Model psychobiograficzny

Model psychobiograficzny – model terapeutyczny, forma holistycznego oddziaływania na seniorów pozostających we wszystkich stadiach demencji, stworzony przez austriackiego profesora nauk o zdrowiu – Erwina Böhma^[1].

Geneza

Model wywiedziony jest zasadniczo z prac Carla Junga, Ericha Fromma i Alfreda Adlera, a oparty dodatkowo na długoletniej praktyce terapeutycznej autora, który od 1963 był dyplomowanym opiekunem pacjentów gerontopsychiatrycznych i wielokrotnie krytykował opiekę senioralną polegającą jedynie na karmieniu, przewijaniu i myciu pacjentów (jeśli człowiek nie ma motywacji do życia, to nie ma też chęci do jedzenia, mycia się i ubierania)^[2]. Powoduje to, że model łączy w sobie w harmonijny sposób rozważania teoretyczne i praktykę^[1]. Obecnie jest szeroko stosowany na świecie, a zwłaszcza w obszarze niemieckojęzycznym^[2].

Metodyka

Starszy człowiek z demencją

Według autora człowiek przez początkowe 25–30 lat życia przechodzi okres formowania^[2] (Prägungszeit), w którym uzyskuje coś, co nazwać można normalnością dla danej jednostki. W miarę upływu lat i starzenia się człowieka doświadczenia z okresu formowania nabierają dlań coraz większego znaczenia. Odgrywa to kluczową rolę dla opiekuna człowieka starszego, ponieważ chcąc zrozumieć i dotrzeć do seniora ogarniętego demencją powinien on ustalić co kształtowało tę osobę w okresie dzieciństwa, młodości i wczesnej dorosłości. Wymaga to szczegółowego zapoznania się z biografią seniora^[3], przy czym bardzo ważne jest chronologiczne ułożenie wydarzeń kluczowych dla jego życia (przeżyte emocje, kryzysy, sposób reagowania na te wydarzenia, kryteria definiowania sukcesu życiowego oraz szczęścia, a także styl interakcji w życiu rodzinnym – rodziny pochodzenia i rodziny założonej). Obraz powstały w drodze tych dociekań Böhm nazwał psychobiografią. Zawarł w niej takie składowe jak: stories (przeżyte historie i sytuacje), coping (strategie radzenia sobie i postępowania), a także wzorce zachowań życiowych. Autor koncepcji uważa, że osoby starsze z otępieniem, do rozwiązywania obecnych problemów stosują wzorce i strategie z przeszłości, ponieważ aktywowana jest u nich pamięć długotrwała. W związku z tym zachowania osób z demencją nie powinny być postrzegane wyłącznie jako objawy chorobowe, ale też jako zachowania silnie umocowane w biografii danego człowieka. Kierując doń trafne impulsy wypływające z biografii tej osoby, dokonać można według Böhma ożywienia ducha (Seele) starszej osoby, co jest głównym celem metody^[1].

Na potrzeby modelu Böhm dokonał podziału psychiki ludzkiej na noopsychikę (sfera rozumowa, intelektualna, umysłowa) i tymopsychikę (sfera pragnień, temperamentu i afektu). Synergia noopsychiki i tymopsychiki tworzyć ma ludzkiego ducha (Seele), którego reaktywowanie jest celem modelu psychobiograficznego. W początkowej fazie życia kontakt ludzki ze światem zdominowany jest przez tymopsychikę, a w miarę upływu czasu na plan pierwszy wysuwa się noopsychika. Narastająca demencja w późniejszych latach ponownie uruchamia tymopsychikę, jako pierwszoplanową. Regresji ulegają takie funkcje jak: logiczne myślenie, pamięć, orientacja czasoprzestrzenna, dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych, czy podzielność uwagi. Seniorzy, napotykając trudności i problemy, coraz częściej sięgają do okresu formowania, jako rezerwuaru metod i doświadczeń życiowych. To te czynniki wpływają na ich zachowania. Im głębsza staje się demencja, tym umiejętności kognitywne ulegają redukcji. Emocje natomiast nie są wygaszane aż do śmierci człowieka. Z czasem sfera tymopsychiczna niepodzielnie dominuje zachowania starszego człowieka^[1][2].

Siedem stopni interakcyjnych

Aby dotrzeć do człowieka z tego rodzaju schorzeniem konieczne jest posłużenie się odpowiednimi strategiami osadzonymi w biografii, określonymi przez autora koncepcji jako siedem stopni interakcyjnych (także: siedem stopni osiągania seniora z demencją). Owa skala nootymopsychiczna służy do określenia zakresu możliwości kontaktu z seniorem z demencją. Każdy ze stopni odpowiada zakresowi wiekowemu życia człowieka, któremu odpowiadają obecne kompetencje danego seniora:

