Mistrzostwa świata w szachach 1972

Mecz o mistrzostwo świata w szachach 1972
uczestnicy	Boris Spasski	Robert Fischer
narodowość	ZSRR	Stany Zjednoczone
status	obrońca tytułu	pretendent
data urodzenia	30 stycznia 1937	9 marca 1943
ranking	2660 (nr 2.)	2785 (nr 1.)[1]
wynik meczu	8½	12½
Rozgrywany był od 4 lipca 1972 Reykjavik, Islandia

Mistrzostwa świata w szachach 1972 – cykl rozgrywek najwyższej rangi w celu wyłonienia indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 pod egidą FIDE. Finałowy mecz tych rozgrywek pomiędzy aktualnym mistrzem świata Borisem Spasskim, a zwycięzcą meczów pretendentów, Robertem Fischerem został rozegrany w Reykjavíku w dniach 4 lipca – 1 września 1972. Odbyło się dziesięć turniejów strefowych, turniej międzystrefowy, mecze kandydatów oraz mecz finałowy, w którym zwyciężył pretendent Amerykanin Robert Fischer, zostając jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata w szachach.

W rozgrywkach wzięło udział 167 szachistów z 60 krajów, w tym dwóch Polaków Jan Adamski (wicemistrz Polski) i Jerzy Lewi (mistrz Polski), ale bez sukcesów. Obaj odpadli w turniejach strefowych: Adamski był 19. w Raacha, a Lewi 12. w Atenach.

System rozgrywek

Przeprowadzony system rozgrywek o tytuł indywidualnego szachowego mistrza świata na 1972 składał się z dwóch etapów (eliminacji – w celu wyłonienia pretendenta do tytułu MŚ i pojedynku finałowego). Eliminacje były trójstopniowe (turnieje strefowe, turniej międzystrefowy oraz trójstopniowe mecze kandydatów – ćwierćfinały, półfinały i finał). FIDE ustaliło następujące parytety szachistów w poszczególnych strefach, którzy awansowali do turnieju międzystrefowego^[2]:

• 1 strefa – Europa (3 szachistów)
• 2 strefa – Europa (3 szachistów)
• 3 strefa – Europa (3 szachistów)
• 4 strefa – ZSRR (4 szachistów)
• 5 strefa – Stany Zjednoczone (3 szachistów)
• 6 strefa – Kanada (1 szachista)
• 7 strefa – Ameryka Środkowa (1 szachista)
• 8 strefa – Ameryka Południowa (3 szachistów)
• 9 strefa – Azja Zachodnia (1 szachista)
• 10 strefa – Azja Południowo-Wschodnia (1 szachista)
• zwycięzca turnieju międzystrefowego w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 ( Bent Larsen)

Z turnieju międzystrefowego do meczy kandydatów awansowało 6 szachistów, finalista w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 ( Tigran Petrosjan) i finalista meczy kandydatów w poprzednim cyklu rozgrywek 1966–1969 ( Wiktor Korcznoj)^[3]. Zwycięzca finałowego pojedynku kandydatów (pretendent) awansował do meczu finałowego, w którym zmierzył się z obrońcą tytułu MŚ ( Boris Spasski).

