Monarchia wczesnopiastowska

Księstwo Polskie
(do 1025, 1031–1076 i 1079–1138)
Królestwo Polskie
(1025–1031 i 1076–1079)
Civitas Schinesghe
Polonia
Ducatus Poloniae
Regnum Poloniae
	966–1138
	; Monarchia wczesnopiastowska ok. 1000 r.
Język urzędowy	łacina
Stolica	• Gniezno (do 1038),; • Kraków (1038–1079),; • Płock (1079–1138)
Ustrój polityczny	monarchia patrymonialna
Typ państwa	księstwo/królestwo
Ostatni władca	Bolesław Krzywousty
Głowa państwa	książę/król (zob. Pierwsi Piastowie)
Powierzchnia ; • całkowita	; 1000 r. – ok. 250 tys. km²; 1025 r. – ponad 400 tys. km²
Liczba ludności (ok. 1000); • całkowita	; od 1 do 2 mln
Waluta	denar
Podzielenie Polski zgodnie z Ustawą sukcesyjną Bolesława Krzywoustego pomiędzy jego synów	28 października 1138
Religia dominująca	chrześcijaństwo (katolicyzm),; Religia Słowian
Terytoria zależne	• Grody Czerwieńskie; (IX wiek?–981, 1018–1031, 1078–1085); • Łużyce (Łużyce, Milsko); (1002–1031); • Miśnia; (1002); • Księstwo Czech; (1003–1004)
	; Monarchia wczesnopiastowska w okresie największego rozkwitu terytorialnego (ok. 1020 r.)

Monarchia wczesnopiastowska znana także jako Monarchia pierwszych Piastów, Państwo wczesnopiastowskie, Polska wczesnopiastowska, Księstwo/Królestwo Polskie lub Państwo Gnieźnieńskie (łac. Civitas Schinesghe, Polonia, Ducatus Poloniae, Regnum Poloniae) – termin odnoszący się do państwa Polskiego z początków dynastii Piastów, bądź od czasów pierwszego potwierdzonego, historycznego władcy Mieszka I, który w 966 roku przyjął chrzest, a kończący się rozbiciem dzielnicowym w 1138 roku po śmierci księcia Bolesława III Krzywoustego.

Monarchia pierwszych Piastów jako monarchia patrymonialna

Państwo polskie za panowania pierwszych Piastów było monarchią patrymonialną. Mimo że głową państwa był książę (a następnie król), to musiał się liczyć ze zdaniem bliżej nieokreślonej arystokracji dworskiej, zaś podział na stany nie był wyraźny. Wojsko było armią zawodową, zwaną "drużyną", zaś ludność wiejska i grodowa zajmowały się dostarczaniem sprzętu na potrzeby armii i administracji. Oprócz tego istniała pewnego rodzaju klasa niewolnicza, składająca się ze skazańców i dłużników. Chłopi mieli zagwarantowaną wolność osobistą, co odróżniało ich od feudalizmu zachodnioeuropejskiego. Monarchia patrymonialna utrzymywała się w Polsce znacznie dłużej niż w Europie Zachodniej^[2].

Pierwsze wzmianki o Polsce

Mapa pokazująca przybliżoną lokalizację plemion polskich.

Tereny Polski w pierwszym tysiącleciu naszej ery

Ziemia Polskie były zamieszkiwane przez ludy: Gotów, Wandalów, Sylignów, Luigów czy Gepidów, a następnie ich potomków: Goplan, Wiślan, Ślężan, Lędzian, Pyrzyczan czy Mazowszan^[3]. Mimo, iż (szczególnie w przypadku Germanów Wschodnich) znane był czasami imiona ich władców, to jednak nie znalazły się jakiekolwiek pewne informacje wzmiankujące o istnieniu państwa obejmującego swym zasięgiem tereny całej, dzisiejszej Polski. Kronikarze rzadko trafiali w rejony Europy Środkowej, a ludność polski nie zostawiła po sobie żadnych, własnych zabytków pisma^[3].

Legenda o Księciu Wiślan

Wraz z rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa na wschodzie, od co najmniej X wieku pojawiają się pierwsze wzmianki o istnieniu państwa ogólnopolskiego, ze stolicą w regionie plemienia Polan. Istnieją przesłanki, tworzące teorie na temat istnienia w IX wieku odrębnego od władz centralnych Państwa Wiślan, wzmiankowane w legendzie, gdzie opisany jest prześladujący chrześcijan książę. Według kroniki, władca Wiślan został pojmany przez Państwo Wielkomorawskie, zobowiązany do zaprzestania prześladowania chrześcijan oraz chrztu w obowiązującym wówczas na Morawach obrządku prawosławnym^[4].

Państwo Gnieździńskie

W pełni potwierdzone historycznie jest dopiero „Państwo Gnieździńskie”, składającego się z Goplan, Mazowszan, Lędzian i pozostałych plemion polskich. Głównymi grodami Polan było Gniezno, Poznań, Ostrów Lednicki i Kalisz. Najprawdopodobniej już pod koniec IX wieku rządzili nimi przedstawiciele jednego z rodów, których obecnie nazywamy Piastami.

Pierwszym historycznym władcą był Mieszko I, ale na podstawie tradycji, zapisanej przez Galla Anomima – pierwszego polskiego kronikopisarza, uznaje się czterech jego przodków: Siemowit, Lestek, Siemomysł i Piast^[5].

