od liturgii. Od czasów soboru w Trydencie scena nie znajdowała się już w kościele, lecz została wyprowadzona w obszar przestrzeni publicznej (misteria odgrywano np. na rynkach czy placach miejskich)[1]. Akcja poszczególnych epizodów mogła rozgrywać się w różnych miejscach rynku albo sceny (scena symultaniczna), lub na objeżdżających miasto wozach[1]. Aktorami nie byli już mnisi, lecz osoby świeckie (najczęściej członkowie lokalnych bractw religijnych), a tekst moralitetu mógł być wygłaszany w języku narodowym, a nie – jak w przypadku dramatu liturgicznego – po łacinie[1]. Duża różnorodność misteriów sprawiła, że nie wykształciły one jednego stałego wzorca.

Teksty misterów mogły obejmować wiele tysięcy wersów, wystawiano je w formie wielodniowych przedstawień cyklicznych. Wykształciły się różne rodzaje misteriów:

Rozwój misteriów wiąże się z rozkwitem kultury miejskiej i pobożności świeckiej na zachodzie Europy w XIII w. Apogeum kultury misteryjnej przypada na XV i XVI w.; jej kres położyła reformacja po Soborze Trydenckim, piętnując w misteriach obsceniczny humor, wulgarność i brutalność[1].

W XVII w. ukształtował się specyficzny gatunek zwany neomisterium[1].

Dekoracje

Dekoracje stanowiły tzw. mansjony (łac. mansio – dom), tworząc scenę symultaniczną. Każdy z nich odwzorowywał kolejne miejsce akcji misterium: wejście do piekieł pokazywano w kształcie masywnej bramy, pałac Arcykapłana - jako wsparty na czterech filarach daszek; osobno przygotowywano miejsce na grób Pański czy niebiosa. Każdy mansjon stanowił odrębną instalację. Stawiano je jeden za drugim lub na planie okręgu. Wszystkie razem pokazywały świat ziemski, niebiosa i piekło, czyli całość znanego ludziom średniowiecza uniwersum. Bohaterowie mogli wędrować od jednego mansjonu do kolejnych.

Fabuła, miejsce i czas akcji

Misteria nie posiadały fabuły o wyraźnie zaznaczonych związkach przyczynowo-skutkowych. Powiązania pomiędzy poszczególnymi scenami miały zazwyczaj charakter symboliczny i alegoryczny, odsłaniając głębszy, duchowy sens zjawisk. Akcja rozgrywała się symultanicznie: w poszczególnych mansjonach przez cały czas odgrywania spektaklu można było obserwować znajdujących się w nich bohaterów, aktorzy nie schodzili ze sceny po odegraniu swojej roli, a niektóre sceny odgrywali równocześnie z przedstawianymi w innych mansjonach wypadkami – świat misterium odwzorowywał pełnię świata realnego. Czas w misterium miał charakter sakralny – pokazywał nie linearną kolej rzeczy, lecz wieczność i jednoczesność najważniejszych całej historii zbawienia.

Misteria w Polsce

Polskie misteria pojawiły się dość późno. Średniowieczne teksty zachowały się jedynie w urywkach. Najstarszym polskim misterium zachowanym w całości jest misterium rezurekcyjne Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, spisana w czasach renesansu przez Mikołaja z Wilkowiecka (około roku 1580)[1]. Misterium bożonarodzeniowe pod tytułem Dialogus de Nativitate pochodzi z XVII wieku. Pisana po polsku Rozmowa pasterzów przy narodzeniu Chrystusa jest datowana na początek XVIII stulecia. Scenariusze pasyjnych widowisk tworzyli także Stanisław Grochowski czy Wacław Potocki (Dialog o Zmartwychwstaniu). Autorem wydanego drukiem w 1619 roku misterium hagiograficznego Tragaedia albo Wizerunek śmierci... Jana Chrzciciela był Jakub Gawatowic.

Do tradycji misterium odwołują się teksty późniejsze: barokowa opera pasyjna Utarczka krwawie wojującego Boga (1696), romantyczne Dziady Adama Mickiewicza i Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego, neoromantyczne Akropolis Stanisława Wyspiańskiego, Betlejem polskie Lucjana Rydla oraz W mrokach złotego pałacu Tadeusza Micińskiego. Z późniejszych tekstów do misterium nawiązuje m.in. Promieniowanie ojcostwa Karola Wojtyły.

Dawne misteria w wieku XX powracały także na deski teatrów. Kazimierz Dejmek wystawiał na scenie Historyję o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (1961) oraz Dialogus de Passione (1975), Żywot Józefa (moralitet), i Uciechy staropolskie, a Leon Schiller misterium ludowe: Pastorałkę.

Przypisy

  1. a b c d e f Encyklopedia, misterium, Encyklopedia teatru polskiego [dostęp 2018-04-08] (pol.).

Bibliografia

  • Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1: A–M, Warszawa 1989, s.674. ​ISBN 83-01-01520-9​. ​ISBN 83-01-05368-2​.
  • Literatura. Wiedza o kulturze, red. A. Szymanowska i in., Warszawa 2006, s. 537–538. ​ISBN 83-02-09505-2​.
  • Raszewski Z., Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1978, s. 13–14.

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

ChesterMysteryPlay 300dpi.jpg
This elaborate image, Representation of a Pageant Vehicle at the time of Performance, was commissioned as the frontispiece to A Dissertation on the Pageants or Dramatic Mysteries Anciently Performed at Coventry by the Trading Companies of that City, (1825) by Thomas Sharp, (1770-1841). The image was designed and executed in copper engraving by David Gee (1793-1872). It recreates a 15th-century Passion play (The Trial and Crucifixion of Christ) by the Smiths' Company of Coventry. Many of the details are based on written accounts, including pageant wagon design itself and the people in the street. The scene on stage depicts Christ, with hands bound, before an enthroned Pilate. Annas and Caiaphas are shown in mitred hats, and a boy carries a bowl of water for Pilate to wash his hands. Although somewhat speculative, the image has been influential and is often reproduced.