Mitteleuropa

Mitteleuropa, granice kulturowe i polityczne

Mitteleuropa (niem. Mitteleuropa ‘środkowa Europa’) – niemieckie słowo oznaczające Europę Środkową, mające znaczenie geograficzne[1], czasem używane także w innych językach i mające kilka różnych znaczeń. Oznacza także, jako pojęcie historyczne[1], polityczny program będący celem wojennym Niemiec podczas I wojny światowej, zakładający dominację Cesarstwa Niemieckiego nad Europą Środkową i jej eksploatację przez Niemcy, aneksję terytoriów zamieszkanych w większości przez ludność nieniemiecką oraz stopniową germanizację ludów podbitych.

Koncepcja Mitteleuropy (jedności regionu środkowoeuropejskiego) powstała w XIX wieku w Austro-Węgrzech. Została wyrażona po raz pierwszy w 1848 przez austriackiego ministra Feliksa zu Schwarzenberga[2].

Koncepcja Naumanna

Mapa przedstawiająca niemieckie plany polityczne wobec Europy Środkowej i Wschodniej po Traktacie brzeskim z 9 lutego 1918, Traktacie brzeskim z 3 marca 1918 i Traktacie bukaresztańskim z 7 maja 1918

     Niemcy i ich sojusznicy

     Część Polski i Armenii przeznaczona do aneksji przez Niemcy/Turcję

     Półautonomiczne państwa pod kontrolą Niemiec - w przyszłości planowana aneksja

     Państwa gospodarczo i administracyjnie zależne od Niemiec

     Ukraina - pod gospodarczą kontrolą Niemiec

     Planowana Republika Tatarska - niemiecki obszar osiedleńczy

     Państwa politycznie i gospodarczo związane z Niemcami

     Planowana Republika Zakaukaska - politycznie związana z Niemcami

     Półautonomiczne państwa kozackie wewnątrz Rosji - niemiecka strefa wpływów

„Europa przyszłości”, autorstwa Alberta Rymanna wydrukowana w 1939 roku. Tak miała wyglądać Europa po zwycięstwie państw centralnych.

Temat jedności Europy Środkowej podejmowała również koncepcja polityki niemieckiej sformułowana w 1915 przez politologa Friedricha Naumanna, ogłoszona w książce Mitteleuropa. W jej myśl ta część Europy miała stać się podporządkowanym państwu niemieckiemu tworem gospodarczo-politycznym. W swym programie Naumann popierał również germanizację oraz madziaryzację tego regionu[3]. Wysuwano także żądania stworzenia na Krymie niemieckiego państwa kolonialnego[4] oraz dążono do skolonizowania państw bałtyckich[4].

Koncepcja Cesarstwa Niemieckiego

Rządzące elity polityczne Niemiec zaadaptowały ideę Mitteleuropy podczas I wojny światowej przy wytyczaniu celów wojennych oraz planów nowego porządku europejskiego po ewentualnym zwycięstwie Państw Centralnych[5]. Mitteleuropę tworzyłyby marionetkowe państwa (w tym Królestwo Polskie) pod polityczną, gospodarczą i wojskową kontrolą Rzeszy. Rejon miał być wykorzystywanym gospodarczo zapleczem imperium niemieckiego, a jego zasoby miały służyć rywalizacji z Anglią na arenie światowej w celu uzyskania pozycji wiodącego mocarstwa. Organizacja gospodarcza opierałaby się na dominacji Niemiec, które narzuciłyby szereg korzystnych dla siebie umów gospodarczych z podległymi im satelickimi państwami, takimi jak Ukraina czy Polska. Liczono również na to iż nastroje klasy pracującej w Niemczech mogą być uspokojone przy pomocy aneksji terytorialnych, osadnictwa oraz lepszej kondycji gospodarczej Niemiec[6]. Populacja na podporządkowanych terenach stopniowo byłaby germanizowana, także poprzez czystki etniczne na ludności rodzimej i równoległe osadnictwo niemieckie[5]. Niemiecki plan Mitteleuropy podczas I wojny światowej przewidywał znaczną aneksję terytorium Polski (tzw. polskiego pasa granicznego) i wypędzenie z tych terytoriów Polaków oraz Żydów, zastępowanych stopniowo kolonistami niemieckimi[5]. Sama Polska miała być stopniowo germanizowana, także poprzez zmniejszenie populacji polskiej na skutek klęsk głodu[7][8]. Częściowa realizacja tych planów miała swoje odzwierciedlenie w Traktacie Brzeskim, powiązanym z gwarancjami gospodarczej i militarnej dominacji Niemiec na Ukrainie[9].

