Monasterzyska

Monasterzyska

Монастириська

Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Rejon	monasterzyski
Populacja (2017) • liczba ludności	5887[1]
Nr kierunkowy	+380 3555
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Monasterzyska
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Monasterzyska
49°04′N 25°07′E/49,066667 25,116667
Portal Ukraina

Monastr na mapie z 1650 r.

Monasterzyska (ukr. Монастириська, Monastyryśka) – miasto na Ukrainie, w obwodzie tarnopolskim, nad Koropcem, siedziba rejonu monasterzyskiego.

Historia

Monasterzyska leżą nad rzeką Koropiec. Od połowy XIV wieku (później w województwie ruskim) do 1772 miasto należało do Korony Polskiej (od 1569 Rzeczypospolitej), założono je w roku 1454. Od 1772 do 1918 pod zaborem austriackim wchodziło w skład austriackiej prowincji Królestwo Galicji i Lodomerii (czasem po prostu Galicja). W II Rzeczypospolitej miasto znajdowało się w powiecie buczackim województwa tarnopolskiego. Od 1991 miasto na Ukrainie.

W okresie międzywojennym miasto wielowyznaniowe (rzymskokatolickie, greckokatolickie, żydowskie, protestanckie) i wielonarodowościowe (Polacy, Ukraińcy, Żydzi i w mniejszości Niemcy oraz Węgrzy).

