Modraszka zwyczajna

Modraszka zwyczajna

Cyanistes caeruleus[1]
(Linnaeus, 1758)
© Francis C. Franklin / CC-BY-SA-3.0
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	sikory
Rodzaj	Cyanistes
Gatunek	modraszka zwyczajna
Synonimy
Parus caeruleus Linnaeus, 1758[2]
Podgatunki
C. c. obscurus (Prazák, 1894) C. c. caeruleus (Linnaeus, 1758) C. c. balearicus (von Jordans, 1913) C. c. ogliastrae (Hartert, 1905) C. c. calamensis (Parrot, 1908) C. c. orientalis Zarudny & Loudon, 1905 C. c. satunini Zarudny, 1908 C. c. raddei Zarudny, 1908 C. c. persicus (Blanford, 1873)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
występuje przez cały rok      tylko poza sezonem lęgowym

Modraszka zwyczajna, modraszka^[4], sikora modra (Cyanistes caeruleus) – gatunek niewielkiego, osiadłego (niektóre populacje wędrowne) ptaka z rodziny sikor (Paridae), zamieszkującego w zależności od podgatunku całą Europę z wyjątkiem północnej Skandynawii i północnej Rosji, a także część zachodniej Azji. Preferuje przy tym głównie świetliste lasy liściaste i mieszane, rzadziej iglaste, zamieszkiwane również przez dzięcioła dużego, w którego starych, opuszczonych dziuplach gniazduje. Nie jest zagrożona wyginięciem, a w większości krajów (w tym w Polsce) jest nawet liczna.

Upierzenie (dla ludzkiego oka) jest na brzuchu żółte z niewielką czarną plamą. Grzbiet jest ciemnozielony z niebieskimi akcentami. Głowa jest biała z kilkoma czarnymi paskami i niebieską „czapeczką”, podobną do tych, jakie występują u dzięciołów. W locie widać ciemny, szarawy spód skrzydeł. Jednak dla samych, widzących nadfiolet ptaków, wyglądają one zupełnie inaczej (np. samice wyglądają inaczej niż samce). Głos modraszki jest wysoki, przypominający gwizd, podobny do głosów innych przedstawicieli rodziny sikor. Jest nieco mniejsza od wróbla domowego.

Gniazduje w dziuplach naturalnych i wykutych przez dzięcioły oraz skrzynkach lęgowych. Ma bardzo liczne lęgi. Pisklęta karmione są głównie owadami. Ich legowiskiem w dziupli jest uwite przez osobniki dorosłe gniazdo, podobne do gniazda sikory bogatki, zbudowane z mchu, włosia i piór. Osobniki młodociane są równie kolorowe jak dorosłe, jednak są ubarwione inaczej. Nie mają też niebieskiej „czapeczki”. Po zakończeniu lęgów zarówno młode, jak i dorosłe, żyją w grupach. Zimą żywią się przede wszystkim pokarmem roślinnym. Odwiedzają też karmniki, ceniąc przede wszystkim słonecznik, orzeszki ziemne i mieszanki tłuszczowo-nasienne. Ustępują jednak przy nich większym bogatkom zwyczajnym.

Systematyka

Gatunek z gromady ptaków (Aves) opisany po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego przez Karola Linneusza w 10. edycji Systema Naturae, pod nazwą Parus caeruelus. Została ona więc zaliczona do rodzaju Parus, podobnie jak wówczas wszystkie inne sikory^[5]. Obecnie do tego rodzaju zalicza się jedynie 3 lub 4 gatunki, w tym bogatkę zwyczajną^[4][6]. Modraszkę umieszcza się w odrębnym rodzaju Cyanistes, do którego należą jeszcze dwa gatunki z rodziny sikor, z czego do Polski zalatuje jedynie gniazdująca na wschodzie Europy sikora lazurowa (Cyanistes cyanus), którą w Polsce odnotowano około 36 razy. Jest ona tak blisko spokrewniona z modraszką, że może tworzyć z nią mieszańce międzygatunkowe (stwierdzane także w Polsce), opisywane niegdyś jako osobny gatunek, pod nazwą Parus pleskii^[7]. Spokrewniona jest także z modraszką kanaryjską (Cyanistes teneriffae), dawniej uznawano je za przedstawicieli tego samego gatunku^[2][6].

Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) wyróżnia obecnie 9 podgatunków C. caeruleus^[2][6]:

• C. caeruleus obscurus – Wyspy Brytyjskie.
• C. caeruleus caeruleus – północna, środkowa i wschodnia Europa do zachodniej i północnej Anatolii.
• C. caeruleus balearicus – Majorka.
• C. caeruleus ogliastrae – Półwysep Iberyjski, Korsyka i Sardynia.
• C. caeruleus calamensis – południowa Grecja, Cyklady, Kreta i Rodos.
• C. caeruleus orientalis – południowo-wschodnia europejska część Rosji.
• C. caeruleus satunini – Półwysep Krymski, Kaukaz, wschodnia Turcja i północno-zachodni Iran.
• C. caeruleus raddei – północny Iran.
• C. caeruleus persicus – południowo-zachodni Iran.

Etymologia nazwy

Epitet gatunkowy caeruleus pochodzi z łaciny i oznacza niebieską barwę czapeczki na głowie dorosłych przedstawicieli tego gatunku^[8]. Do tej barwy nawiązuje również jej polska nazwa – „sikora modra”. Druga nazwa, „modraszka” jest po prostu zdrobnieniem od „sikory modrej”. Samo słowo „sikora” pochodzi natomiast ze staropolskiego słowa sikor, oznaczającego zator na cieku wodnym^[9]. Nazwa rodzaju, do którego niegdyś zaliczano modraszkę – Parus – pochodzi od łacińskich słów parvus – mały i mus – mysz (mała mysz) i oznacza małego, szybko poruszającego się ptaka. Stąd niemiecka nazwa sikor – meise – również nawiązująca do myszy^[8].

Występowanie

Zamieszkuje Europę poza jej północnymi i północno-wschodnimi obrzeżami (nie występuje w północnej Skandynawii i północnym wschodzie europejskiej części Rosji^[10]), Azję Mniejszą, Kaukaz i Iran. W większości miejsc, gdzie występuje, prowadzi życie osiadłe lub koczujące i tylko populacje z północnej i północno-wschodniej Europy regularnie migrują na południe (czasem ich przeloty mają charakter inwazji). Liczebność populacji europejskiej to 16–21 mln par^[10].

W Polsce liczny ptak lęgowy^[11][10] na całym niżowym obszarze kraju. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 krajowa populacja modraszki liczyła 1 527 000 – 1 914 000 par lęgowych^[12]. Trend liczebności w okresie 2000–2016 uznano za umiarkowanie wzrostowy, choć liczebność wykazywała silne fluktuacje w kolejnych latach^[13]. Większość populacji zimuje (zwłaszcza na zachodzie kraju), ale część osobników odlatuje do południowej Francji (na ich miejsce przybywają ptaki z Półwyspu Skandynawskiego). Przeloty w marcu-kwietniu i wrześniu-październiku.

Charakterystyka

Modraszki występują licznie również w miastach. Tego osobnika sfotografowano w Gdyni

Osobnik dorosły karmiący młodocianego w budce lęgowej

Cechy gatunku

Żółta pierś i niebieska czapeczka w białym otoczeniu są cechami rozpoznawczymi gatunku^[14].

