Mitraizm

Mitraizm – kult solarnego boga Mitry; był kultem misteryjnym znanym początkowo w Azji Przedniej, później rozprzestrzenił się na całe cesarstwo rzymskie.

Do połowy XX wieku zakładano, że postać Mitry jest tożsama z perskim bogiem czy herosem noszącym to samo imię, czy w każdym razie że można ją od niego wywodzić – dzisiaj nie uznaje się tego za pewnik, albowiem rozpowszechniony na terenach Azji Przedniej i cesarstwa rzymskiego kult wykazuje – zarówno jeśli chodzi o mitologię, jak i praktykę religijną – wyraźne różnice w porównaniu z kultem indyjsko-perskim. Jest zatem kwestią dyskusyjną, czy kult Mitry wywodzi się z zaratusztrianizmu, czy też powstał w sposób autonomiczny.

Historia kultu

O ile postać boga Mitry jest poświadczona na terenach Azji Mniejszej od XIV wieku p.n.e., o tyle wzmianka o mitraizmie na ziemiach cesarstwa rzymskiego pojawia się dopiero w pismach rzymskiego poety Stacjusza. Najstarsze mitrea – miejsca sprawowania kultu – pochodzą z połowy II wieku, najnowsze z połowy V wieku n.e.

Pod koniec II wieku i w III wieku n.e. jego wyznawcą został cesarz Kommodus (180192). Jako (łac.) Sol Invictus („Słońce Niezwyciężone”) Mitra czczony był przede wszystkim od czasów Aureliana przez cesarzy rzymskich, wśród których znalazł się także młody Konstantyn I (306337). Wraz z rozkwitem chrześcijaństwa na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego mitraizm z wolna zanikał, by popaść w końcu w całkowite zapomnienie. O kulcie tym przypomniano sobie dopiero w czasach nowożytnych w związku ze znaleziskami archeologicznymi. Sądzono, iż mitraizm mógł stać się konkurentem rozwijającego się chrześcijaństwa w okresie upadku cesarstwa rzymskiego.

Jeśli chodzi o źródła pisane związane z mitraizmem, nie istnieją właściwie żadne. Znakomita większość wiadomości o nim wywodzi się z interpretacji przedstawień plastycznych nie opatrzonych żadnymi inskrypcjami poza krótkimi dedykacjami. A zatem interpretacje mitraizmu w znacznej mierze związane są ze spekulacjami.

Misteria

Mitraizm był kultem misteryjnym, toteż podstawowe i najważniejsze obrzędy polegały na dokonywaniu inicjacji. Obrzędy te sprawowano w mitreach – miejscach najczęściej położonych w podziemiach lub jaskiniach. Ceremonie nie były odbywane publicznie, mogli w nich brać udział wyłącznie mężczyźni. Jak wszystkie kulty misteryjne, także misteria mitraistyczne związane były z objawieniem tajemnicy, której treść przekazywano wyłącznie wtajemniczonym; ci z kolei zobowiązani byli do zachowania ich w sekrecie, a złamanie tajemnicy karane było śmiercią. Największą popularnością cieszył się mitraizm wśród legionistów – bóstwo było bogiem wojowniczym i walecznym, mitraizm wymagał zachowania surowej żołnierskiej dyscypliny.

Podstawowym misterium mitraistycznym były rytuały przejścia, inicjacji. Inicjowany prowadzony był do groty lub piwnicy, ustawiano go pod wykutym w sklepieniu otworem zasłoniętym kratą, na której zabijano byka, zadając mu cios sztyletem w kark; inicjowany dosłownie kąpał się w spadającej przez kratę krwi byka, mazał nią całe swe ciało (taurobolium); następnie, po wyprowadzeniu z ciemności na światło, przez tydzień karmiony był mlekiem „quasi novo genitus” (jako nowo narodzony). Nietrudno dostrzec w tym analogię do podstawowego misterium chrześcijańskiego – chrztu.

