Mocarstwo

Mocarstwo – państwo, które ze względu na swój potencjał militarny oraz ekonomiczny (produkt krajowy brutto) odgrywa ważną rolę na świecie i potęgą, a zarazem siłami wpływów przewyższa inne państwa^[1], wykazuje odpowiednią rolę, kreuje w znacznym stopniu stosunki międzynarodowe we wszelkich dziedzinach, posiada znaczne możliwości wewnętrzne (militarne, ekonomiczne etc.), w obu tych sferach wyraźnie górujące nad innymi państwami^[a].

Tytuł mocarstwa odnosi się do wpływów zagranicznych danego państwa, często uwarunkowanych decyzjami polityki międzynarodowej kraju. Do mocarstw nie są więc zaliczane państwa stosujące politykę izolacjonizmu, samowystarczalności lub szerokiej neutralności, nawet jeśli posiadają siłę militarną i ekonomiczną porównywalną do mocarstw.

Hierarchia mocarstw w formie piramidy^[2]

Typologia

Hierarchia mocarstw świata – 4 kategorie (w oparciu m.in. o teorię zmiany siły)^[3]:

• mocarstwo dominujące – posiadające znaczne wpływy globalne oraz we wszystkich dziedzinach stosunków międzynarodowych, mające przewagę nad innymi mocarstwami (hegemonia). W 1944 ten typ państw został określony mianem supermocarstwa w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii^[4]; zaś po 1945 roku rzeczywistymi supermocarstwami pozostały Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, gdyż w praktyce istnienie większej liczby supermocarstw od 2 jest niemożliwe^[5].
  Po 1991 roku jedynym supermocarstwem pozostały Stany Zjednoczone, przez co było określane hipermocarstwo.
  Do grona supermocarstw zalicza się obecnie również Chiny^[6] i Indie^[7][8].
• wielkie mocarstwa, mocarstwa ponadregionalne – państwa mające znaczne wpływy polityczne poza własnym regionem i dążące do rozciągnięcia ich na cały świat (globalne aspiracje). Są to mocarstwa które w danym momencie nie są jeszcze w stanie rzucić wyzwania dominującemu mocarstwu, lecz z ich grona wyłoni się potencjalny rywal (ang. challenger) mocarstwa dominującego^[9]. W historii świata taką rolę spełniało 9 państw: Anglia/Wielka Brytania^[10], Francja, Hiszpania, Holandia, Rosja/Związek Radziecki, Stany Zjednoczone, Niemcy i Japonia^[11]. Obecnie w gronie mocarstw tego typu są wymieniane: Rosja, Japonia^[12], Unia Europejska (lub Niemcy)^[13], Indie^[14][15] i Brazylia^[16][17][18].

• regionalne mocarstwa, mocarstwa lokalne, „średnie mocarstwa” – mają znaczenie dominujące w regionie, lecz nie wykraczające poza region. Na tej zasadzie klasyfikuje się do tej grupy państwa takie jak: Kanada – w Ameryce Północnej, Indie i Pakistan – w Azji Południowej, Brazylia – w Ameryce Południowej, Meksyk – w Ameryce Środkowej, Włochy – w południowej Europie i basenie Morza śródziemnego, Wielka Brytania – w północnej Europie, RPA, Nigeria – w Afryce, Izrael, Iran, Arabia Saudyjska, Turcja – na Bliskim Wschodzie, Indonezja i Australia – w Azji południowo-wschodniej i Oceanii, Korea Południowa – w Azji Wschodniej^{[19][niewiarygodne źródło?]}.
• małe mocarstwa – państwa nie spełniające znaczącej roli w regionie, często rywale aktualnych mocarstw regionalnych, mające jednak potencjał do budowy własnego mocarstwa regionalnego. Wymienia się tu często takie państwa jak: Argentyna, Hiszpania, Chile, Wenezuela, Egipt.