Eliminacje

Turnieje strefowe

1 strefa – Europa Algarve (1969)[4] Miejsce Szachista Punkty 1. Dragoljub Minić 12½ Miroslav Filip 12½ Svetozar Gligorić 12½ 4. Sergio Mariotti 12 5. David Levy 11½ Miłko Bobocow 11½ 7. William Hartston 10½ 8. István Bilek 9½ 9. Heinz Schaufelberger 8 Bernard Huguet 8 11. Brian Donnely 6½ Michael Littleton 6½ Fernando Visier Segovia 6½ Joaquim Durão 6½ 15. Helmut Schumacher 5½ 16. Rafael Saborido Carné 5 17. João Cordovil 4 Joseph Feller 4	2 strefa – Europa Raach (5 października – 4 listopada 1969)[5] Miejsce Szachista Punkty 1. Wolfgang Uhlmann 15½ 2.[a] Ulf Andersson 13½ Borislav Ivkov 13½ Lajos Portisch 13½ Jan Smejkal 13½ 6. Guðmundur Sigurjónsson 13 7. Hans-Joachim Hecht 12½ 8. Iwan Radułow 12 9. Lutz Espig 11½ Börje Jansson 11½ Aleksandar Matanović 11½ 12. Dolfi Drimer 11 Jürgen Dueball 11 Arne Zwaig 11 15. László Bárczay 10½ 16. Andreas Dückstein 9½ 17. Heikki Westerinen 9 18. Ole Jakobsen 8½ 19. Jan Adamski 7½ 20. Robert Hartoch 6½ 21. Aki Lahti 3½ 22. Henry Camilleri 1½	3 strefa – Europa Ateny (2 – 26 października 1969)[6] Miejsce Szachista Punkty 1. Milan Matulović 13 2. Vlastimil Hort 12½ Robert Hübner 12½ 4. Florin Gheorghiu 12 5. Vlastimil Jansa 11½ 6. István Csom 10 7. Friðrik Ólafsson 9½ 8. Nikoła Spiridonow 9 9. Győző Forintos 8½ Risto Ničevski 8½ 11. Eigil Pedersen 8 12. Jerzy Lewi 7 13. Franz Stoppel 6 Daniel Wright 6 Hristos Kokkoris 6 16. Triantafyllos Siaperas 5 17. Nevzat Süer 4½ 18. André Lombard 3½
4 strefa – ZSRR Moskwa (6 września – 12 października 1969)[7] Miejsce Szachista Punkty 1. Lew Poługajewski 14 Tigran Petrosjan 14 3. Mark Tajmanow 13½ Wasilij Smysłow 13½ Jefim Geller 13½ 6. Leonid Stein 13 7. Jurij Bałaszow 12½ Ratmir Chołmow 12½ Igor Płatonow 12½ 10. Aivars Gipslis 12 Władimir Sawon 12 12. Orest Awierkin 11½ 13. Samuił Żuchowicki 11 14. Władimir Liberzon 10½ Michaił Tal 10½ 16. Jewgienij Wasiukow 9½ 17. Igor Zajcew 9 Aleksandr Zajcew 9 Anatolij Łutikow 9 Eduard Gufeld 9 21. Wołodymyr Tukmakow 7½ 22. Siemion Furman 7 23. Wiktor Kuprejczyk 6½	5 strefa – Stany Zjednoczone Nowy Jork (30 listopada – 17 grudnia 1969)[8] Miejsce Szachista Punkty 1. Samuel Reshevsky 8 2. William Addison 7½ 3. Pál Benkő 7 4. William Lombardy 6 5. Donald Byrne 5½ Larry Evans 5½ Edmar Mednis 5½ Bernard Zuckerman 5½ 9. Arthur Bisguier 4½ Robert Byrne 4½ Anthony Saidy 4½ 12. Karl Burger 2	6 strefa – Kanada Pointe-Claire (10 – 23 sierpnia 1969)[9] Miejsce Szachista Punkty 1.[b] Duncan Suttles 13 Zvonko Vranesic 13 3. Géza Füster 12 4. Bruce Amos 11½ Laszlo Witt 11½ Walter Dobrich 11½ 7. Lawrence Day 10½ 8. George Kuprejanov 10 9. Peter Biyiasas 9½ Camille Coudari 9½ 11. Elod Macskasy 8½ 12. Mark Schulman 7½ 13. Leon Piasetski 7 14. Ray Kerr 6½ 15. James Mathers 5 16. Walter Litwinczuk 3½ Klaus Pohl 3½ 18. Harold Tootoosis ½
7 strefa – Ameryka Środkowa Quito / Guayaquil (11 – 29 lipca 1969)[10] Miejsce Szachista Punkty 1.[c] Olavo Yépez 9½ Eleazar Jiménez 9½ 3. Silvino García Martínez 8 4. Luis Augusto Sánchez 7½ Mario Campos 7½ 6. Carlos Cuartas 7 7. César Muñoz 6½ 8. Miguel Colón Romero 6 9. William Hook 5½ 10. Franklin Idrovo Vintamilla 4 11. Narciso Salas Chávez 2½ Gustavo Peña 2½ 13. Benjamin Rojas Aguilera 2	8 strefa – Ameryka Południowa Mar del Plata (22 marca – 12 kwietnia 1969)[11] Miejsce Szachista Punkty 1. Miguel Najdorf 15½ Óscar Panno 15½ 3.[d] Raimundo García 13 Henrique Mecking 13 5. Jorge Rubinetti[e] 12 6. Hélder Câmara 11 Orestes Rodríguez Vargas 11 8. Miguel Quinteros 10½ 9. Samuel Schweber 10 10. Luis Marcos Bronstein 9½ Héctor Rossetto 9½ 12. Herman van Riemsdijk 8½ 13. Antônio Cavilhas Rocha 7½ 14. Victorio Riego Prieto 5½ Canobra, Juvenal 5½ 16. Pedro García Toledo 4½ Carlos Silva Sánchez 4½ 18. José Luis Alvarez del Monte 3 19. Ismael Mendivil Salinas 1½	9 strefa – Azja Zachodnia Singapur (3 – 17 listopada 1969)[12] Miejsce Szachista Punkty 1.[f] Shimon Kagan 8 Tüdewijn Üjtümen 8 3. Malkiel Peretz 7½ 4. Manuel Aaron 5½ Purev Tumurbator 5½ 6. Naser Hemmasi 5 Syed Nasir Ali 5 8. Morteza Hemmasian 3½
10 strefa – Azja Południowo-Wschodnia Singapur (3 – 23 sierpnia 1969)[13] Miejsce Szachista Punkty 1.[g] Renato Naranja 8 Walter Browne 8 3. Herman Ardiansyah 7½ Max Arie Wotulo 7½ 5. Giam Choo Kwee 7 6. Terrey Ian Shaw 6 Tan Lian Seng 6 8. Edgar De Castro 5½ Yukio Miyasaki 5½ 10. Choo Min Wang 3 11. Chan Ping Yuen 1 Graham Haase 1