Ubarwienie z dominującym żółtym i zielononiebieskim odcieniem^[10] (jedyny mały ptak Europy o takim upierzeniu). Mniejsza od wróbla. Obie płci ubarwione prawie jednakowo^[10] i zbliżonej wielkości, choć samica ma bardziej matowe i mniej wyraziste barwy głównie na czole i skrzydłach. Niebieska barwa piór samca jest bardziej szafirowa i jaskrawa, a u samicy szarawa. Wierzch głowy niebieski, u samic może być trochę bledszy, biało obrzeżony, szczyt z przodu jest jaśniejszy. Skrzydła i ogon jasnoniebieskie^[10] podobnie jak wierzch głowy, grzbiet żółtozielony, spód ciała, pierś i brzuch, żółty z czarnym paskiem pośrodku. Na lotkach znajduje się biały poprzeczny pasek. Czarny wąski pasek oczny sięga od dzioba aż na tył głowy i na karku łączy się. Czoło i policzki białe. Dziób jest czarny, tęczówki oczu są ciemnobrązowe, a nogi szaroniebieskie. Czarny podbródek przedłuża się w czarne linie na bokach głowy, które łączą się, tworząc obrożę. Na karku jasna plamka. Młode mają mniej wyraźne barwy, jakby matowe, bardziej zielonkawe w porównaniu z niebieskim odcieniem u dorosłych, a policzki są żółtawe. Sprawnie porusza się wśród cienkich gałązek, często zawisa głową w dół. Dziób cienki, ale ostry i dość silny.

Mimo iż człowiek widzi modraszkę w niebiesko-żółtych barwach, to same ptaki widzą siebie inaczej. Samiec jest dla samicy jaskrawo nadfioletowy. Pióra samicy odbijają dużo mniej nadfioletu. Sikory widzą zarówno widzialny dla człowieka zakres fal elektromagnetycznych, jak i odcienie nadfioletu.

Zachowanie

Modraszka jest mniejsza od bogatki i wróbla. Bardzo ruchliwa^[10] (choć nie tak jak bogatka) – zwinnie porusza się, skacząc pomiędzy cienkimi gałązkami, zwisając głową w dół. Nie kryje się przed człowiekiem. Lata dość słabo. Gdy wędruje lub zimą skupia się w stada, które mogą liczyć do kilkuset osobników. W najchłodniejszych miesiącach roku można ją spotkać w grupach mieszanych obok pełzaczy, kowalików, dzięciołów i mysikrólików – razem szukają pokarmu i ostrzegają się przed drapieżnikami.

Wymiary średnie

długość ciała

11,5^[10]–11,8^[14] cm

rozpiętość skrzydeł

17,5–20 cm^[10][14]

skrzydło złożone

6–6,9 cm^[14]

Masa ciała

ok. 9–13 g^[10] lub 10–12 g^[14]

Głos

Ostrzega inne osobniki cerretet. Jej trel ma dzwoniące brzmienie. Głos wabiący to tsii tsii^[15], sit, tgi, tgi, cicide cerrr ceretet, natomiast śpiew dodatkowo z końcówką cicicij-jurr^[14], opisywany też jako wysokie cici i jasny trel tirrr, głos porozumiewawczy coretetet^[10].

Cyanistes caeruleus zerka przez otwór wejściowy gniazda

Biotop

Wymagania środowiskowe sikory modrej są większe niż w przypadku bogatki. Zasiedla ona lasy^[14]; prześwietlone, słoneczne lasy liściaste i mieszane oraz wszelkie zadrzewienia, w tym śródpolne, parki^[14], sady^[14], aleje^[14], krzewy, skwery, doliny większych rzek i ogrody. Tam znajduje miejsce na gniazdo i wystarczającą ilość pokarmu. Unika lasów iglastych i suchych sośnin, gęstych, ciemnych lasów, a jeśli wybiera je za swój biotop, to muszą mieć dobrze rozwiniętą strukturę i posiadać dziuplaste drzewa. Preferuje lasy olszowe z domieszką dębów.

Rozród

Okres godowy

Wyprowadza 1–2 lęgi w roku^[10]. Gniazdo w dziupli lub budce lęgowej o średnicy otworu 27 mm (przy większym może być wygoniona, np. przez preferujące większą średnicę bogatki)^[16], zbudowane z mchu, liści i suchych traw, wysłane wełną, włosami, piórami, sierścią. Celowe wieszanie budki lęgowej powinno mieć miejsce pod koniec zimy, aby sikory zauważyły je przed rozpoczęciem okresu lęgowego. Tworzone pary są monogamiczne.