• stopień pierwszy: socjalizacja – odpowiada wiekowi dorosłemu, możliwa normalna rozmowa, wspomnienia, upośledzona jest nieco pamięć krótkotrwała, zdolności kojarzeniowe i podzielność uwagi,
• stopień drugi: interakcyjny – odpowiada wczesnej dorosłości, charakteryzuje się młodzieńczym humorem, choć ograniczeniu ulega zasób słownictwa i pewne umiejętności kognitywne, stosuje się dużo śmiechu, żartów, piosenek, wspomnień i gwary z miejsca dorastania seniora,
• stopień trzeci: podstawowe potrzeby duchowe i społeczne – odpowiada wiekowi 12–16 lat, pierwsze znaczące zaburzenia zachowania, dysfunkcje kognitywne, trening orientacji w czasoprzestrzeni przestaje być zasadny, kontakt werbalny ogranicza się, rozumienie się z opiekunem na zasadzie odwołań do biografii, konieczne precyzyjne odczytywanie potrzeb emocjonalnych i duchowych pod rygorem pogorszenia się stanu seniora, możliwe nie przeciążające sygnały aktywizacyjne,
• stopień czwarty: czynniki formujące – odpowiada wiekowi 6–12 lat, silna potrzeba spełniania rytuałów i powtarzalnych zachowań, zwłaszcza w sytuacjach stresowych i konfliktowych, bardzo ważne jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, odwołania do czynników formujących z biografii,
• stopień piąty: popędy – odpowiada wiekowi 3-6 lat, daleko posunięta niesamodzielność, elementy aktywizacyjne często łączone z obsługą pielęgnacyjną, senior jednak nadal jest zdolny do reakcji, zwłaszcza przy stymulacji sensorycznej, konieczna życzliwość, co ma wpływ na dobrostan emocjonalny,
• stopień szósty: intuicja – odpowiada wiekowi 1–3 lata, senior nie jest w stanie zinterpretować otaczającego go świata w oparciu o komponenty poznawcze, kieruje się intuicją (jak niemowlę), do kontaktu wykorzystuje się baśnie, bajki, opowiastki, wiersze i piosenki, jak również elementy z życia religijnego (krzyż, modlitewnik, różaniec),
• stopień siódmy: komunikacja pierwotna – odpowiednik niemowlęctwa, senior nie wstaje, przyjmuje pozycję embrionalną, nie przejawia żadnego zainteresowania otoczeniem, konieczne jest oddziaływanie na sferę cielesności, głównie bodźcami dotykowymi, stymulacją polisensoryczną, co poprawia u podopiecznego świadomość własnego ciała – możliwość komunikacji na poziomie pierwotnym (bodziec – reakcja)^[1].

Skutki

Odpowiednio przeprowadzona praca terapeutyczna skutkuje u seniora bilansem biograficznym, pozytywną oceną osiągnięć życiowych, zadowoleniem z życia, a zatem również dobrym postrzeganiem teraźniejszości. Kompleksowe spojrzenie na przeżyte lata, podsumowanie osiągnięć, rozwiązanych problemów i sukcesów sprawia, że starsza osoba nabiera wiary w swoje kompetencje, które jeszcze ma. Nie uważa też swojego życia za bezpowrotnie stracone^[1].

Metodę Böhma uznać można za formę działania edukacyjnego w podeszłym wieku, a więc za działalność geragogiczną. Stymuluje ona pamięć, logikę w myśleniu, refleksję, motywuje do akceptacji przeszłości, jak również do tworzenia planów, przynajmniej na dzień bieżący, czy następny. Zwornikiem koncepcji jest praca nad biografią. Innowacyjność metody polega na tym, że praca prowadzona jest z seniorami demencyjnymi i umożliwia dostęp do nich (w różnym zakresie) praktycznie aż do śmierci, niezależnie od stopnia otępienia. Wzbudza odpowiednimi metodami pierwotne, dawne ja osoby starszej i reaktywuje jego ducha. Właśnie pojęcie ducha i jego reaktywacji (ożywienia) jest unikalne dla modelu psychobiograficznego^[1].

Etapy realizacji

Etapy realizacji modelu psychobiograficznego:

• gromadzenie danych biograficznych o konkretnej osobie,
• interpretacja zgromadzonego materiału (przy mocno utrudnionym kontakcie interpretacja ma charakter hipotezy),
• określenie stopnia interakcyjnego na którym pozostaje dany senior,
• zastosowanie odpowiedniej formy kontaktów (interakcji)^[1].

Model pracy nad biografią podopiecznego podzielić można na trzy grupy metodyczne:

• metoda orientowana na komunikację (rozmowa np. o podróżach, uroczystościach, itp.),
• metoda orientowana na aktywność (np. wycieczki, wspólne gotowanie),
• metoda orientowana na tworzenie dokumentów (np. tworzenie artykułu biograficznego, czy książki)^[4].

Zobacz też

• podobną metodą pracy z otępiałymi osobami starszymi jest walidacja gerontologiczna autorstwa Naomi Feil,
• jednym z kanałów dotarcia do seniora jest też muzykoterapia. Odpowiednio dobrane pod względem stylu i dynamiki utwory muzyczne przynoszą pozytywne rezultaty terapeutyczne (doboru dokonuje się w drodze rozeznania biografii, zgodnie z gustami i upodobaniami danej osoby)^[5],
• gerotranscendencja.
• TimeSlips

Przypisy