Turniej międzystrefowy

Palma de Mallorca (8 listopada – 13 grudnia 1970)[2]
Miejsce	Szachista	Ranking[14]	Wynik partii / kolor bierek																								Punkty
			1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24
1.	Robert Fischer[h]	2720 (1.)		0	1	½	1	1	½	1	½	1	1	1	1	1	1	1	1	½	1	1	½	½	1	½	18½
2.	Bent Larsen	2650 (5.)	1		½	½	0	1	½	½	½	½	1	1	0	½	½	1	½	1	½	1	1	½	1	½	15
	Jefim Geller	2660 (4.)	0	½		1	½	1	½	1	½	½	½	1	½	½	1	½	1	½	½	½	1	1	½	½	15
	Robert Hübner	2510 (58.)	½	½	0		½	1	½	0	½	½	0	½	½	1	½	1	1	1	1	½	1	1	1	1	15
5.	Mark Tajmanow	2600 (13.)	0	1	½	½		½	½	½	½	½	½	0	½	0	1	1	½	1	½	1	½	1	1	1	14
	Wolfgang Uhlmann	2570 (20.)	0	0	0	0	½		1	½	½	1	½	½	1	½	0	1	½	1	1	½	1	1	1	1	14
7.	Lajos Portisch	2630 (9.)	½	½	½	½	½	0		½	0	1	½	1	1	½	½	½	1	½	½	1	½	1	1	0	13½
	Wasilij Smysłow	2620 (10.)	0	½	0	1	½	½	½		1	½	½	0	½	½	½	½	½	½	1	1	½	1	1	1	13½
9.	Lew Poługajewski	2640 (7.)	½	½	½	½	½	½	1	0		½	1	½	½	½	½	1	0	½	1	1	½	½	½	½	13
	Svetozar Gligorić	2580 (18.)	0	½	½	½	½	0	0	½	½		1	½	1	½	1	½	½	1	0	½	1	½	1	1	13
11.	Óscar Panno	2530 (43.)	0	0	½	1	½	½	½	½	0	0		½	½	½	1	1	½	½	½	½	1	1	½	1	12½
	Henrique Mecking	2540 (36.)	0	0	0	½	1	½	0	1	½	½	½		1	½	½	½	½	0	½	½	1	1	1	1	12½
13.	Vlastimil Hort	2610 (12.)	0	1	½	½	½	0	0	½	½	0	½	0		1	½	1	½	½	½	½	1	½	1	½	11½
14.	Borislav Ivkov	2570 (20.)	0	½	½	0	1	½	½	½	½	½	½	½	0		½	½	0	½	½	½	½	1	½	½	10½
15.	Duncan Suttles	2460 (124.)	0	½	0	½	0	1	½	½	½	0	0	½	½	½		0	½	½	1	½	0	1	½	1	10
	Dragoljub Minić	2470 (110.)	0	0	½	0	0	0	½	½	0	½	0	½	0	½	1		1	½	½	½	1	½	1	1	10
17.	Samuel Reshevsky	2590 (15.)	0	½	0	0	½	½	0	½	1	½	½	½	½	1	½	0		½	½	½	0	0	½	1	9½
18.	Milan Matulović	2560 (25.)	½	0	½	0	0	0	½	½	½	0	½	1	½	½	½	½	½		½	½	0	0	½	1	9
	William Addison	2490 (78.)	0	½	½	0	½	0	½	0	0	1	½	½	½	½	0	½	½	½		½	0	0	1	1	9
20.	Miroslav Filip	2520 (49.)	0	0	½	½	0	½	0	0	0	½	½	½	½	½	½	½	½	½	½		½	1	½	0	8½
	Renato Naranja	–	½	0	0	0	½	0	½	½	½	0	0	0	0	½	1	0	1	1	1	½		0	0	1	8½
	Tüdewijn Üjtümen	2400 (232.)	½	½	0	0	0	0	0	0	½	½	0	0	½	0	0	½	1	1	1	0	1		1	½	8½
23.	Jorge Rubinetti[e]	2430 (172.)	0	0	½	0	0	0	0	0	½	0	½	0	0	½	½	0	½	½	0	½	1	0		1	6
24.	Eleazar Jiménez	2420 (193.)	½	½	½	0	0	0	1	0	½	0	0	0	½	½	0	0	0	0	0	1	0	½	0		5½