Innymi władcami, według tradycji mieli być opisani przez Wincentego Kadłubka i kilku innych kronikarzy, członkowie poprzedzającej Piastów dynastii, do której należeć miał między innymi Lech I, Kraku I i Wanda, czy Popiel III.

Główne wydarzenia i kierunki w polityce państwa Mieszka I (960-992)

Pierwsze wzmianki

Przypuszczalny zasięg państwa Mieszka I – Civitas Schinesghe (Państwo Gnieźnieńskie) i ziemie przyłączone przez tego władcę (ok. 960-992)

Wizualna rekonstrukcja Palatium w Ostrowie Lednickim, zbudowane podczas panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego, przykład architektury wczesnopiastowskiej

Pierwszym wspominanym w dokumentach władcą na ziemiach polskich był Mieszko I. Pierwsze wzmianki dotyczące jego państwa pochodzą z lat 60. X w. Opisuje je arabski podróżnik Ibrahim ibn Jakub, wspomina o nim też saska kronika Widukinda.

Chrzest Polski (966)

Książę Mieszko I miał zadanie zachowania integralności ziem różnych plemion, a ponadto utrzymania względnej niezależności od cesarstwa i margrabiów niemieckich. Najważniejszym wydarzeniem podczas jego panowania było przyjęcie chrztu z rąk biskupa czeskiego i poślubienie czeskiej księżniczki Dobrawy w roku 966 (według kroniki Galla Anonima - wzięcie chrztu było warunkiem ślubu, którego wymagała chrześcijańska księżniczka). Umocniło to jego pozycję wśród władców europejskich i stworzyło możliwości współpracy z Cesarstwem i papiestwem. Spowodowała rozwój kultury, sztuki i oświaty, opartej na alfabecie łacińskim. Duchowni, dzięki umiejętności czytania i pisania, pomagali władcy w zarządzaniu państwem. Ślub z Dobrawą oznaczał też korzystny dla sojuszu z Czechami.

W 968 roku ordynowano w Poznaniu pierwszą diecezje na ziemiach polskich z pierwszy biskupem misyjnym Polski imieniem Jordan. Prawdopodobnie był on biskupem misyjnym podlegającym bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, choć do dziś w historiografii pojawiają się sugestie, że mógł on być sufraganem niemieckiej metropolii w Moguncji^[6]^[7].

Bitwa o Pomorze Zachodnie (967)

W sojuszu z czeskim księciem Bolesławem Pobożny Mieszko I pokonał w bitwie z 967 roku hrabiego saskiego Wichmana podczas walk o Pomorze. Efektem zwycięstwa było zabezpieczenie granicy na Pomorzu Zachodnim^[8].

Bitwa pod Cedynią (972)

W 972 roku na ziemie polskie wtargnął margrabia Łużyc Hodon, wspomaganego przez Zygfryda von Walbeck. Został pokonany w bitwie pod Cedynią. Mieszko z pomocą swojego brata, Czcibora, obronił po raz kolejny Pomorze Zachodnie, lecz musiał złożyć hołd cesarzowi jedynie z Ziemi Lubuskiej^[9].

Utrata Grodów Czerwieńskich (981)

Wykorzystując zerwanie sojuszu polsko-czeskiego i najazd Ottona II (kwestionowany przez część historyków) na Polskę w 979 roku, książę kijowski Włodzimierz Wielki w 981 roku zagarnął cały obszar zamieszkany przez Lędzian^[10].

Obrona Śląska i Małopolski (990)

Grody w Głogowie, Wrocławiu i Opolu Mieszko I zbudował już w 983 roku. Około roku 990 w wyniku wygranej wojny z Czechami obroniony został teren śląska Śląsk i prawdopodobnie Ziemia krakowska^[11]^[12]^[13].

Dagome iudex (991/992)

Najstarszy znany dokument polski, wystawiony w języku łacińskim ok. 991 w Polsce, Niemczech lub Rzymie, zachowany w streszczeniu sporządzonym ok. 1087 w Rzymie. Dotyczył oddania pod zwierzchnictwo i opiekę papieża przez „sędziego Dagome” (Dagome iudex – stąd zwyczajowa nazwa aktu) „państwa Gniezno (Schinesghe)” wraz z „przynależnościami”, sięgającymi Bałtyku, Prus, Rusi, Krakowa, rzeki Odry, Moraw, Milska i znów Odry. Wystawcą musiał być Mieszko I (istnieje wiele prób wyjaśnienia, dlaczego nazwano go tu Dagome, może to błąd kopisty), a chodziło prawdopodobnie o zapewnienie opieki papieskiej nad synami Mieszka z drugą żoną Odą (zostali oni wymienieni wraz z matką jako współwystawcy), zagrożonymi przez najstarszego syna, Bolesława I Chrobrego (pominiętego w akcie); inne próby interpretacji tej darowizny wiązały się z polityką kościelno-organizacyjną Mieszka I, z rozwojem stosunków polsko-niemieckich, z zabezpieczeniem granic Polski, z planami uzyskania korony przez Bolesława Chrobrego. Przypuszczalnie z tytułu tego nadania Polska płaciła potem papiestwu świętopietrze^[14].

