Mokre (Toruń)

Ten artykuł od 2021-12 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Mokre

Część urzędowa Torunia
Widok ogólny
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Miasto	Toruń
Data założenia	XIII w.
W granicach Torunia	1 kwietnia 1906 roku
Populacja (2016) • liczba ludności	14 827[1]
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-100
Położenie na mapie Torunia
53°01′50,7″N 18°37′26,8″E/53,030750 18,624111
Portal Polska

Ul. Kościuszki

Kościół Matki Boskiej Zwycięskiej, dawny ewangelicki św. Jerzego, zbudowany w latach 1904-07

Ulica Przy Kaszowniku, będąca granicą między Starym Miastem a Mokrym

Linia kolejowa nr 353, będąca granicą między Mokrym a Jakubskim Przedmieściem

Młyny Richtera, obecnie Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy

Budynek dworca Toruń Wschodni (dawniej Toruń Mokre) z początku XX wieku

Stawy Mokrzańskie

Mokre – dawna wieś (Wielkie Mokre i Małe Mokre), będąca własnością miasta Torunia od 1258 r. do drugiego rozbioru (1793 r.). W 1906 roku – włączona do Torunia.

Część urzędowa Torunia zlokalizowana na prawobrzeżu.

Przy podziale miasta dla potrzeb rad okręgów (jednostek pomocniczych gminy), teren Mokrego współtworzy okręg "Jakubskie-Mokre^[2].

Lokalizacja

Mokre zlokalizowane jest w północno-wschodniej części miasta, od północy graniczy z Katarzynką, od wschodu z Jakubskim Przedmieściem i Rubinkowem, od południa ze Starym Miastem, zaś od zachodu z Chełmińskim Przedmieściem i Koniuchami^[3].

Ulice

Do głównych ulic przecinających lub stanowiących granice Mokrego zaliczyć należy: Grudziądzką, Legionów, Kociewską, Kościuszki, Polną, Przy Kaszowniku,Wojska Polskiego, Bażyńskich, Równinną, Stalową, Skłodowskiej-Curie, Wschodnią oraz Żwirki i Wigury.

Demografia

Według danych z 9 grudnia 1931 roku, na Mokrem mieszkało 16 468 osób. Według stanu z 31 maja 1938 roku, Mokre zamieszkiwało 20 512 osób^[4]. Według stanu z 31 grudnia 2016 roku, liczba osób zameldowanych na pobyt stały na Mokrem wyniosła 13 874^[5].

Historia

Najstarsze ślady bytowania człowieka na Mokrem datuje się na okres mezolitu (8000-4500 lat p.n.e.), Aż do połowy XVIII wieku 3/4 powierzchni dzielnicy zajmował las mieszany. Na tym terenie powstała wieś Mokre będąca własnością miasta Torunia, pojawiająca się w źródłach po raz pierwszy w 1295 roku. Wieś składała się z dwóch części: Małego Mokrego (wzdłuż ulicy Grudziądzkiej) i Dużego (Wielkiego) Mokrego (wzdłuż ulicy Kościuszki i Bażyńskich). Ten podział (utrzymujący się do końca XIX wieku) tworzył naturalny ciek wodny (zasypany w latach 70. XX wieku) tzw. Mała Struga (płynęła tzn. Wielkim Rowem do bagien przy ul. Batorego, dalej przez teren stadionu na ul. Świętopełka, przecinała ul. Kościuszki, płynęła obok założenia parkowego kościoła Chrystusa Króla, teren krytego basenu, wzdłuż ul. Bażyńskich i dalej równolegle do ul. Grudziądzkiej).