Mecze kandydatów

Ćwierćfinały

Vancouver (16 maja – 1 czerwca 1971)[3][15]
Szachista	Ranking[16]	Partia / wynik partii / kolor bierek						Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.
Mark Tajmanow	2620 (10.)	0	0	0	0	0	0	0
Robert Fischer	2740 (1.)	1	1	1	1	1	1	6

Las Palmas de Gran Canaria (13 – 30 maja 1971)[3][17]
Szachista	Ranking[16]	Partia / wynik partii / kolor bierek									Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.	9.
Bent Larsen	2660 (3.)	1	0	½	1	½	1	½	0	1	5½
Wolfgang Uhlmann	2580 (19.)	0	1	½	0	½	0	½	1	0	3½

Sewilla (13 – 23 maja 1971)[3][18]
Szachista	Ranking[16]	Partia / wynik partii / kolor bierek							Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.
Robert Hübner[i]	2590 (17.)	½	½	½	½	½	½	0	3
Tigran Petrosjan	2640 (5.)	½	½	½	½	½	½	1	4

Moskwa (13 – 31 maja 1971)[3][19]
Szachista	Ranking[16]	Partia / wynik partii / kolor bierek								Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.
Wiktor Korcznoj	2660 (3.)	1	½	½	0	1	½	1	1	5½
Jefim Geller	2630 (6.)	0	½	½	1	0	½	0	0	2½

Półfinały

Denver (6 – 20 lipca 1971)[20][21]
Szachista	Ranking[22]	Partia / wynik partii / kolor bierek						Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.
Robert Fischer	2760 (1.)	1	1	1	1	1	1	6
Bent Larsen	2660 (4.)	0	0	0	0	0	0	0

Moskwa (4 – 26 lipca 1971)[20][23]

Szachista

Ranking[22]

Partia / wynik partii / kolor bierek

Punkty

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Tigran Petrosjan

2640 (5.)

½

½

½

½

½

½

½

½

1

½

5½

Wiktor Korcznoj

2670 (3.)

½

½

½

½

½

½

½

½

0

½

4½

Finał

Finalista meczy kandydatów Tigran Petrosjan

Buenos Aires (30 września – 26 października 1971)[24][25]
Szachista	Ranking[22]	Partia / wynik partii / kolor bierek									Punkty
		1.	2.	3.	4.	5.	6.	7.	8.	9.
Robert Fischer	2760 (1.)	1	0	½	½	½	1	1	1	1	6½
Tigran Petrosjan	2640 (5.)	0	1	½	½	½	0	0	0	0	2½

Mecz finałowy

Przygotowania do meczu finałowego

Już na długo przed rozpoczęciem mecz cieszył się olbrzymim zainteresowaniem, nie tylko wśród szachistów. Po raz pierwszy bowiem od ćwierćwiecza naprzeciwko radzieckiego mistrza miał zasiąść pretendent z innego kraju. Pretendent Amerykanin Robert Fischer był szachistą wyjątkowym, odnoszącym niespotykane wcześniej sukcesy (w drodze do meczu z Borisem Spasskim dwukrotnie pokonał w meczach kandydatów swoich przeciwników w stosunku 6 : 0, a byłego mistrza świata, Tigrana Petrosjana – 6½ : 2½). Z tego powodu, jak również i powodów politycznych (naprzeciwko siebie stanęli rywale z dwóch największych, rywalizujących ze sobą, mocarstw świata), pojedynek nazwano „meczem stulecia”^[26]. Fischer przed meczem przestudiował z tzw. „czerwonej księgi”^[27] wszystkie partie Spasskiego, a prócz tego trenował podnoszenie ciężarów i boks, aby nabrać kondycji fizycznej, natomiast Spasski przede wszystkim gruntownie przygotowywał się teoretycznie, korzystając z pomocy paru arcymistrzów^[28]. Spasski miał pewną przewagę psychologiczną, bowiem w pięciokrotnych wcześniejszych partiach nigdy z nim nie przegrał (trzykrotnie zwyciężył i dwa razy zremisował)^[28].