Panowanie Bolesława Chrobrego (992-1025)

Próby podporządkowania Prusów – śmierć św. Wojciecha (997)

Denar Princes Polonie z XI w. z łacińskim określeniem Polski bity przez mennicę książęcą Bolesława Chrobrego^[15]

W roku 992 Mieszko I umiera i tron obejmuje jego syn Bolesław Chrobry, choć pierwotnie przeznaczony był na tron Otton, syn Mieszka z małżeństwa z Odą. Początkowo próbował on podporządkować sobie plemiona pruskie, zamieszkujące tereny nadbałtyckie na wschód od Wisły. W związku z tymi dążeniami, zorganizował w 997 roku wyprawę misyjną biskupa praskiego Wojciecha, która zakończyła się śmiercią biskupa z rąk Prusów. Bolesław wykupił jego zwłoki i umieścił w Gnieźnie.

Zjazd gnieźnieński (1000)

W 1000 roku cesarz Otton III pod pretekstem pielgrzymki do grobu kanonizowanego Wojciecha udał się do Gniezna. Główną przyczyną spotkania obu władców były plany stworzenia uniwersalistycznego cesarstwa przez Ottona, którego częścią miała być Polska pod rządami Chrobrego. Tzw. zjazd gnieźnieński stał się okazją do zaprezentowania potęgi młodego państwa i umocnienia jego pozycji. Zapadło wtedy postanowienie o utworzeniu w Polsce arcybiskupstwa w Gnieźnie (pierwszym arcybiskupem został brat św.Wojciecha, Radzim Gaudenty) oraz 3 biskupstw: we Wrocławiu, Kołobrzegu (Diecezja kołobrzeska) oraz Krakowie. Zapewniało to uniezależnienie się polskiego Kościoła od arcybiskupstwa Magdeburskiego. Otton III wyraził też zgodę na koronację Bolesława, do której jednak wówczas nie doszło na skutek „zagubienia” się korony w drodze z Rzymu. Zamiast do Polski trafiła ona na Węgry.

Wojny polsko-niemieckie (1002-1018)

Polska za panowania Bolesława Chrobrego (992-1025)

Po śmierci Ottona rozpoczął się okres konfliktów polsko-niemieckich. W 1002 roku po nieudanym zamachu na Chrobrego w trakcie zjazdu w Merseburgu, prawdopodobnie z inspiracji nowego cesarza Henryka II, wybuchła I wojna polsko-niemiecka, Bolesław zajął Łużyce, Milsko i Miśnię, a w rok później, korzystając z walk o tron w Czechach, wkroczył do Pragi i podporządkował sobie Czechy, Morawy i Słowację. Odmówił przy tym złożenia z podbitych ziem hołdu cesarzowi. W 1004 roku został z Czech usunięty przez miejscową ludność. W 1005 roku wyrusza wielka wyprawa cesarza Henryka II z Czechami i Wieletami. Cesarz dochodzi aż pod Poznań, a Bolesław musi zrzec się Łużyc i Milska. II wojna polsko-niemiecka trwa w latach 1007–1013. Bolesław ponownie zajmuje Milsko i Łużyce. Wojnę kończy pokój w Merseburgu – Bolesław ma składać z tych ziem hołd cesarzowi. III wojna polsko-niemiecka trwająca w latach 1015–1018 kończy się zwycięstwem Chrobrego. Niemiecka wyprawa na Polskę podjęta w 1017 roku kończy się niepowodzeniem. Niemcom nie udaje się zdobyć Niemczy i wycofują się z wielkimi stratami. Dochodzi do zawarcia pokoju w Budziszynie w 1018 roku, na mocy którego Chrobry zatrzymuje Łużyce i Milsko, natomiast w Miśni wybierany miał być „władca przychylny Polsce” (zastosowano się do tego tylko na początku). Cesarz miał ponadto pomóc Bolesławowi w wyprawie na Ruś^[16].

Konflikt na Rusi Kijowskiej (1018)

W 1018 roku Chrobry wmieszał się w konflikt o tron na Rusi Kijowskiej. Wkroczył do Kijowa i osadził na tronie swego zięcia Świętopełka. Wkrótce przeciw polskim najeźdźcom wybuchło powstanie. Chrobry z bogatymi łupami wrócił do Polski, zajmując po drodze Grody Czerwieńskie. Przypuszczalnie niedługo wcześniej dla ochrony państwa od wschodu zbudowano gród w Brześciu nad Bugiem^[17].

Koronacja Bolesława Chrobrego (1025)

W 1025 roku Chrobry, wykorzystując okres bezkrólewia w Niemczech, uzyskuje zgodę papieża i koronuje się w Gnieźnie na pierwszego króla Polski. W kilka miesięcy później umiera.

Znaczenie monarchii pierwszych Piastów

Za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego dokonało się zjednoczenie ziem polskich. Powstała silna władza centralna. Państwo Piastów nabrało znaczenia na arenie międzynarodowej. Nastąpiła chrystianizacja pogańskiego dotąd państwa – nawiązano stosunki z papiestwem. Państwo Piastów utrzymało swoją niezależność i obroniło się przed ekspansją niemiecką.