Mocarstwa historyczne

W literaturze przedmiotu spotkać można następujące rozróżnienia między powyższymi kategoriami mocarstw w kolejnych latach:

• mocarstwa światowe (world power) – dominujące nad światem:
  • Portugalskie imperium kolonialne 1498–1580;
  • Hiszpańskie imperium kolonialne 1519–1588;
  • Niderlandy (Holandia): 1609–1688;
  • Imperium brytyjskie 1714–1792 i 1815–1945;
  • Stany Zjednoczone od 1944;
  • Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich: 1943–1991.
  • Chińska Republika Ludowa
• globalne (wielkie) mocarstwa nowożytne (global power) – o globalnych wpływach^[20]:
  • Portugalskie imperium kolonialne: 1492–1588;
  • Hiszpańskie imperium kolonialne: 1492–1808;
  • Francja: 1494–1815; 1830-;
  • Anglia/Wielka Brytania: od 1588;
  • Niderlandy (Holandia): 1588–1784;
  • Imperium Rosyjskie: 1709–1917 i Federacja Rosyjska od 2013^[21];
  • Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich: 1922–1991;
  • Stany Zjednoczone: od 1865;
  • Niemcy: 1871–1918, 1939-1945; od 1965 (Niemcy Zachodnie);
  • Japonia: 1905–1945, od 1968;
  • Chiny: po 1990.

• nowożytne mocarstwa regionalne (regional power) – dominujące we własnym regionie:
  • Dania: 1397–1648;
  • Hiszpania: 1490–1648;
  • Francja: 1494–1945;
  • Królestwo Polskie/Rzeczpospolita Obojga Narodów: 1410–1696;
  • Anglia/Wielka Brytania: 1540–1945;
  • Austria^[b]: 1515–1918;
  • Niderlandy (Holandia): 1590–1795;
  • Szwecja: 1613–1709;
  • Prusy/Niemcy: 1650–1945;
  • Włochy: 1870–1943^[22];
  • Japonia: od 1875.

Witold Orłowski stosuje powyższe kategorie mocarstw i dowodzi, że w XX w. istniały następujące mocarstwa:

1. supermocarstwa (pow. 20% ogólnego potencjału świata),
2. światowe (powyżej 15% ogólnego potencjału świata): Wielka Brytania; Stany Zjednoczone; Niemcy,
3. wielkie (między 10 a 15%),
4. regionalne (między 5 a 10%)^[23]:

Główne mocarstwa świata w latach 1700–2020^[24]

Angielski geograf Peter J. Taylor opisał geopolityczne porządki światowe jako względnie stabilne podziały władzy politycznej w skali globalnej. Uporządkował on państwa świata – i ich „kody geopolityczne” – w trójstopniowej hierarchii.

• mocarstwa światowe, których kody geopolityczne obejmują cały glob
• mocarstwa regionalne – definiują swoje interesy szerzej niż własne granice
• pozostałe państwa – sytuacja lokalna warunkuje niemal całkowicie ich motywy i możliwości działania

Następnie dokonał periodyzacji XX wieku według porządków geopolitycznych. Przejście od porządku światowego w którym hegemonem była Wielka Brytania nastąpiła w latach 1904–1907. Dezintegracji hegemonii brytyjskiej towarzyszył awans Niemiec i Stanów Zjednoczonych do rangi mocarstw światowych. I i II wojna światowa były wojnami o schedę po Imperium Brytyjskim. Stany Zjednoczone w 1945–1947 stały się hegemonem światowym, lecz wyzwanie rzucił im ZSRR po czym nastąpiło przejście do geopolitycznego porządku światowej zimnej wojny, który załamał się w latach 1989–1991, kiedy to USA pozostały najpotężniejszym państwem świata^[25].

Amerykański politolog Randall L. Schweller, profesor Uniwersytetu Stanu Ohio, twórca „teorii równowagi interesów” wyróżnił dwie kategorie mocarstw:
1. bieguny (ang. poles) – są to państwa które mają potencjał militarny wyższy od połowy potencjału militarnego najsilniejszego państwa w systemie
2. mniejsze mocarstwa (ang, Lesser Great Powers)^[26].

Podobny podział przyjęto sporządzając listę głównych mocarstw i pretendentów do hegemonii globalnej w latach 1895–1985^[27].

Najsilniejsze mocarstwa świata

Według kryterium siły państwa Handbook of War Studies Two wyróżnił w 1980 roku, okresy dominacji danego mocarstwa. Jest to państwo które w danym okresie dysponowało najwyższym wskaźnikiem siły opartym o czynniki ekonomiczne, demograficzne i militarne^[28].