Dotychczasowe partie Boris Spasski – Robert Fischer
Turniej	Miejsce	Data	Wynik partii Kolor bierek
23. Międzynarodowy turniej szachowy[29]	Mar del Plata	30.03.1960	1	0
2. Turniej o puchar Piatigorskiego[30]	Santa Monica	28.07.1966	1	0
		14.08.1966	½	½
17. Olimpiada szachowa[31]	Hawana	14.11.1966	½	½
19. Olimpiada szachowa[32]	Siegen	19.09.1970	1	0

Organizacja meczu – jak przewidywał ówczesny prezes FIDE, dr Max Euwe – wymagała rozwiązania wielu niełatwych problemów^[28]. Pierwszym z nich okazał się wybór miejsca spotkania. Zainteresowane przeprowadzeniem spotkania miasta zaoferowały następujące kwoty przetargowe o prawo przeprowadzenia tego meczu: Belgrad (152 000 $), Buenos Aires (150 000 $) i Reykjavík (125 000 $)^[28]. Z tej listy miast Spasski wybrał Reykjavík, a Fischer – Belgrad, dlatego początkowo wybrano rozwiązanie kompromisowe: pierwsza połowa meczu w Belgradzie, a druga w Reykjavíku^[33]. Niespodziewanie jednak Fischer oświadczył, iż nie odpowiadają mu warunki finansowe meczu^[33]. Zażądano od obu miast gwarancji finansowych, w związku z czym Belgrad zrezygnował z organizacji części tego meczu. Autorzy David Edmonds i John Eidinow w książce „Bobby Fischer Goes to War” twierdzą, że Fischer czynił trudności organizatorom, domagając się coraz lepszych warunków finansowych oraz ryzykując swoją karierę, mając na celu jedynie zdobycie tytułu mistrza świata^[34][35]. Ostatecznie decyzją FIDE wyznaczono na miejsce spotkania Reykjavík (hala koncertowo-sportowa Laugardalshöll na 3000 miejsc)^[36], a datę rozpoczęcia meczu wyznaczono na dzień 1 lipca 1972^[33][37].

Zasady

Pojedynek miał składać się z 24 partii^[37]. Mistrzem świata miał zostać ten z szachistów, który jako pierwszy zdobędzie 12½ punktów^[37]. W przypadku remisu tytuł zachowywał Spasski. Grano o fundusz nagrodowy w łącznej wysokości 300 000 $^[j] (w tym część wpływów za transmisję telewizyjną)^[36], który miał być podzielony w stosunku ⅝ : ⅜ między zwycięzcę i pokonanego^[33]. Na sędziego głównego spotkania wyznaczono Niemca Lothara Schmida, a sędzią pomocniczym został Islandczyk Guðmundur Arnlaugsson^[37]. Sekundantami Spasskiego zostali: Jefim Geller, Nikołaj Krogius i Iivo Nei, a Fischera – William Lombardy oraz prawnik Paul Marshall^[33][38]. Limit czasu ustalono na 2 godziny 30 minut / 40 posunięć + 1 godzina / dalszych 16 posunięć^[37]. Partie odbywały się w niedzielę, wtorek i czwartek, w godzinach 17:00–22:00^[38]. Po 40 posunięciach partia była przekładana i dogrywana następnego dnia od godziny 16:00^[38].

Przebieg meczu

Do stolicy Islandii przybyło około 40 000 turystów, pragnących oglądać historyczny pojedynek^[33]. Fischer postawił organizatorom kolejne wygórowane warunki finansowe, a ponieważ nie mogli oni ich spełnić, nie przybył na czas do Reykjavíku^[33]. Dopiero po telefonicznej interwencji Maxa Euwego i doradcy ds. bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych, późniejszego sekretarza stanu Henry'ego Kissingera oraz powiększeniu funduszu nagrodowego przez londyńskiego bankiera Jamesa Slatera o 50 000 £^[39], Fischer zdecydował się na przyjazd 4 lipca o godzinie 7:00 do Reykjavíku, po czym z powodu zmęczenia podróżą udał się na odpoczynek z lotniska do luksusowej willi otoczonej kordonem policji na przedmieściu Reykjavíku, a na losowanie kolorów bierek wyznaczone na godzinę 12:00 w „Hótelu Loftleiðir”, oddelegował swojego sekundanta i adwokata, ale zostało ono przesunięte^[33][35][40]. Co skłoniło Fischera do przyjazdu na Islandię? Wspomniani wcześniej autorzy Edmonds i Eidinow odpowiadając na to pytanie, twierdzą, że najwyraźniej trzy elementy: duma, pieniądze i patriotyzm^[34][35].

Na żądanie Fischera po jego interwencji zmieniono oświetlenie sali, skrócono stół szachowy, a zamiast szachownicy o polach czarno-białych dano szachownicę o polach zielono-białych, zlikwidowano również dwa pierwsze rzędy, choć on domagał się dziesięciu^[36]. Termin I partii wyznaczono na 11 lipca. Spasski przybył na rozpoczęcie I partii o godzinie 16:40 przywitany przez publiczność^[36]. Zaczęła się ona pod nieobecność Fischera. Spasski wykonał pierwsze posunięcie pionem (1.d4) i nacisnął zegar, po czym po około 9 minutach zjawił się Fischer i po uściśnięciu jego dłoni, wykonał swoje pierwsze posunięcie skoczkiem (1...Sf6)^[41]. W I partii Fischer łatwo wyrównawszy czarnymi albo przecenił nieco pozycję, albo w remisowej końcówce dał się złapać w pułapkę, a w rezultacie stracił gońca (29...G:h2??)^[42][43] za dwa piony i mimo wytężonej obrony przegrał tę partię w końcówce^[33][35] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec I partii