Stosunki polsko-niemieckie za pierwszych Piastów

Niemcy w okresie pierwszych Piastów

Bolesław I Chrobry rozkazuje wbić słupy graniczne na Łabie i Soławie, obraz pędzla Józefa Peszki z około 1810 roku

Po traktacie w Verdun z 843 roku wschodnia część państwa Franków pomiędzy Renem i Łabą przypadła Ludwikowi Niemieckiemu. Dzielnica Ludwika stała się zalążkiem przyszłego państwa niemieckiego. Dynastia Karolingów panowała na terenach Niemiec do 911 roku, a w 919 roku królem został wybrany książę saski Henryk I Ptasznik. Dynastia saska doprowadziła do wzmocnienia i scementowania państwa. Rozszerzono terytorium poprzez przyłączenie działu Lotara i rozpoczęto ekspansję na ziemie słowiańskie. W 962 roku Otton I został koronowany w Rzymie przez papieża Jana XII na cesarza rzymskiego.

Okresy w stosunkach polsko-niemieckich za pierwszych Piastów

Okres panowania Ottona I (936-973)

Za panowania Ottona I dochodzi do pierwszych kontaktów z państwem Piastów. Cesarz dąży do podporządkowania sobie Mieszka I, który nie czuje się na siłach przeciwstawić potężnemu władcy. Chociaż w 972 roku Mieszkowi udaje się pokonać margrabiego Hodona pod Cedynią, co powstrzymało ekspansję feudałów niemieckich, to z części ziem musi płacić cesarzowi trybut.

Okres panowania Ottona III (983-1002)

Zasadniczy zwrot w kontaktach polsko-niemieckich następuje wraz z objęciem władzy w Niemczech przez Ottona III. Nawiązuje on przyjazne stosunki z Bolesławem Chrobrym, widząc w państwie Piastów część przyszłego cesarstwa, obejmującego wszystkie kraje chrześcijańskie. Na zjeździe gnieźnieńskim w roku 1000 cesarz przystał na utworzenie na ziemiach polskich odrębnej metropolii kościelnej i wyraził zgodę na plany koronacyjne Bolesława, do których urzeczywistnienia nie doszło wówczas na skutek sprzeciwu feudałów niemieckich.

Okres panowania Henryka II (1002-1024)

Po śmierci Ottona III w 1002 roku Henryk II powraca do polityki zbrojnej ekspansji ku wschodowi. Aby wzmocnić swoją pozycję wobec państwa niemieckiego, Chrobry w tym samym roku zajmuje Łużyce, Milsko i Miśnię oraz podporządkowuje sobie Czechy. Doprowadza to do długotrwałej wojny z Cesarstwem (1004–1018), które kilkakrotnie organizuje wyprawy przeciw Chrobremu. Walki toczyły się ze zmiennym powodzeniem, ale ostatecznie w 1018 roku, wobec nikłych rezultatów wyprawy z roku 1017 (bezskuteczne oblężenie Niemczy) i dużych strat, cesarz zgodził się na zawarcie pokoju w Budziszynie, w wyniku którego Milsko i Łużyce pozostały w państwie Chrobrego.

Koronacja Bolesława Chrobrego (1025)

W roku 1025 Chrobry, wykorzystując okres bezkrólewia w Niemczech, uzyskuje zgodę papieża i koronuje się w Gnieźnie na króla. Podkreśla to niezależność państwa Piastów od Niemiec i Cesarstwa.

Podsumowanie

Stosunki polsko-niemieckie za pierwszych Piastów kształtowały się pod wpływem dążeń feudałów niemieckich do podporządkowania sobie ziem polskich. Mieszko I i Bolesław Chrobry skutecznie przeciwstawiali się ekspansji niemieckiej. Ich polityka pozwoliła na wzmocnienie państwa i poszerzenie jego granic. Z pierwszej fazy kontaktów z Cesarstwem Piastowie wyszli obronną ręką, utrzymując pełną niezależność swojego państwa.

Rządy Mieszka II, kryzys i odbudowa państwa przez Kazimierza Odnowiciela (1025-1058)

Panowanie Mieszka II jako Króla (1025-1031)

Księżna Matylda wręcza księgę liturgiczną Mieszkowi II

Denar z imieniem Misico obecnie przypisywany Mieszkowi II^[18]

Tron po śmierci Bolesława Chrobrego objął jego syn Mieszko II, który natychmiast koronował się na króla Polski, co nie zostało z entuzjazmem przyjęte w Niemczech, gdzie niezależna od cesarstwa Polska miała wielu przeciwników. Dodatkowo Mieszko II zaczął mieszać się w wewnętrzne sprawy Rzeszy.

W 1024 r. królem Niemiec został Konrad II Salicki, który następnie w 1026 r. udał się do Italii, by tam zostać koronowanym na cesarza rzymskiego. Gdy Konrad II zajęty był sprawami we Włoszech, w Niemczech do działania przystąpiła opozycja. W 1026 r. wybuchł bunt, na czele którego stanął książę szwabski Ernest II. Antycesarska opozycja chciała pozyskać Mieszka II. Dowodem tych starań jest księga z modlitwami, jaką otrzymał polski król od Matyldy szwabskiej, która sprzyjała buntownikom.

Prawdopodobnie te starania zakończyły się sukcesem. Gdyż w 1028 r. polskie wojska zaatakowały Saksonię (rozpoczynając IV wojnę polsko-niemiecką), w której wyrządziły wiele strat materialnych, a także uprowadziły licznych jeńców. Jednak wyprawa Mieszka II była spóźniona, gdyż już rok wcześniej Konrad II rozprawił się ze znaczą częścią opozycji.

Już w 1029 r. cesarz zorganizował wyprawę odwetową, która jednak została zatrzymana pod Budziszynem. Miasto nie zostało zdobyte przez wojska Konrada II, który dodatkowo musiał zawrócić, by zmierzyć się z węgierskim atakiem^[19].

