Monarchia

Ten artykuł od 2012-04 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

(c) Katepanomegas, CC BY-SA 3.0

Korona, najważniejszy atrybut monarchy (tu:chrześcijańska korona Królestwa Włoch)

Monarchia (łac. monarchia, ze stgr. μοναρχία, monarchía „jedynowładztwo”, od μόναρχος „jedyny władca”, od μόνος monos „jeden” i ἀρχός archós „początek”^[1]) – ustrój polityczny lub forma rządów, gdzie niewybieraną w sposób republikański głową państwa jest jedna osoba, nazywana monarchą. Obecnie monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio (z wyjątkiem Andory, Malezji oraz Zjednoczonych Emiratów Arabskich). Jego funkcja jest często dziedziczna (z wyjątkiem monarchii elekcyjnych) i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach z takowym ustrojem politycznym monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne. Kierowanie przez niego polityką jest znikome lub żadne.

Historia ustroju

Król Salomon, starożytny monarcha Izraela

W pierwszych wspólnotach plemiennych nie istniała hierarchia, która (wśród ludów europejskich) pojawiła się pod koniec demokracji wojennej, a na Bliskim Wschodzie przed powstaniem pierwszych cywilizacji.

W początkach starożytności monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (w ustroju despotycznym), w niektórych krajach był uznawany za boga lub półboga (faraon, august), niekiedy miał pozostawać w łączności z bóstwami.

W średniowieczu powstały nowe, feudalne formy monarchii: patrymonialna oraz stanowa. Uzasadnieniem władzy monarchów było jej pochodzenie od Boga, stąd ich pozycja była teoretycznie niepodważalna. Byli suzerenami, jednak nie zawsze mogli wyegzekwować swą władzę i ich wpływ został ograniczony. Powstawały pierwsze parlamenty (tym samym monarchie parlamentarne).

Od XV wieku w Europie zachodniej ponownie wzrosło znaczenie monarchy, do władzy prawie nieograniczonej lub nieograniczonej, czyli absolutnej. Monarchia absolutna Ludwika XIV była wzorem dla innych monarchów Europy, szczególnie Prus, Rosji i Szwecji.

Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji burżuazji i klasy średniej, rewolucja francuska (1789-1799) doprowadziły do upadku absolutyzmu. Narodził się pogląd, że suwerenem jest społeczeństwo, które ma prawo powoływać i odwoływać sprawujących władzę.

Ta sytuacja, wsparta przez powstanie Stanów Zjednoczonych (4 lipca 1776), wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania pierwszych monarchii konstytucyjnych (Francja, Rzeczpospolita Obojga Narodów), gdzie król był zwierzchnikiem administracji.

Nieco inna sytuacja miała miejsce w Anglii, a następnie w Wielkiej Brytanii. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem monarchii parlamentarnej.

Upadek wielu monarchii nastąpił po I wojnie światowej. Nowo powstałe państwa (Czechosłowacja, Polska itd.) wybrały ustrój republikański, w wielu krajach obalano monarchie, zastępując je republikami (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja).

Nazwy monarchii

Od kręgu kulturowego oraz religii zależy nazewnictwo monarchii. Chrześcijańskie monarchie były m.in. cesarstwami, królestwami, księstwami (nazwy tworzono od tytułu monarsze, w tym od tytułów szlacheckich) czy carstwami. Islamskie monarchie są sułtanatami, zapożyczają nazwy europejskie, np. Królestwo Maroka. W Azji funkcjonowały także nazwy chanatu i kaganatu. Na Dalekim Wschodzie najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w Indiach, Chinach i istniejące do dziś Cesarstwo Japonii.

Sukcesja tronu

pocztówka-monarchowie panujący w 1908 r.

Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por. Jadwiga Andegaweńska, sankcja pragmatyczna). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał bezdzietnie, wówczas władzę mogła objąć osoba spokrewniona, niebędąca zstępnym. Czasem następcę monarcha mógł wyznaczyć na podstawie czynności prawnej: testamentem lub zawierając układ o przeżycie.

Zdarzało się, że sprawa sukcesji była niejasna, gdy wiele osób jednocześnie dowodziło swoich praw do tronu. Z tego powodu wybuchały wojny, np. wojna o sukcesję austriacką, wojna o sukcesję hiszpańską oraz wojna o sukcesję polską.

Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez elektorów. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa, jak Państwo Kościelne, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, a obecnie Watykan.

Obecne monarchie (stan na rok 2022)

Byłe monarchie

Poniżej podano wykaz monarchii, które istniały w okresie nowożytnym, ale już nimi nie są.