Już podczas dogrywki tej partii Fischer zażądał kategorycznie usunięcia z sali kamer telewizyjnych, mimo wcześniejszej zgody, ponieważ – jak twierdził – przeszkadzają mu w koncentracji^[33][44]. Organizatorzy zobowiązani kontraktem na prawo transmisji i filmowania meczu z amerykańską firmą „Chester Fox”, na podstawie umowy amsterdamskiej, którą podpisali przedstawiciele FIDE, federacji szachowych Stanów Zjednoczonych i ZSRR oraz organizatora meczu Islandzkiej Federacji Szachowej, kamery pozostawili, czyniąc je ukrytymi i niesłyszalnymi^[33][44]. Mimo to Fischer stwierdził, że przeszkadza mu samo „poczucie ich obecności” i oświadczył sędziemu Schmidowi, że nie stawi się do II partii^[45]. Tak się też stało, co było wydarzeniem w meczach o mistrzostwo świata dotychczas nieoglądanym – II partia, po godzinnym oczekiwaniu na Fischera zgodnie z międzynarodowymi przepisami szachowymi zakończyła się walkowerem^[33][44]. Złożony protest Fischera, Komisja Arbitrów większością głosów odrzuciła^[46]. Groziło zerwanie meczu, posypały się depesze zachęcające Fischera do kontynuowania meczu oraz groźba dyskwalifikacji nadesłana przez Maxa Euwego^[46]. Schmid, próbował ułatwić porozumienie szachistów, twierdząc, że może przenieść pojedynek do innej sali^[35]. Spasski, wbrew jednogłośnej rekomendacji swoich doradców, zgodził się grać III partię bez kamer^[35]. Sytuacja została rozwiązana tylko dzięki jego dobrej woli^[35]. Gdyby nie zgodził się na rozegranie III partii w tych warunkach, jego odmowa zostałaby uznana za uzasadnioną i jest prawie pewne, że mecz by się zakończył, a Spasski zachowałby tytuł mistrza świata^[35]. Ponadto szachista i psycholog Nikołaj Krogius, twierdził, że Spasski czuł się moralnie zobowiązany do kontynuowania gry po wygraniu II partii walkowerem^[35]. Natomiast Larry Evans, szachista i dziennikarz, powiedział z kolei^[35]:

Kryzys udało się w końcu opanować. III partię rozegrano w małej sali, bez kamer i widzów^[46]. Spasski po biciu i wymianie bierek na polu e4 (posunięcia 32–34) stracił piona, a następnie popełnił duży błąd (41.Hd4??)^[47][48] i pretendent odniósł pierwsze w życiu zwycięstwo nad Spasskim (→ diagram)^[46].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec III partii

IV partię na żądanie Spasskiego znów rozegrano w dużej sali, ale bez kamer^[46]. Spasski grając czarnymi poświęcił piona, przejął inicjatywę i osiągnął przewagę, ale zakończyła się ona remisem po burzliwym przebiegu (obie strony z gońcem i czterema pionami) i nawet dużym błędzie Spasskiego w końcówce (29...Wh8??)^[49][46][35].

W V partii Spasski wyszedł również nieco lepiej z debiutu, nie znalazł jednak sposobu na powiększenie przewagi, inicjatywę przejął Fischer i popełniony w niedoczasie błąd Spasskiego doprowadził do przegranej już w 27 posunięciu (27.Hc2??), w którym stracił piona (27...G:a4!)^[50][51][46] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec V partii

Kluczowym momentem całego meczu okazały się decyzje podjęte wówczas przez pretendenta^[46]. Doszedłszy do wniosku, że przedmeczowe teoretyczne studium Spasskiego dotyczące analizy grywanych debiutów i jego wariantów przez Fischera działa bez zarzutu, Fischer postanowił zmienić prawie cały repertuar debiutowy^[46]. Już w VI partii zaskoczył on dwukrotnie mistrza świata, po raz pierwszy ruchem pionem (1.c4!), a następnie w jednym z koronnych wariantów Spasskiego pewną nowością i Fischer wygrał w dobrym stylu – zdaniem Spasskiego – najlepszą swą partię w całym meczu, a Spasski zdaniem komentatorów (Svetozar Gligorić, Samuel Reshevsky) popełnił w niej kilka błędów (16...Wa7??,...18...Hf8?)^[52][53][46] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Fischer – Spasski, koniec VI partii

VII partia skończyła się remisem po długiej, zaciętej walce^[46]. Początkowo nie licząc się z ofiarami atakował Spasski, potem Fischer wypuścił z rąk prawie już pewną wygraną, popełniając kilka błędów (31...Wc8?,...43...Kf5?)^[54][55] i ostatecznie Spasski uratował pozornie już straconą partię, pomimo tego że Fischer miał dwa piony przewagi po posunięciach (8...H:b2,...12...S:e4)^[46].