Kryzys państwa Piastów (1031-1039)

Koalicja antymieszkowska i przechwycenie tronu przez Bezpryma (1031)

W 1030 roku Mieszko II zabezpieczony sojuszem z Węgrami raz jeszcze najechał Saksonię. Tymczasem jego południowy sprzymierzeniec zaatakował Bawarię, przejściowo zajmując Wiedeń. W odpowiedzi cesarz Konrad II zorganizował kolejną wyprawę przeciw królowi Polski, tym razem organizując szerszą koalicję antymieszkowską. W 1031 roku, gdy na zachodniej granicy Mieszko bronił się przed Konradem, na tereny wschodnie wkroczyli książęta ruscy – Jarosław Mądry i Mścisław Chrobry, wspierani przez przyszłego króla norweskiego Haralda III. Mieszko zajęty obroną Łużyc, a zarazem pozbawiony sojuszników (Król Węgier Stefan I przeszedł na stronę cesarza), w konsekwencji nie miał możliwości odparcia drugiego ataku i uciekł z kraju, udając się do Czech. Tam został uwięziony i wykastrowany na polecenie czeskiego księcia Oldrzycha, co miało być karą za oślepienie przez Bolesława Chrobrego księcia czeskiego Bolesława III. Konrad II przyłączył do Niemiec Łużyce, zaś Jarosław Mądry włączył do Rusi Grody Czerwieńskie^[20]^[21]^[22].

Sytuacje wykorzystał Bezprym, starszy brat Mieszka II, który przechwycił tron po niemiecko-ruskim ataku na Polskę. Według źródeł rządy Bezpryma odznaczały się niezwykłym okrucieństwem, upadł autorytet władzy. Za jego czasów być może miała miejsce tzw. reakcja pogańska. Państwo w wyniku jego działań zostało znacznie osłabione i na prawie pół wieku straciło status królestwa. Zwiększył się znacznie wpływ cesarstwa na sprawy polskie. Zmarł zamordowany wiosną 1032. Po jego śmierci z godnie ustaleniami na zjeździe w Merseburgu doszło do podziału Polski na trzy części. Mieszko II odzyskał władzę jako książę jednej z trzech dzielnic. Zjednoczył państwo, ale nie udało mu się odtworzyć stabilnych struktur władzy^[20]^[21].

Wygnanie następcy tronu – Kazimierza (1034)

Zasięg państwa Miecława (1037-1047), powstania ludowego 1038 roku i najazdu czeskiego 1038 roku

Po śmierci Mieszka II w 1034 roku władzę w państwie przejęli możni i doszło do wygnania z Polski następcy tronu – Kazimierza, który udał się na Węgry, skąd wyjechał później do Niemiec.

Bolesław Zapomniany

W XIX w. powstała hipoteza, że Kazimierz Odnowiciel miał brata Bolesława (rzekomy król Polski wspomniany w kronice wielkopolskiej), który objął rządy po wygnaniu Kazimierza Odnowiciela, a powrót Kazimierza do kraju w 1039 umożliwiła jego śmierć. Według Oswalda Balzera miał on być starszym synem Mieszka II i Rychezy, urodzonym w 1014 lub 1015^[23], natomiast według Tadeusza Wasilewskiego synem Mieszka i nałożnicy urodzonym w 1033^[24]. Hipoteza ta we współczesnej historiografii jest jednak odrzucana^[25].

Powstanie ludowe (1038)

Wkrótce na ziemiach polskich wybuchło powstanie ludowe, skierowane przeciwko możnym i Kościołowi. Ogarnęło głównie Wielkopolskę. Nie ogarnęło ono tylko Mazowsza, które opanował miecznik Mieszka II Miecław. Od państwa Piastów oderwało się również Pomorze.

Najazd Brzetysława (1038)

Wykorzystując trudną sytuację państwa Piastów, w roku 1038 Wielkopolskę najechał książę czeski Brzetysław. Zniszczył Gniezno, Poznań, Giecz i inne grody, uprowadził ze sobą wielu jeńców, a wśród bogatych łupów wywiózł też ciało św. Wojciecha i Rocznik Jordana. Jednocześnie podporządkował sobie Śląsk i Małopolskę^[26].

Przyczyny kryzysu

Mocarstwowa polityka Bolesława Chrobrego

Główną przyczyną kryzysu powstałego za panowania Mieszka II była nierozważna, mocarstwowa polityka jego ojca Bolesława. Młode państwo było zbyt słabe, aby udźwignąć ciężar długotrwałych wojen. Były one wyczerpujące zarówno dla ówczesnego systemu skarbowego, jak też dla sił zbrojnych. Ludność zmuszana była do coraz większych świadczeń na rzecz państwa i Kościoła, co musiało budzić niezadowolenie. Sąsiedzi Polski dążyli do odzyskania utraconych wcześniej ziem.