• Imperium Osmańskie (1500–1570)
• Hiszpańskie imperium kolonialne (1570–1660)
• Francuskie imperium kolonialne (1660–1760)
• Imperium brytyjskie (1760–1917)
• Stany Zjednoczone (od 1917)

Wielka Szachownica

Zbigniew Brzeziński w swojej koncepcji Wielkiej Szachownicy dzieli mocarstwa działające na obszarze Eurazji na następujące grupy. W roku 1997 sytuacja wyglądała następująco:

1. Stany Zjednoczone – jedyny globalny hegemon.

2. Globalni gracze prowadzący zaangażowaną, aktywną politykę. Należeli do nich – Francja, Niemcy, Rosja, Chiny, Indie.

3. Państwa bardzo ważne, ale mniej aktywne na arenie globalnej (ściśle regionalne): Wielka Brytania, Japonia, Indonezja.

Oprócz tych typów mocarstw zaliczył do grupy też inne ważne państwa określane jako „sworznie geopolitycznie” (geopolitical pivots), o których statusie decyduje położenie geograficzne oraz zasoby surowców: Turcja i Iran – które również same starają się prowadzić aktywną politykę geostrategiczną, lecz mają ograniczone możliwości, oraz Ukraina, Azerbejdżan, Korea Południowa.

Przeczytaj również: Siła państwa

Cztery piętra siły globalnej

Podobną jak Coehen typologię zastosował Samuel P. Huntington, według, których w 1999 r. porządek świata wyglądał następująco^[29]:

1. Mocarstwo światowe – USA, zajmujące czołową pozycję we wszystkich dziedzinach (ekonomicznej, wojskowej, dyplomatycznej, ideologicznej, technologicznej i kulturalnej) i jako jedyny kraj mające globalne interesy.

2. Mocarstwa regionalne – dominujące w ważnych strefach, których interesy i możliwości nie mają jednak zasięgu globalnego:

• w Europie – Niemcy i Francja jako „kondominium” – siła przewodząca Unii Europejskiej
• w Eurazji – Rosja
• w Azji Wschodniej – Chiny i Japonia
• w Azji Południowej – Indie
• w Azji Południowo-Wschodniej – Indonezja
• na Bliskim Wschodzie – Izrael, Turcja, Iran
• w Afryce – Nigeria i Południowa Afryka
• w Ameryce Łacińskiej – Brazylia.

3. Drugorzędne mocarstwa regionalne – o mniejszych wpływach, znajdujące się w konflikcie z dominującymi mocarstwami regionalnymi:

• Wielka Brytania wobec niemiecko-francuskiego kondominium
• Ukraina – wobec Rosji
• Japonia i Wietnam wobec Chin
• Korea Południowa wobec Japonii
• Pakistan wobec Indii
• Australia wobec Indonezji
• Arabia Saudyjska naprzeciwko Iranu
• Argentyna wobec Brazylii.

(W Afryce, nie zakwalifikowano żadnego drugorzędnego mocarstwa)

4. Na najniższym poziomie znalazły się wszystkie inne państwa, przy czym niektóre z nich są całkiem ważne, ale w globalnej strukturze mocarstwowej nie odgrywają roli porównywanej z krajami z trzech pierwszych pięter.

Hierarchia pięciu rang

Saul Coehen opisał system międzynarodowy z roku 2003 również jako hierarchię 5 rang państw^[30]:

1. Mocarstwa globalne

2. Mocarstwa regionalne – o wpływach regionalnych, dzielą się na trzy kategorie:

2.1. wysoka: – możliwość ingerencji poza własnym regionem:

2.2. środkowa: Indonezja, Pakistan, Egipt, Korea Południowa, Tajwan, Meksyk, Wietnam

2.3. niska: Irak, Polska, Algieria, Tajlandia, Argentyna, Ukraina

3. Potencjalni rywale mocarstw regionalnych: Arabia Saudyjska, Etiopia, Kuba, Angola, Syria, Chile, Kolumbia, Wenezuela, Libia, Korea Północna, Malezja, Zimbabwe, Wybrzeże Kości Słoniowej, Węgry

4. Państwa mające wpływ jedynie na bezpośrednich sąsiadów – np. Sudan, Ekwador, Zambia, Maroko, Tunezja

5. Państwa mające znaczenie marginalne (skupione jedynie na własnych sprawach wewnętrznych) – np. Nepal

Typologia mocarstw ze względu na zasięg i zakres ich działalności^[31]

• mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań w skali globalnej we wszystkich dziedzinach stosunków zewnętrznych, np. USA
• mocarstwa selektywne, zdolne do działań w skali globalnej w jednej dziedzinie lub regionie. Dzielą się na dwie podkategorie:
  • mocarstwa sektorowe, np. Niemcy, Japonia – znaczenie globalne w dziedzinie gospodarczej
  • mocarstwa regionalne: Francja, Chiny, Japonia, Brazylia, Meksyk
• kraje średnie i małe – o znaczeniu co najwyżej lokalnym