Na Małym Mokrem znajdowały się liczne sady, winnice, ogrody mieszczan toruńskich i warzywniki, natomiast Duże Mokre miało charakter hodowlany i stanowiło obszerne grunty orne. Zakłady ogrodnicze usytuowane na terenach podmokłych, rozwijano w ciągu XIX wieku. Osiągnęły one wysoki poziom kultury hodowlanej, a ogrodnictwo stało się jedną z ważnych gałęzi produkcji miasta. Wieś, pierwotnie należąca do biskupstwa włocławskiego, od 1258 roku administracyjnie należała do miasta Torunia, leżąc w obrębie jego patrymonium. Wielkie Mokre założone na planie szerokiej ulicówki, rozciągało się na długości 1,5 km. Mniej więcej w połowie jej długości (ul. Kościuszki) pośrodku drogi, stał do XVIII wieku budynek ławy sądowej.

Na Mokrem były położone najżyźniejsze z okolicznych gruntów, nadające się szczególnie pod uprawę warzyw i łąki. O rozwiniętej gospodarce hodowlanej świadczą wzmianki źródłowe o specjalnym, obszernym placu dla skupu bydła (dzisiejsze rozwidlenie ulic: Kościuszki i Podgórna) oraz rzeźni. Od XV wieku wymieniane są również winnice. Wieś miała charakter szerokiej ulicówki. Podział na Wielkie i Małe Mokre znalazł również swe odbicie w średniowiecznym układzie przestrzennym wsi i zachował się do dziś w rozplanowaniu głównych ciągów komunikacyjnych (Kościuszki, Grudziądzka).

W XVIII wieku na Mokrem znajdowało się 118 domów mieszkalnych i 108 chat, a wieś liczyła 924 mieszkańców, głównie Polaków. Podczas oblężenia krzyżackiego w czasie wojny trzynastoletniej, wieś Mokre została spalona. Również uległa częściowemu spaleniu w czasie wojen szwedzkich w 1629 i 1658 roku. Zagłada Mokrego nastąpiła w 1813 roku w czasie wojny napoleońsko-rosyjskiej, kiedy to przygotowania do obrony miasta spowodowały spalenie wszystkich przedmieść dla oczyszczenia przedpola twierdzy^[6]. Od początku XIX wieku (1815) w związku z wielkim napływem robotników sezonowych, zatrudnionych przy budowie fortyfikacji, Mokre przekształciło się w typową podmiejską osadę robotniczą (tzw. Nowe Mokre). W 1819 roku we wsi było 70 budynków mieszkalnych, w 1823 – 102, w 1831 – 108^[7].

Robotnicy pracowali w Fabryce Maszyn i Kotłów Born i Schutze (późniejszy Bumar), która zmieniła profil produkcji na typowo wojenny. Zamieszkiwali oni liczne domy z muru pruskiego, stojące wzdłuż dwóch głównych ulic dzielnicy. 1 kwietnia 1906 roku Mokre przyłączono do miasta Torunia. Liczyło ono wówczas ponad 12 000 mieszkańców, zajmując obszar 913 ha. Na początku XX wieku i w okresie międzywojennym w Mokrym dominowało budownictwo jednorodzinne, w tym liczne gospodarstwa rolne. Rozwój ekonomiczny Mokrego ograniczał płytko zalegający poziom wód gruntowych^[8]. Obok murowanych domów, skupiających się tylko wzdłuż najważniejszych ulic, występowała niska zabudowa, która składała się z budynków z muru pruskiego (konstrukcja szachulcowa) i niskich chat z namiotowym dachem. Wrażenie chaosu w zabudowie powodowały liczne bocznice kolejowe i pomieszanie zabudowy mieszkalnej z terenami przemysłowymi, składowymi lub dużymi obszarami upraw ogrodniczych. W okresie międzywojennym Mokre nadal pozostało dzielnicą zaniedbaną. Na północnych peryferiach (Dębowa Góra i Kozackie Góry) rozrastały się slumsy i szałasy tysięcy bezdomnych i bezrobotnych. Pomimo wybudowania fabryk i zakładów przemysłowych Mokre zachowały wiejski charakter zabudowy^[9].