W roku 1025 Bolesław Chrobry zmarł pozostawiając państwo swemu młodszemu synowi Mieszkowi II Lambertowi. Ten natychmiast koronował się na drugiego króla Polski. Jego państwo obejmowało Łużyce, do których pretensje zgłaszało cesarstwo, Grody Czerwieńskie, które starała się odzyskać Ruś Kijowska i być może Morawy, które chcieli odzyskać Czesi (o ile nie odzyskali ich wcześniej). Również stosunki z Węgrami po wojnach toczonych za panowania jego ojca były wrogie. Niezależne od 1005 roku pogańskie Pomorze Zachodnie i Prusowie, pamiętający próby zawładnięcia nimi przez Bolesława, również wrogo odnosili się do chrześcijańskiej Polski. Mieszko II miał więc na wszystkich granicach państwa wrogie. Próbował jednak kontynuować mocarstwową politykę Chrobrego, nawiązując współpracę z pozycją antycesarską w Niemczech.

Także w kraju rosła opozycja przeciwko królowi. Stałe wojny powodowały niszczenie kraju, a koszty ich musiała pokrywać ludność w postaci większych podatków (danin). Rosnąca grupa możnowładców nie mogła korzystać z majątków niszczonych w czasie wojen. Rozbudowana w tym czasie struktura Kościoła, kojarzonego przez ludność z władzą zarówno książęcą, jak i feudalną, pobierała rosnące opłaty (dziesięcina) od ludności i tępiła wciąż żywe pozostałości tradycyjnej kultury i wierzeń pogańskich (nie rozróżniając tego). Kościół był oparty w znacznym stopniu na duchownych – obcokrajowcach, którzy słabo znali język polski, co potęgowało poczucie obcości. Zarówno, pominięty przez ojca, starszy brat Bezprym, jak i młodszy Otton zgłaszali pretensje do udziału we władzy.

Tymczasem Mieszko zaczął ponosić klęski, które powodowały, że tracił poparcie drużyny, która żyła z łupów zdobywanych w zwycięskich wyprawach. Najpóźniej w roku 1029 Czesi zdobyli Morawy. Węgrzy w latach 1025–1038 zajęli Słowację. Zwycięska wyprawa rabunkowa na Saksonię, przeprowadzona w sojuszu z Wieletami, miała wzmocnić, dzięki łupom, poparcie króla przez drużynę. Jednak w 1031 książę ruski Jarosław Mądry zaatakował Mieszka w porozumieniu z Bezprymem. Mieszko zawarł szybko pokój z cesarzem za cenę oddania Łużyc. Jednak poparcie Bezpryma przez opozycję w kraju spowodowało klęskę Mieszka w wojnie z Rusią. Król zbiegł do Czech, Jarosław przyłączył Grody Czerwieńskie do swego państwa, a na tronie polskim osadził Bezpryma. Ten, za cenę uznania przez cesarza, odesłał mu insygnia królewskie. Wkrótce został jednak zamordowany i w roku 1032 do władzy powrócił Mieszko, jednak za cenę zrzeczenia się tytułu królewskiego i wydzielenia dzielnic bratu Ottonowi i wnukowi Ody, synowi Mieszka Mieszkowica – Dietrichowi. Dzięki śmierci Ottona w 1033 r. księciu Mieszkowi udało się przed śmiercią w r. 1034 roku znów zjednoczyć kraj.

Obraz Wojciecha Gersona przedstawiający księcia Kazimierza I Odnowiciela powracającego do zniszczonego kraju

Jednak po jego śmierci nastąpił rozpad państwa. Możni zmusili wdowę po Mieszku Rychezę i jego następcę (?) Kazimierza do opuszczenia kraju. Wiemy o utworzeniu samodzielnego państwa mazowieckiego przez Miecława (Masława), być może w innych częściach kraju powstały również lokalne księstwa. Pomorze Gdańskie usamodzielniło się natychmiast. W Wielkopolsce, gdzie system feudalny i Kościół były najbardziej rozbudowane, a związane z tym obciążenie ludności największe, wybuchło powstania ludowe, które zniszczyło struktury władzy i Kościoła, możnych panów i duchownych zabijano, jeśli nie zdołali zbiec. Na ogarnięty anarchią kraj wyprawy łupieżcze urządzali Pomorzanie i Prusowie. Książę czeski Brzetysław złupił do końca Wielkopolskę, zniszczył Gniezno, Poznań, Giecz i inne grody, uprowadził licznych mieszkańców do Czech, a Śląsk i Małopolskę przyłączył do Czech.

Przestało istnieć arcybiskupstwo w Gnieźnie, a pytanie, kto ma prawdziwe relikwie świętego Wojciecha, raczej nigdy nie zostanie rozstrzygnięte.

Cesarz, uważający powstanie ludowo-pogańskie za zagrożenie dla ziem słowiańskich w swym państwie, oraz niezadowolony ze wzrostu potęgi Czech, udzielił w roku 1039 pomocy (500 rycerzy) synowi Mieszka Kazimierzowi w opanowaniu władzy w Wielkopolsce i Małopolsce. Wobec zniszczeń kraju w okresie anarchii wszystkie warstwy ludności powitały powrót władzy państwowej z zadowoleniem. Centrum państwa stał się obecnie nie zniszczony (być może dlatego, że przejściowo był znów w rękach czeskich) Kraków. Kazimierz uznał zwierzchnictwo cesarza nad Polską.

W sojuszu z księciem kijowskim Jarosławem Mądrym Kazimierzowi udało się w roku 1047 pokonać sprzymierzonego z Pomorzanami Miecława, który poległ w bitwie, i przyłączyć Mazowsze, oraz narzucić zwierzchnictwo Pomorzu Nadwiślańskiemu. W roku 1050 zaskoczył Czechów i opanował Śląsk. Cesarz zaakceptował to, za cenę płacenia trybutu lennego (daniny) z tej ziemi Czechom. W ten sposób Kazimierz przywrócił (poza Pomorzem Zachodnim) granice z końca panowania Mieszka I.