Koncepcja federalizacji

Austro-Węgry, mapa etniczna, rok 1911
Mitteleuropa, mapa wyznaniowa, rok 1901

Koncepcja federalizacji Austro-Węgier podjęta została jeszcze w połowie 1918 r., jako ostatnia próba zachowania Monarchii w całości. Nowa konstytucja państwa zakładać miała federację krajów koronnych rządzonych przez odrębnych monarchów z dynastii Habsburgów. W Polsce środowisko monarchistyczne za odpowiedniego kandydata do korony uznało Karola Habsburga. Politycznie koncepcja Mitteleuropy straciła znaczenie po I wojnie światowej, kiedy Austro-Węgry rozpadły się na szereg samodzielnych państw, a Niemcy utraciły znaczną część swego terytorium. Obecnie Mitteleuropa jest pojęciem głównie geograficznym, choć funkcjonuje także jako nostalgiczne określenie terenów tworzących niegdyś Austro-Węgry (od Lwowa po Triest). Wobec faktycznej klęski militarnej państw centralnych, w tym wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej, zaistniały warunki do odzyskania lub uzyskania niepodległości przez wiele narodów Europy Centralnej i Wschodniej.

Przypisy

  1. a b Jan Wendt: Współpraca regionalna Polski w Europie Środkowej. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, kwartalnik Studia Europejskie, nr 4/1998.
  2. Chris Cook, John Stevenson: Leksykon historii Europy XX wieku. 1900-2004, wyd. polskie 2004, s. 407.
  3. „A History of the Habsburg Empire, 1526-1918.” Robert Adolf Kann, University of California Press 1980.
  4. a b Czesław Madajczyk: „Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1961, s. 88 i 89.
  5. a b c Imanuel Geiss: „Tzw. polski pas graniczny 1914-1918”. Warszawa 1964.
  6. „War and Punishment: The Causes of War Termination and the First World War” Hein Erich Goemans, Princeton University Press 2000.
  7. Source Records of the Great War, Vol. IV, ed. Charles F. Horne, National Alumni 1923 [1].
  8. Devastated Poland, Frederick Walcott, National Geographic, May 1917 [2].
  9. „Coalition Warfare: An Uneasy Accord”. Roy Arnold Prete, Keith Neilson 1983 Wilfrid Laurier University Press.

Bibliografia

  • Janusz Pajewski: „Mitteleuropa, Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej”, Poznań, 1959
  • Izabela Goworowska-Puchala, Mitteleuropa, Rdzeń Starego Kontynentu, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 1997, ISBN 83-7174-113-8, OCLC 69500886.
  • Problematyka Przestrzeni Europejskiej, Antoni Kukliński (red.), Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 1997, ISBN 83-85557-36-9, OCLC 836983892.

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

Europa Zukunftskarte Albert Rymann.jpg
"Europa Zukunfstkarte" Albert Rymann
Mitteleuropa-Konfessionen 1901.JPG
Confessions in Central Europe, 1901.
Grossgliederung Europas.png
Autor: NordNordWest, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mapa regionów europejskich, w języku niemieckim, wg propozycjiStałego Komitetu ds. Nazw Geograficznych (StAGN)
Mitteleuropa POL wielgórski.PNG
Autor: Robert Wielgórski, Licencja: CC BY 2.5
polski (pl):
  Niemcy i ich sojusznicy
  Część Polski i Armenii przeznaczona do aneksji przez Niemcy/Turcję
  Półautonomiczne państwa pod kontrolą Niemiec - w przyszłości planowana aneksja
  Państwa gospodarczo i administracyjnie zależne od Niemiec
  Ukraina - pod ekonomiczną kontrolą Niemiec
  Planowana Republika Tatarska - niemiecki obszar osiedleńczy
  Państwa politycznie i gospodarczo związane z Niemcami
  Planowana Republika Zakaukaska - politycznie związana z Niemcami
  Półautonomiczne państwa kozackie wewnątrz Rosji - niemiecka strefa wpływów
Austria hungary 1911.jpg
"Distribution of Races in Austria-Hungary" from the Historical Atlas by William R. Shepherd, 1911. Actually showing language distribution.