W VIII partii (najsłabszej w meczu), Spasski nad jednym ruchem w debiucie zastanawiał się prawie godzinę, potem nastąpił niedoczas, pomyłka (15...b5??)^[56][57], potem wymiana w 17 posunięciu białego gońca za czarną wieżę (17.G:b8 W:b8) i wreszcie przegrywający błąd (19...Sd7??)^[56][57][46] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Fischer – Spasski, koniec VIII partii

IX partia to pierwszy, krótki bezbarwny remis (obie strony wieża i trzy piony)^[46].

Następna – X partia zakończyła się zwycięstwem pretendenta, który w ostrej grze środkowej, uzyskał przewagę materialną, a Spasski popełnił w niej kilka błędów (25...H:a5?,...27...Wd7?,...40...Kf7?)^[58][59][46] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Fischer – Spasski, koniec X partii

W XI partii Fischer powtórzył debiut i wariant z VII partii, ale wpadł na przygotowaną przez Spasskiego kontrę i ostatecznie ją przegrał, popełniając w niej kilka błędów (18...h4?, 19...Sd6?, 20...f5?,...22...Hb5?), potem w 25 posunięciu stracił hetmana (25.a:b5)^[60][61][46] (→ diagram).

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec XI partii

XII partia zakończyła się praktycznie bez emocji – remisem po dłuższej walce o charakterze kombinacyjnym, pomimo że Spasski uzyskał po 52 posunięciu (52...W:f2+) przewagę piona^[46].

Bardzo ważna, a zarazem najdłuższa, trwająca 9,5 godziny okazała się XIII partia^[46][35]. Fischer w debiucie ofiarował piona, po wcześniejszym błędzie Spasskiego (9.a4?)^[62][63], a Spasski miał inicjatywę, której nie wykorzystał^[46]. Wytworzyła się ostra końcówka z lepszymi szansami dla Fischera, pretendent wypuścił jednak przewagę, a w dogrywce Spasski mógł parokrotnie zremisować, ale jednak popełnił błąd (69.Wd1+??)^[64][65] i Fischer odniósł kolejne zwycięstwo^[66][35] (→ diagram). Po rozegraniu całego meczu wspomniany wcześniej Krogius stwierdził^[35]:

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec XIII partii

Partie od XIV do XX to seria remisów^[67]. W XIV partii Fischer niepewnie rozegrał debiut, popełniwszy błąd (18.Ge5?)^[68][69], potem stracił piona, a w końcówce to Spasski podstawił mu piona (27...f6??)^[70][71] w dwuruchowej kombinacji, a partia zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony)^[67].

W XV partii Spasski zdobył piona (14.H:g7), potem „lekkomyślnie” wziął drugiego (29.H:h5?!), został zaatakowany, ale Fischer wypuścił w końcu wygraną^[67].

Partie XVI i XVII to względnie, spokojna wyrównana walka^[67]. W partii XVI Spasski uzyskał po 33 posunięciu (33...W:h2) przewagę piona, ale zakończyła się ona remisem.

Przed rozpoczęciem XVII partii, sekundant Spasskiego – Geller sugerował o możliwym wpływie na Spasskiego elementów elektronicznych lub substancji chemicznych, które mogą znajdować się na sali gry^[35]. Podejrzany był m.in. fotel Fischera^[35]. Organizatorzy potraktowali sprawę poważnie i prześwietlili fotel promieniami rentgenowskimi, ale podejrzenia się nie potwierdziły^[35].

Partia XVIII z błędem Spasskiego (34...H:d5?)^[72][73] i uzyskaną przewagą Fischera w postaci jednego piona po 36 posunięciu (36.W:h5) zakończyła się kolejnym remisem.

Partia XIX zakończyła się remisem (obie strony wieża i trzy piony), a partia XX to z kolei ostra kombinacyjna gra obu rywali, bez zdecydowanej przewagi którejś ze stron^[67].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Spasski – Fischer, koniec XXI partii

Partia XXI okazała się ostatnią. Spasski wyraźnie grał słabo, popełniwszy błąd (30.g4?)^[74][75], kilkakrotnie wypuścił remis i Fischer wygrał w końcówce^[67] (→ diagram).

Wynik meczu 12½ : 8½. Nowym, jedenastym w historii oficjalnym mistrzem świata proklamowano 1 września 1972 Amerykanina Roberta Fischera^[67]. Fischera przyjęto w Stanach Zjednoczonych jak bohatera narodowego – prezydent Richard Nixon wysłał mu telegram gratulacyjny, zapraszając go do Białego Domu^[35].