Kazimierz, nazwany Odnowicielem, na miejsce drużyny, na której utrzymanie nie miał środków, wprowadził system lenny (służba wojskowa za nadania ziemi). Zmarł w 1058 r.

Odbudowa państwa Piastów (1039-1058)

Powrót Kazimierza do kraju (1039/1040)

Polska za panowania Kazimierza I Odnowiciela (1039-1058)

Sytuacja na ziemiach polskich i zwycięstwa czeskie zaniepokoiły pozostałych sąsiadów. Obawiali się oni rozprzestrzenienia powstania i zbytniego wzmocnienia Czech. Dlatego też zarówno nowy król niemiecki Henryk III, jak i Jarosław Mądry zdecydowali się poprzeć powrót Kazimierza na tron. Przy pomocy posiłków cesarskich Kazimierz zdołał opanować Małopolskę oraz zrujnowaną przez Brzetysława Wielkopolskę.

Odzyskanie Mazowsza (1047)

Jarosław Mądry zawarł z Kazimierzem sojusz poparty wydaniem za niego za mąż własnej siostry Dobroniegy i udzielił pomocy w walkach z Miecławem. Miecław zginął w bitwie w 1047 roku i Mazowsze wróciło do państwa Piastów.

Odzyskanie Śląska (1050)

W roku 1050 Kazimierzowi udało się odzyskać Śląsk. W 1054 roku na zjeździe w Kwedlinburgu cesarz uznał przynależność Śląska do państwa Piastów, w zamian za daninę roczną na rzecz Czech.

Podsumowanie

Uzależnienie od cesarza spowodowało, że Kazimierz nie zdołał odzyskać korony królewskiej. Zajął się natomiast z powodzeniem odbudową kraju wyniszczonego powstaniem oraz obcymi najazdami, co zyskało mu przydomek „Odnowiciela”.

Panowanie Bolesława Śmiałego (1058-1079)

Walka cesarstwa z papiestwem

Panowanie Bolesława Śmiałego przypada na okres konfliktu pomiędzy cesarstwem i papiestwem, który rozpoczął się od sporu o inwestyturę pomiędzy cesarzem Henrykiem IV a papieżem Grzegorzem VII. Obaj dążyli do uzyskania zwierzchnictwa nad całym światem chrześcijańskim. Władcy europejscy podzielili się w owym czasie na zwolenników cesarstwa lub papiestwa.

Polityka Bolesława Śmiałego

Denar „królewski” Bolesława Szczodrego (Śmiałego)

Sukcesy Bolesława Śmiałego

Państwem Piastów w okresie konfliktu cesarsko-papieskiego rządził syn Kazimierza Odnowiciela Bolesław II Śmiały. Dążył on do umocnienia pozycji swojego państwa i jego pełnego uniezależnienia od Cesarstwa. Oparcia dla swojej polityki szukał w sojuszu z Węgrami i Rusią. Dla urzeczywistnienia swych planów wykorzystał walkę pomiędzy papiestwem a Cesarstwem oraz powstanie feudałów saskich przeciwko Henrykowi IV. Odmówił uznania zwierzchnictwa cesarza i wziął czynny udział w walkach Sasów z Henrykiem. Antyniemiecka polityka Bolesława pomogła Grzegorzowi VII w walce z cesarzem. Uwieńczeniem panowania Bolesława była jego koronacja w 1076 r. na króla Polski w Gnieźnie.

Najpóźniej podczas powrotu z drugiej wyprawy kijowskiej (1078) Bolesław przyłączył ponownie do Polski ziemię czerwieńską^[27].

Bunt możnowładców

Wkrótce przeciwko Bolesławowi zawiązał się spisek związanych z cesarzem feudałów, którzy byli przeciwni silnej władzy królewskiej. Bezpośrednią przyczyną ich wystąpienia była śmierć biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa (1079 r.), oskarżonego o zdradę. Bolesław musiał uchodzić z kraju na Węgry (1079 r.), gdzie wkrótce zmarł (1081 r.)

Podsumowanie

Dzięki umiejętnie prowadzonej polityce Bolesławowi udało się uniezależnić od cesarza. Osłabienie Niemiec, spowodowane konfliktami wewnętrznymi i walką z papieżem, sprawiło, że państwo Piastów zyskało na znaczeniu i potędze. Bolesław był jednym z głównych sprzymierzeńców Grzegorza VII, przyczyniając się do początkowych sukcesów papieża w walce z Henrykiem IV. Uważany jest za jednego z najbardziej utalentowanych władców z dynastii Piastów.

Rządy Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego (1079-1138)

Panowanie Władysława Hermana (1079-1102)

Panowanie Władysława Hermana (1079–1102) to okres osłabienia państwa Piastów. Narastały tendencje odśrodkowe, możnowładztwo umacniało się kosztem księcia (Władysław Herman nie zabiegał nigdy o koronę królewską). Faktyczną władzę sprawował palatyn Sieciech. Od 1079 roku rolę stolicy państwa polskiego pełnił Płock^[28].