Oprócz tego władca brytyjski, który panuje obecnie łącznie w 15 monarchiach w przeszłości pełnił funkcję monarchy w następujących państwach, które obecnie mają ustrój republikański: Wolne Państwo Irlandzkie (1931–1949), Związek Południowej Afryki (1931–1961), Indie (1947–1950), Pakistan (1947–1956), Cejlon (1948–1972), Ghana (1957–1960), Nigeria (1960–1963), Sierra Leone (1961–1971), Tanganika (1961–1962), Trynidad i Tobago (1962–1976), Uganda (1962–1963), Kenia (1963–1964), Malawi (1964–1966), Malta (1964–1974), Gambia (1965–1970), Gujana (1966–1970), Barbados (1966–2021), Mauritius (1968–1992), Fidżi (1970–1987)^[8].

Żyjący byli monarchowie

Portret	Były monarcha	Państwo	Tytuł	Dynastia	Data urodzenia	Lata panowania	Przyczyna ustania mandatu
	Gyanendra	Nepal	król	Szah	7 lipca 1947	1950–1951 i 2001–2008	zniesienie monarchii
	Symeon II	Bułgaria	car	Sachsen-Coburg-Gotha	16 czerwca 1937	1943–1946[r]	zniesienie monarchii
	Fu’ad II	Egipt	król	Muhammad Ali	16 stycznia 1952	1952–1953	zniesienie monarchii
	Dżamszid ibn Abd Allah	Zanzibar	sułtan	Al Busa’id	16 września 1929	1963–1964	zniesienie monarchii
	Konstantyn II	Grecja	król	Glücksburgowie	2 czerwca 1940	1964–1973	zniesienie monarchii
	Nicolas Sarkozy	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	28 stycznia 1955	2007–2012	koniec kadencji
	Jigme Singye Wangchuck	Bhutan	król	Wangchuck	11 listopada 1955	1972–2006	abdykacja
	Tuanku Syed Sirajuddin	Malezja	król	z wyboru	17 maja 1943	2001–2006	koniec kadencji
	Tuanku Mizan Zainal Abidin	Malezja	król	z wyboru	22 stycznia 1962	2006–2011	koniec kadencji
	Tenzin Gjaco	Tybet	Dalajlama XIV	rozpoznany jako inkarnacja Dalajlamy XIII	6 lipca 1935	1940–1959	upadek państwa[s]
	Beatrycze	Holandia (Królestwo Niderlandów)	królowa	Oranje-Nasau	31 stycznia 1938	1980–2013	abdykacja[t]
	Hamad ibn Chalifa Al Sani	Katar	emir	Al Sani	1 stycznia 1952	1995–2013	abdykacja[u]
	Albert II	Belgia	król	Saksonia-Coburg-Gotha	6 czerwca 1934	1993–2013	abdykacja[v]
	Jan Karol I	Hiszpania	król	Burbonowie	5 stycznia 1938	1975–2014	abdykacja[w]
	François Hollande	Andora	Współksiążę francuski	z urzędu jako prezydent Francji	28 stycznia 1955	2012–2017	koniec kadencji
	Muhammad V Faris Petra	Malezja	król	z wyboru	22 stycznia 1962	2016–2019	abdykacja
	Akihito	Japonia	cesarz	—	23 grudnia 1933	1989–2019	abdykacja[x]

Zobacz też

• diarchia
• republika

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dynastie Europy, wyd. Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 2003.
• Morby John, Dynastie świata. Przewodnik chronologiczny i genealogiczny, Kraków 1995.

Monarchie na świecie

Absolutne	Arabia Saudyjska Brunei Eswatini Watykan Oman
Konstytucyjne	Andora Bahrajn Belgia Bhutan Dania Hiszpania Holandia Japonia Jordania Kambodża Katar Kuwejt Lesotho Liechtenstein Luksemburg Malezja Maroko Monako Norwegia Szwecja Tajlandia Tonga Zjednoczone Emiraty Arabskie Commonwealth realms Antigua i Barbuda Australia Bahamy Belize Grenada Jamajka Nowa Zelandia Papua-Nowa Gwinea Saint Kitts i Nevis Saint Lucia Saint Vincent i Grenadyny Kanada Tuvalu Wielka Brytania Wyspy Salomona
Elekcyjne	Kambodża Malezja Watykan Zjednoczone Emiraty Arabskie
Plemienne	Ghana Aszanti Dagomba Uganda Ankole Buganda Bunyoro Busoga Rwenzururu Toro Wallis i Futuna Alo Sigave Uvea Inne Maorysi (Nowa Zelandia) Jogjakarta (Indonezja) Zululand (RPA)