Wyniki poszczególnych partii

(c) Karpouzi, CC BY-SA 3.0 de

Mistrz świata 1972 – Robert Fischer

Mecz Boris Spasski – Robert Fischer[76]
Partia	Data	Wynik partii Kolor bierek		Liczba posunięć	Stan meczu	Rodzaj otwarcia (ECO)	Przebieg partii
1.	11.07	1	0	56	1 : 0	Obrona Nimzowitscha (E56)	Partia 1
2.	13.07	+	–	—	2 : 0	—	—
3.	16.07	0	1	41	2 : 1	Obrona Benoni (A61)	Partia 3
4.	18.07	½	½	45	2½ : 1½	Obrona sycylijska (B88)	Partia 4
5.	20.07	0	1	27	2½ : 2½	Obrona Nimzowitscha (E41)	Partia 5
6.	23.07	0	1	41	2½ : 3½	Gambit hetmański (D59)	Partia 6
7.	25.07	½	½	49	3 : 4	Obrona sycylijska (B97)	Partia 7
8.	27.07	0	1	37	3 : 5	Partia angielska (A39)	Partia 8
9.	1.08	½	½	29	3½ : 5½	Gambit hetmański (D41)	Partia 9
10.	3.08	0	1	56	3½ : 6½	Partia hiszpańska (C95)	Partia 10
11.	6.08	1	0	31	4½ : 6½	Obrona sycylijska (B97)	Partia 11
12.	8.08	½	½	55	5 : 7	Gambit hetmański (D55)	Partia 12
13.	10.08	0	1	74	5 : 8	Obrona Alechina (B04)	Partia 13
14.	15.08	½	½	40	5½ : 8½	Gambit hetmański (D37)	Partia 14
15.	17.08	½	½	43	6 : 9	Obrona sycylijska (B99)	Partia 15
16.	20.08	½	½	60	6½ : 9½	Partia hiszpańska (C69)	Partia 16
17.	22.08	½	½	45	7 : 10	Obrona Pirca (B09)	Partia 17
18.	24.08	½	½	47	7½ : 10½	Obrona sycylijska (B69)	Partia 18
19.	27.08	½	½	40	8 : 11	Obrona Alechina (B05)	Partia 19
20.	29.08	½	½	54	8½ : 11½	Obrona sycylijska (B68)	Partia 20
21.	31.08	0	1	41	8½ : 12½	Obrona sycylijska (B46)	Partia 21

Zobacz też

• Szachowe turnieje międzystrefowe
• Szachowe mecze pretendentów
• Pionek – amerykański film w reżyserii Edwarda Zwicka z 2014

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• David Edmonds, John Eidinow: Bobby Fischer goes to war. The true story of how the Soviets lost the most extraordinary chess match of all time. London: Faber & Faber, 2011. ISBN 978-0-571-28294-4. OCLC 978256530. (ang.).
• Romuald Frey, Stefan Witkowski: Tajemnice 64 pól. Wyd. 3. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1978. OCLC 749827800.
• Stanisław Gawlikowski: Pojedynki szachowych gigantów. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1973. OCLC 906353028.
• Stanisław Gawlikowski: Walka o tron szachowy. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1976, s. 331–336. OCLC 63401906.
• Svetozar Gligorić: Fischer vs. Spassky. World Chess Championship Match 1972. New York: Simon and Schuster, 1972. OCLC 895402581. (ang.).
• Samuel Reshevsky: Chess. The Fischer-Spassky Games for the World Championship of Chess. (PDF). Edinburgh: John Bartholomew & Son Ltd., 1972. ISBN 0-85152-914-3. OCLC 906498758. (ang.).

Linki zewnętrzne

• The World Chess Championship Zonals 1969-1972 (C08). mark-weeks.com. [dostęp 2021-12-25]. (ang.).
• World Chess Championship 1972 Fischer - Spassky Title Match Highlights. mark-weeks.com. [dostęp 2021-12-25]. (ang.).
• Match of the Century begins in Reykjavik. chessbase.com. [dostęp 2021-12-25]. (ang.).
• Edward Winter: Spassky v Fischer, Reykjavik, 1972. chesshistory.com. [dostęp 2021-12-27]. (ang.).
• Bill Wall: 1972 World Championship Chess Match, Fischer-Spassky. chessmaniac.com, 2014-06-29. [dostęp 2022-01-03]. (ang.).
• The Fischer Story. A Mystery Wrapped in an Enigma [by William Lombardy]. chlodwig.com:80. [dostęp 2022-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-14)]. (ang.).
• Игорь Ленский: Борис Спасский: «Победа надо мной в Рейкьявике сгубила Фишера». (wywiad z Borisem Spasskim). b-m.info, 2016-08-05. [dostęp 2022-01-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-01-04)]. (ros.).