Megaprzestrzenie

Koncepcja „megaprzestrzeni” (ang. megaspaces), zaproponowana została przez Prof. Antoniego Kuklińskiego w ramach cyklu badań nad rozwojem regionalnym i regionalnym porządkiem świata w XXI wieku. Autor koncepcji wskazał na atrybuty obszarów geograficznych pozwalające na definiowanie ich mianem megaprzestrzeni, obejmujące m.in. potencjał demograficzny, gospodarczy, polityczny, naukowy, kulturowy, czy militarny, rozpoznawany wyraźnie w skali globalnej. Funkcję megaprzestrzeni spełniały w 2004 roku: USA, Unia Europejska, Chiny i Indie^[32], do tego grona niektórzy badacze dodają również Rosję, Indie i Brazylię^[33][34][35].

Trójpłaszczyznowa szachownica

Joseph Nye – amerykański politolog i pracownik instytucji związanych z polityką międzynarodową opisał relacje międzynarodowez roku 2010 jako „trójpłaszczyznową szachownicę”^[36]:

1. W wymiarze geostrategicznym główną rolę pełniły Stany Zjednoczone jako supermocarstwo, pozostali to wielkie mocarstwa o aspiracjach globalnych np.: Unia Europejska, Chiny, Rosja, Japonia czy Indie.

2. W wymiarze geoekonomicznym: główną rolę odgrywała triada: Stany Zjednoczone – Unia Europejska – Azja Wschodnia (Chiny i Japonia), pozostali to transnarodowe korporacje lub międzynarodowe instytucje finansowe.

3. „Miękka siła” (soft power) – główną rolę odgrywa triada: Unia Europejska – Japonia – USA, pozostałymi są: transnarodowe korporacje, międzynarodowe instytucje finansowe, ugrupowania religijne oraz organizacje pozarządowe.

Znaczenie Stolicy Apostolskiej

Szczególną rolę – jeśli chodzi o pozycję w stosunkach międzynarodowych w przybliżeniu równą wielkim mocarstwom – odgrywa Stolica Apostolska/Watykan^[37], dzięki międzynarodowemu znaczeniu papieża jako głowy Kościoła Rzymskokatolickiego, a także wpływowej dyplomacji.

Status mocarstwa według organizacji międzynarodowych

Stali członkowie RB ONZ

Na podstawie art. 23 i 27 Karty Narodów Zjednoczonych status mocarstwa przysługuje stałym członkom Rady Bezpieczeństwa ONZ mającym prawo weta:

• Republika Chińska/Chińska Republika Ludowa (według IV konwencji haskiej, CRL okupuje terytorium Republiki Chińskiej, niezależnie od uznania międzynarodowego)
•  Francja
•  Rosja
•  Stany Zjednoczone
•  Wielka Brytania

Jawne zabiegi o uzyskanie podobnego uprzywilejowania prowadzą od lat 90. XX wieku: Niemcy i Japonia, jako państwa przegrane w II wojnie światowej.

G-13

Innym gremium zrzeszającym kraje określane mianem mocarstw jest G8+5, zwana inaczej G-13. W jej skład wchodzą państwa uczestniczące w obradach grupy G8 – 8 najbardziej wpływowych państw świata:

•  Francja
•  Japonia
•  Kanada
•  Niemcy
•  Rosja
•  Stany Zjednoczone
•  Wielka Brytania
•  Włochy

oraz 5 wschodzących potęg gospodarczych:

•  Brazylia
•  Chiny
•  Indie
•  Meksyk
• Republika Południowej Afryki

Zobacz też

• supermocarstwo
• imperium kolonialne
• wojna hegemoniczna
• imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce
• Mocarstwa świata. Narodziny – Rozkwit – Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500–2000
• lista największych imperiów w historii
• ład międzynarodowy

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Wiśniewski Janusz: Mocarstwa współczesnego świata. Problem przywództwa światowego. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2008.
• Mocarstwa świata. Narodziny – Rozkwit – Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500–2000

Linki zewnętrzne

• Lista mocarstw globalnych i regionalnych – The great powers and global struggle, 1490–1990. 28
• Ching Lung-Chang: A Measure of National Power – „Pomiar potęgi narodowej”
• What is a great power?
• Randall L. Schweller: Deadly Imbalances Tripolarity and Hitler’s Strategy of World Conquest. Columbia University Press 1998
• Empires in world history, 2010.