Na podstawie egipskich papirusów magicznych badacz mitraizmu, Albrecht Dieterich, twierdzi, że misterium inicjacji przedstawiało podróż inicjowanego przez świat żywiołów do centrum Kosmosu, a jej uwieńczeniem było nawiedzenie przez wizję przedstawiającą samego Mitrę. Po drodze inicjowany spotykał boga solarnego, Heliosa, który „płodził go na nowo”. I wreszcie w finale „widział zstępującego boga, przemożnego, z pałającym blaskiem obliczem, młodego, z grzywą złocistych włosów, w białej szacie… w prawej dłoni bóg trzymał złoty kark byka, czyli Wielką Niedźwiedzicę, która porusza nieboskłonem”. Witając bóstwo, inicjowany uznawał w nim Władcę Kosmicznego, Pantokratora, mówił bowiem do niego: „Bądź pozdrowiony, Panie, Władco Wody, bądź pozdrowiony, Stworzycielu Ziemi, Władco Ducha. Panie, odrodzony być pragnę… a ponieważ zostałem wywyższony, umieram… idę drogą, którą Ty ustanowiłeś… i jak ustanowiłeś sakrament”.

Znane było siedem stopni inicjacji mitraistycznej:

  1. Corax (kruk)
  2. Nymphus (oblubieniec)
  3. Miles (żołnierz)
  4. Leo (lew)
  5. Perses (Pers)
  6. Heliodromus (słoneczny biegacz)
  7. Pater (ojciec).

Stopnie te odpowiadały siedmiu ciałom niebieskim:

  1. Merkury,
  2. Wenus,
  3. Mars
  4. Jowisz,
  5. Księżyc,
  6. Słońce,
  7. Saturn,

Rytuały przejścia traktowano jako metaforę podróży duszy przez sfery planetarne do światła, do gwiazd stałych. Inicjacji towarzyszyły różne obrzędy, np. wieńczenie laurem, nakładanie rąk, wymierzanie policzka, okadzanie czy mazanie języka miodem.

Tauroktonia

Mitra zabijający byka (relief z II w.)

Na zachowanych zabytkach mitraistycznych głównym motywem jest scena zabijania byka (tauroktonia), przedstawiająca Mitrę zabijającego byka. Według mitologii mitraistycznej Mitra ścigał byka, pojmał go i na własnych plecach zaniósł do jaskini, gdzie złożył go w ofierze w intencji odnowienia świata. Ziemia i wszelkie życie, zroszone krwią i nasieniem byka, przechodzi proces regeneracji.

Mitrę przedstawiano jako młodzieńca ubranego w rzymską tunikę; na głowie miał czapkę frygijską. Na scenie tauroktonii klęczy on jednym kolanem na plecach byka; lewą dłonią podnosi jego głowę do góry, prawą, w której trzyma sztylet, zabija go, zadając mu cios w krzyż. Odwraca przy tym wzrok od zwierzęcia, podobnie jak Perseusz zabijający Meduzę. Płaszczyk Mitry po stronie wewnętrznej często przedstawiano z wyobrażeniami ciał niebieskich.

W trakcie owego obrzędu Mitrze towarzyszą dwaj dadoforzy (młodzieńcy trzymający pochodnie): Cautes i Cautopates; jeden trzyma pochodnię zwróconą do góry, drugi trzyma pochodnię zwróconą do dołu. Symbolizują oni zrównanie dnia z nocą: Cautes ze wzniesioną pochodnią symbolizuje moment równonocy wiosennej, Cautopates z opuszczoną pochodnią symbolizuje równonoc jesienną. Dadoforzy ubrani są jak Mitra, w fakcie zaś, że przedstawiani są ze skrzyżowanymi nogami, doszukiwano się aluzji do punktu przecięcia równika z ekliptyką punktu wiosny i jesieni.