W czasie II wojny światowej na terenie Fabryki Smalcu i Rafinerii Olejów Jadalnych, wykorzystując istniejące już budynki (dzisiejszy prawy pas ul.Grudziądzkiej). Niemcy urządzili obóz przesiedleńczy dla Polaków z Pomorza, tzw. "szmalcówka" – pod taką też nazwą do historii przeszedł obóz. Przeszło przez niego około 15 tysiąca osób. Jedna trzecia z nich zmarła z powodu głodu i chorób. Po wojnie w tym miejscu powstały zakłady Spomasz (dziś wydział Urzędu Miasta), a o obozie przypomina fragment zachowanego muru "szmalcówki" z tablicą pamiątkową. Filią tegoż obozu był obóz przy ul. Bażyńskich, w nieistniejących już dziś zabudowaniach przedwojennej drukarni Stefanowicza (dzisiaj w tym miejscu mieści się szkoła podstawowa nr 10 i apteka).

Po wojnie przedmieściu Mokre wyznaczono funkcję dzielnicy przemysłowo-handlowo-ogrodniczej. Dzisiejsze Mokre to dzielnica Torunia ograniczona ulicami: od zachodu: Legionów, od północy: Polną, od wschodu linią kolejową do Olsztyna i od południa stawem Kaszownik.
Po 1945 roku do 1991 roku na obrzeżach Mokrego, u wylotu ulicy Grudziądzkiej, na rozległych terenach leśno-łąkowych znajdowały się zabudowania i poligony dużej bazy wojsk radzieckich^[10].

Etymologia

Nazwa Mokre wskazuje na podmokłe podłoże. Na północy Przedmieścia Mokre istniały liczne kanały odwadniające, stawy i bagna. Przez dzielnicę płynie przekopana przez Krzyżaków Struga Toruńska (Bacha), którą otaczały podmokłe łąki i pola uprawne.

Architektura

Bloki robotnicze przy ul. Staszica, 1929-1930, proj. Kazimierz Ulatowski

Toruń, zbór staroluterański, ob. cerkiew prawosławna, 1886, ul. Podgórna 69

Mimo średniowiecznej genezy, na Mokrem nie zachowały się zabytki sprzed końca XIX w. Najstarsza istniejąca zabudowa jest zrealizowana w technice szkieletowej, z wyjątkiem drewnianego kościoła luterańskiego z 1888 roku (obecnie cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja). Ważnym czynnikiem rozwoju Mokrego była industrializacja rozpoczęta w końcu XIX w. Z lat 1889-1901 pochodzą zabudowania dawnej fabryki maszyn Born i Schütze, późniejsze zakłady Bumar. Na początku XX w. we wschodniej części dzielnicy powstał budynek młyna parowego, tzw. młyn Richtera, rozbudowany w latach 20. XX wieku, od 2012 roku w trakcie adaptacji na Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy i Inkubator Technologiczny. Zachowały się liczne przykłady zabudowy mieszkalnej z końca XIX i pocz. XX w.; są to głównie domy z charakterystyczną dekoracją snycerską werand, wille przy ulicach Kościuszki, Grudziądzkiej i Batorego oraz kamienice o skromnych cechach secesyjnych lub eklektycznych. W latach 1904-07 gmina ewangelicka św. Jerzego, pozbawiona po zburzeniu średniowiecznego kościoła św. Jerzego własnej świątyni, wybudowała przy ul. Podgórnej neogotycki kościół, ob. pw. Matki Boskiej Zwycięskiej. Ważną rolę w rozwoju Mokrego spełnił wybudowany na pocz. XX w. zespół stacji kolejowej Toruń Wschodni. W okresie międzywojennym, w latach 1929-30 powstał Kościół Chrystusa Króla, zaprojektowany przez Kazimierza Ulatowskiego w stylu zmodernizowanego klasycyzmu. W okresie tym zrealizowano tu kilka budynków mieszkalnych, głównie przy ul. Grudziądzkiej oraz kolonię domów robotniczych przy ul. Staszica, proj. Kazimierza Ulatowskiego. Po 1945 roku, szczególnie w latach 70. XX w., nastąpił znaczny rozwój demograficzny dzielnicy. Powstały wówczas osiedla w technice wielkiej płyty, m.in. Chrobrego i Kościuszki wraz z pawilonami handlowo-usługowymi. Zrealizowano duże inwestycje drogowe – ulice Kościuszki i Grudziądzką przebudowano na arterie dwujezdniowe (tę pierwszą z torowiskiem tramwajowym pośrodku), burząc wiele przykładów tradycyjnej zabudowy z końca XIX-XX w., a w ciągu ul. Kościuszki zbudowano wiadukt nad linią kolejową. W latach 80. wybudowano przy ul. Bażyńskich ówczesny basen zakładów "Elana", obecnie basen miejski^[11]. Po roku 1990 rozwija się budownictwo mieszkaniowe, częściowo kosztem starej, zabytkowej zabudowy.