Pomiędzy rokiem 1097 a 1100 przyrodni synowie Władysława (Zbigniew i Bolesław III Krzywousty) przy poparciu możnych obalili Sieciecha i wymogli na ojcu podział państwa na dzielnice. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy i ziemię sieradzko-łęczycką, Bolesław – Małopolskę i Śląsk, zaś Władysław zatrzymał dla siebie Mazowsze wraz z władzą zwierzchnią nad wszystkimi księstwami.

Panowanie Bolesława Krzywoustego (1102-1138)

Wygnanie Zbigniewa (1107)

Polska za panowania Bolesława III Krzywoustego (1102-1138)

Po śmierci Władysława Hermana w 1102 roku władzę zwierzchnią obejmuje pierworodny syn księcia, Zbigniew. W 1107 roku zostaje on wygnany przez Bolesława, który obejmuje samodzielną władzę. W obronie Zbigniewa występuje cesarz Henryk V, dokonując w 1109 roku najazdu na państwo Piastów. Działania wojenne toczyły się na Śląsku (obrona Głogowa, Bytomia, Wrocławia). Bolesław Krzywousty miał zwyciężyć Niemców w bitwie na Psim Polu, co jest najprawdopodobniej jedynie legendą. Ostatecznie cesarz wycofał się, a Zbigniew po powrocie do Polski został przez brata oślepiony i wkrótce zmarł.

Klątwa kościelna

Za zbrodnię tę Bolesław został obłożony klątwą kościelną, co zwalniało wszystkich poddanych z obowiązku posłuszeństwa. By klątwa została zdjęta, Bolesław zaczął pościć i rozdawać jałmużnę. To jednak nie wystarczyło i zdesperowany książę udał się z pielgrzymką na Węgry do klasztoru świętego Idziego. Musiał jednak szybko wracać, gdyż pod jego nieobecność w kraju wrzało. Ostatecznie boso podążył do Gniezna do grobu św. Wojciecha, gdzie przez 4 dni pościł, leżąc w popiele i włosienicy, nie rozmawiał z ludźmi, rozdając jałmużnę ubogim i możnym. Poświęcenie to pomogło i klątwa została zdjęta.

Polityka wobec Pomorza

Bolesław Krzywousty odzyskał w 1116 roku Pomorze Gdańskie, a w latach 1121–1122 zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława swym lennikiem. Aby silniej związać Pomorze z państwem Piastów, Bolesław zorganizował misję chrystianizacyjną. Pierwsza, prowadzona przez Bernarda Hiszpana nie przyniosła żadnych efektów. Dwie następne w latach 1124–1128 odbył biskup Otto z Bambergu. Udał się on m.in. do Pyrzyc, Stargardu, Wolina, Szczecina i Kołobrzegu. Ostatecznie udzielił on chrztu Pomorzanom, którzy uznali chrześcijaństwo za religię oficjalną.

Inne wydarzenia

W 1117 roku Bolesław stłumił bunt wojewody Skarbimira, oślepiając go i przejmując jego majątek. W roku 1129 zawarł sojusz z Danią. Pod koniec życia Bolesław musiał walczyć o utrzymanie niezależności polskiego Kościoła. Spotkanie w Merseburgu z cesarzem Lotarem III w 1135 potwierdziło niezależność polskiej organizacji kościelnej od arcybiskupstwa w Magdeburgu. Na jego dworze pisał Gall Anonim.

Testament Bolesława Krzywoustego (1138)

Podział ziem w 1138 r.

Dzielnica senioralna

Lenno Polski pod kontrolą princepsa (Pomorze Zachodnie)

Ziemia Władysława II (Księstwo śląskie)

Ziemia Bolesława IV (Księstwo mazowieckie)

Ziemie Mieszka III (Księstwo wielkopolskie)

Ziemie Henryka (Księstwo sandomierskie)

Oprawa wdowia Salomei (Księstwo łęczyckie)

W swym testamencie z 1138 roku, zwanym również statutem, Krzywousty wprowadził w Polsce zasadę senioratu, chcąc w ten sposób zachować jedność państwa i zapobiec walkom o władzę między synami. Wydzielił im dziedziczne dzielnice: Władysławowi Wygnańcowi – Śląsk (ze stolicą we Wrocławiu), Bolesławowi Kędzierzawemu – Mazowsze (ze stolicą w Płocku), Mieszkowi Staremu – Wielkopolskę (ze stolicą w Poznaniu), Henrykowi Sandomierskiemu – Ziemię Sandomierską (Sandomierz). Najstarszy z Piastów (senior) miał być księciem zwierzchnim (princepsem), władającym dzielnicą senioralną – Małopolską i Pomorzem Gdańskim, oraz być zwierzchnikiem krewnych oraz książąt Pomorza Zachodniego. Być może część terytorium (najprawdopodobniej Ziemię Łęczycką) otrzymała wdowa po Bolesławie – Salomea, jako tzw. oprawę wdowią. Ziemie te miały być po jej śmierci włączone do dzielnicy senioralnej. Bolesław miał także syna, Kazimierza, który urodził się jako pogrobowiec, więc nie został uwzględniony w testamencie.

Testament Bolesława Krzywoustego zapoczątkował w Polsce okres rozbicia dzielnicowego zwanego również rozdrobnieniem feudalnym. Rozbicie dzielnicowe było częstą sytuacją w średniowiecznej Europie – występowało m.in. na Rusi, Węgrzech i w Niemczech. Po śmierci Bolesława władzę jako książę zwierzchni objął Władysław II Wygnaniec.