Poza Mitrą, bykiem i dadoforami na wyobrażeniach przedstawiających scenę tauroktonii widzimy jeszcze inne postacie: węża, koguta, kruka, skorpiona, czasem lwa i kielich. Jeśli chodzi o interpretację tych postaci, sprawa nie jest oczywista. Belgijski badacz mitraizmu Franz Cumont uważa, że chodzi tu o postacie z mitologii irańskiej; inni badacze, zwłaszcza ostatnio, uważali, że chodzi tu o symbole planet. Byk odpowiadałby zatem Bykowi – znakowi zodiaku; wąż – Wężowi; pies – Małemu Psu; skorpion – Skorpionowi; lew – Lwu, kielich zaś lub dzban – Wodnikowi; w gwiazdozbiorze Plejad w Byku widać miejsce, gdzie Mitra wraża sztylet w kark byka. Według Davida Ulanseya cała scena tauroktonii wyobraża konstelację astronomiczną, w której punkt wiosny znajduje się w Byku[1].

Kult

Jako bóstwo solarne Mitra odbierał cześć w niedzielę, dzień słońca (łac. Dies solis), stąd w językach europejskich: niem. Sonntag, ang. Sunday). Raz w roku wyznawcy składali mu w ofierze byka.

Upadek mitraizmu

W przeciwieństwie do chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim mitraizm nie był prześladowany. Cesarz Aurelian wyniósł nawet mitraizm do rangi religii państwowej. Dopiero w roku 391, gdy cesarz Teodozjusz I uznał chrześcijaństwo za religię państwową, praktykowanie innych kultów zagrożone zostało karą śmierci. W rezultacie w krótkim czasie mitraizm zanikł. Na podstawie wykopalisk wiemy, że mitrea po prostu zostały porzucone; odnalezione zabytki sztuki mitraistycznej nie noszą najczęściej śladów zniszczenia. Tam, gdzie nad mitreami nadbudowano kościoły chrześcijańskie (np. rzymska bazylika San Clemente, kościół Santa Prisca), najczęściej mamy do czynienia ze zmianą praw do własności gruntu. Uszkodzenia mitreów powstały za sprawą prac budowlanych.

Przypisy

  1. szacuje się iż punkt równonocy wiosennej wypadał w gwiazdozbiorze Byka w okresie około 5200 p.n.e. ‒ 2600 p.n.e.

Bibliografia

  • Maarten J. Vermaseren: Corpus inscriptionum et monumentorum religionis Mithriacae, Den Haag 1956-1960.
  • Maarten J. Vermaseren: Mithras. Geschichte eines Kultes, Stuttgart 1965.
  • Elmar Schwertheim: Mithras. Seine Denkmäler und sein Kult, Feldmeilen 1979.
  • Manfred Clauss: Mithras. Kult und Mysterien, München 1990. ​ISBN 3-406-34325-2​.
  • Reinhold Merkelbach, Mithras. Ein persisch-römischer Mysterienkult, wyd. 2. Aufl, Weinheim: Beltz Athenäu, 1994, ISBN 3-89547-045-7, OCLC 33347733.
  • David Ulansey: Die Ursprünge des Mithraskults. Kosmologie und Erlösung in der Antike, Stuttgart 1998. ​ISBN 3-8062-1310-0​.
  • Cumont Franz: Textes et monuments figurés relatifs aux mystères de Mithra, t. I-II, 1896-1899.
  • Cumont Franz: Les mystères de Mithra, 1913.
  • Cumont, Franz: Les religions orientales dans le paganisme romain, 1929.
  • Pavia C. Guida dei Mitrei di Roma Antica, 1999.
  • Turcan R.A. Mithra et le mithriacisme, 1981.
  • Wikander Stig Études sur les mysthères de Mithra, 1950.
  • Roger Beck: The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire. Mysteries of the Unconquered Sun. Oxford University Press, Oxford 2006.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Mithrasrelief-Neuenheim.JPG
(c) Thomas Ihle, CC-BY-SA-3.0
Mithrasrelief von Neuenheim, 2. Jhrdt . Badisches Landesmuseum Karlsruhe