Zabytki

• dawny drewniany kościół luterański z 1888 roku, obecnie parafialnia cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja
• dawny kościół ewangelicki gminy św. Jerzego, 1904-07, ob. kościół parafialny pw. Matki Boskiej Zwycięskiej
• kościół parafialny kościół Chrystusa Króla, zaprojektowany przez Kazimierza Ulatowskiego, z lat 1929-30
• zabudowania dawnej fabryki maszyn Born i Schütze, z lat 1989-1901, późniejsze zakłady Bumar
• dawny Zakład Przemysłu Spirytusowego Polmos Toruń, obecnie Toruńskie Wódki Gatunkowe
• młyn parowy, tzn. Młyn Richtera z pocz. XX w., rozbudowany w l. 20. i 40. XX w., od 2012 roku siedziba Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, Inkubatora Technologicznego, Międzynarodowego Centrum Spotkań Młodzieży.
• domy szachulcowe z k. XIX i pocz. XX w., m.in. przy ulicach Podgórnej, Chodkiewicza, Grudziądzkiej, Kościuszki, Batorego, Lelewela
• wille z k. XIX i pocz. XX w., m.in. przy ul. Kościuszki 49, Batorego 5, 6, Grudziądzkiej 37, 56
• Budynek przy ul. Grudziądzkiej 53
• kamienice o cechach eklektycznych i secesyjnych z pocz. XX w., m.in. przy ul. Kościuszki 3, 5, 7, 9, 13, 22, 23, 42, 44, 58, 64, 68
• kolonia modernistycznych domów robotniczych z lat 1929-1930, proj. Kazimierza Ulatowskiego
• dawna fabryka J.G. Adolph
• dawna ujeżdżalnia koni, 1912 roku
• Budynek Szkoły Podstawowej nr 6 z 1893 roku

Zobacz też

• Podział administracyjny Torunia

Przypisy

Bibliografia

• Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Stan w latach dwudziestych XX wieku. Dokumenty. Toruń: Adam Marszałek, 2016. ISBN 978-83-8019-502-8.
• Kazimierz Przybyszewski. Rozbudowa Miasta Torunia w latach 1920–1939. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”. 11 (74), 1977. 
• Henryk Ratajczak: Pruski mur w Toruniu – nielubiane dziedzictwo? Uwarunkowania powstania, zasób i społeczna percepcja wartości budownictwa szkieletowego z przełomu XIX i XX wieku. W: Katarzyna Kluczwajd (red.): Zabytki toruńskie młodszego pokolenia: Budownictwo szkieletowe w Toruniu: pruski mur i nielubiane dziedzictwo. Toruń: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2015. ISBN 978-83-943684-0-1.
• Marian Biskup (red.): Historia Torunia (1920-1945) Tom III część 2. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945). Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 2006. ISBN 83-87639-79-6.
• Tomasz Jasiński, Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982
• Artur Buczkowski, Tomasz Hajdas, Marzena Polaszewska, Terenowa ścieżka edukacyjna. Dzielnica Mokre w Toruniu, Toruń 2004, ISBN 83-89706-16-4
• Henryk Ratajczak, Badania drewnianego detalu architektonicznego XIX- i XX-wiecznej zabudowy szkieletowej przedmieść Torunia, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 2002 r., T. 47, z. 1, s. 41-45

Linki zewnętrzne

• Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy
• Mokre w Toruńskim Serwisie Turystycznym