Okres lęgowy

Od połowy kwietnia składa 10–16 jaj, białych z czerwonymi kropkami^[10][14]. Jest ich więcej niż w lęgu sikory bogatki. Jaja wysiadywane są przez ok. 14 dni przez samicę^[10]. Pisklęta, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 16–22 dniach^[10]. Liczba potomstwa jest tak duża, że wykarmienie młodych wymaga od obu rodziców dużego wysiłku. Silnie rozwinięty instynkt macierzyński sprawia jednak, że przynoszą im pokarm tydzień, a nawet dwa tygodnie po wyjściu z gniazda.

Pożywienie

Zjada owady^[10] (od jaj po imago^[14]), pajęczaki i inne drobne bezkręgowce oraz małe nasiona (również drzew). Wiosną oprócz pokarmu roślinnego je również nektar wierzbowy, pączki i soki drzew, a jesienią jagody. Zimą nasiona, jagody i inne owoce^[10] i tłuszcze podawane w karmniku^[14].

Miejsce zbierania pokarmu i sposoby temu służące są bardzo szerokie – na cienkich gałązkach, krzewach, a nawet ziemi zimą. W czasie żerowania zachowują się w interesujący sposób – często wieszają się na końcach najcieńszych gałązek grzbietem do dołu i zbierają z roślin szkodliwe owady, głównie jaja i larwy. Chętnie robią tak w przypadku kasztanowców, które są niszczone przez minujące larwy szrotówka kasztanowcowiaczka. Gdy skończą z oczyszczaniem jednej gałązki, przelatują kołyszącym się lotem na następną. Oprócz tego odrywają płatki kory, rozdziobują galasy, liście, łodygi, źdźbła, czyli próbują dostać się do miejsc, w których przebywają owady. W preferencjach żywieniowych modraszki pomagają leśnikom i sadownikom w biologicznej walce ze szkodnikami. Zjadają te owady, których w danej chwili jest najwięcej. Czasem nawet człowiek wabi te ptaki do sadów i ogrodów poprzez wywieszanie dla nich budek lęgowych.

Zimą dużą część czasu modraszki spędzają na szukaniu jaj i innych stadiów spoczynkowych owadów, a nasiona roślin oleistych stanowią tylko uzupełnienie diety – jest to jednocześnie najodpowiedniejszy pokarm, jaki powinno zostawiać się tym ptakom w karmnikach. O tej porze roku niektóre osobniki chętnie zatrzymują się w trzcinowiskach, gdzie poszukują pokarmu. Nie mają w zwyczaju gromadzić zapasów.

Pomimo iż różne gatunki sikor, bogatki, ubogie i modraszki, zamieszkiwać mogą ten sam typ lasu, to nie zachodzi pomiędzy nimi konkurencja o pokarm. Poszczególne gatunki mają swoje konkretne miejsca zbioru – sikora modra łowi owady w wierzchołkach i na końcach drzew, bogatka przebywa w najniższych partiach warstwy leśnego podrostu, a sikora uboga w środkowym piętrze. Ponadto to ile dany gatunek sikory zje pokarmu, uzależnione jest od rozmiarów ptaka, co jednocześnie zmniejsza możliwość konkurowania pokarmowego ze sobą do minimum.

Status i ochrona

IUCN uznaje modraszkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy^[3].

Na terenie Polski modraszka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową^[17]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)^[18].

W Species of European Conservation Concern została uznana za gatunek, którego tereny lęgowe znajdują się w Europie i których stan nie jest zagrożony^[10]. W ramach Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk wpisana do załącznika 2^[10].

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

Bibliografia

• Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
• Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
• Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Tom II. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 689-691. ISBN 83-919626-1-X.

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).