Kalendarium

• 1433 i 1437 – Monasterzyska własnością rycerza Zygmunta
• 1454–1465 – Monasterzyska własnością rodziny Buczackich-Jazłowieckich herbu Abdank
• 1498 – miasto zniszczone przez najazd Mołdawian i Turków
• 1552 – przywilej dla Monasterzysk od króla Zygmunta Autusta na prowadzenie targu w piątki i jarmarku na św. Jędrzeja^[2]
• 1552 – zamek kamienny został wybudowany przez rodzinę Sienieńskich herbu Dębno
• 1557 – przywilej od króla na prowadzenie drugiego jarmarku, na św. Krzyż^[2]
• 1578 – Monasterzyska oblegane przez Tatarów i Turków
• 1621 – zniszczenie zamku w Monasterzyskach przez Tatarów
• 1629 – Stanisław Lubomirski, wojewoda ruski, pokonał w bitwie pod Monasterzyskami hordy Tatarów krymskich^[2]
• 1630 – od tego roku właścicielem Monasterzysk została rodzina Potockich herbu Pilawa, która przebudowała zamek na pałac
• 1653 – luty – bitwa o Monasterzyska podczas powstania Chmielnickiego. Monasterzyska były oblegane przez wojska polskie Stefana Czarnieckiego (sam dowódca został ranny w podniebienie); miasta bronił Iwan Bohun. Wojska polskie poniosły klęskę i na pewien czas zaprzestały działań wojennych.
• 1655 – powstanie Chmielnickiego, Monasterzyska oblegane przez wojska kozackie pod dowództwem Iwana Bohuna.
• 1751 – poświęcenie kościoła murowanego rzymskokatolickiego pw. Najświętszej Marii Panny (wcześniejszy kościół rzymskokatolicki – brak daty erekcji, istniał przynajmniej w 1702)^[2]
• 1809 – kwiecień–październik, wojna polsko-austriacka, jako część wojen polsko-napoleońskich, toczyła się również w Galicji
• 1809 – w Monasterzyskach kwaterował oddział pułkownika Piotra Strzyżowskiego (Strzyżewskiego)
• 1841 – epidemia tyfusu w Monsterzyskach (wielu mieszkańców zmarło – zapisy w metrykach parafii rzymskokatolickiej w Monasterzyskach)
• 1844 – Właścicielem Monasterzysk był Przemysław Potocki, syn Antoniego i Róży z Potockich (córka Stanisława Szczęsnego), ożeniony z Teresą Sapieżanką. W tymże roku sprzedał on Monasterzyska wraz z folwarkami Berezówka, Czechów, Huta Stara i Nowa, Słobótka Górna i Wyczółki Karolowi Bako de Hette. Według innych źródeł przejął on Monasterzyska jako posag swej żony z linii Potockich, a wdowy po Korytkowskim. Karol Bako de Hette wybudował w Monasterzyskach piekarnię, koszary i stajnie dla kawalerii. Założył także papiernię, poruszaną wodą.
• 1854 – garnizon huzarów austriackich (nr regimentu 15) rozpoczyna stacjonowanie w Monasterzyskach. Stacjonował podobno przez jeden rok, później byli tu dragoni.
• 1860 – Monasterzyska siedzibą powiatu (niem. Bezirk Monasterzyska, powierzchnia 8.5 mil kw.), który wchodził w skład obwodu Stanisławów (niem. Stanislauer Kreis)^[3].
• przed 1866 – w Monasterzyskach powstaje Fabryka Tytoniu i Cygar. W sprawozdaniu za okres 1866-1870 podano, że fabryka ta, przerabiająca tytoń krajowy oraz węgierski, turecki i amerykański, zatrudniała około 500-800 osób (głównie kobiet). Przy fabryce był szpital dla chorych robotników. Fabryka funkcjonuje do dzisiaj. Według innych źródeł fabryka tytoniu została założona w 1797 przez Karola Bako. W późniejszym okresie była to rządowa fabryka austriacka produkująca tytoń i cygara, z główną dyrekcją w Wiedniu.
• 1867 – Karol Bako de Hette odsprzedał Monasterzyska Józefowi Marcinowi Młodeckiemu h. Półkozic, synowi Kazimierza Młodeckiego (zm. 1854) i Doroty Potockiej-Młodeckiej. Józef Młodecki^[4] z żony Doroty ks. Lubomirskiej (córka ks. Antoniego Juliusza) miał troje dzieci: Marię Młodecką–Potocką (żona Artura hr. Potockiego z Buczacza), Jadwigę Młodecką (niezamężna) i Władysława Młodeckiego (1870-1925), następnego właściciela posiadłości ziemskiej Monasterzyska. Władysław miał dwoje dzieci: Stefana Młodeckiego (1903 Koszowa – ok. 1980) i Józefa Młodeckiego (1898 Koszowa – po 1945 Kraków), który był kolejnym właścicielem dóbr ziemskich Monasterzyska, kawaler, bezdzietny.
• 1872 – epidemia cholery w Monasterzyskach (w księgach metrykalnych zgonów parafii rzymskokatolickiej zapisy o wielu zgonach na cholerę)
• 1884 – 15 listopada, otworzono linię kolejową Stanisławów-Buczacz (przez Monasterzyska)
• 1888 – ogłoszenie generalnej dyrekcji K. K. Fabryki Tytoniu w Wiedniu (Tabakregie) zamieszczone w «Gazecie Lwowskiej» dotyczące przetargu na rozbudowę fabryki
• 1896 – powstała ochronka dla dzieci – fundatorem byli właściciele Monasterzysk, Młodeccy^[5].
• 1894 – Monasterzyskom groziła epidemia cholery.
• 1899 - 1 Galicyjski Pułk Ułanów rozpoczyna stacjonowanie w Monasterzyskach.^[6]
• 1903 – 17 września^[7][7], pożar w mieście, który rozpoczął się od domu Scherza (handlarza gęsim smalcem) i przeniósł się na całe miasteczko, wraz z przedmieściami – Folwarki^[7]. Z wyjątkiem górnej części rynku w miasteczku spaliło się wszystko: domy, sklepy, składy i dalsze zabudowania^[7]. Zachował się kościół rzymskokatolicki. Od strony południowej płomienie powstrzymała cerkiew, nie zniszczona na zewnątrz, ale w środku już tak^[7]. Pastwą płomieni padło jednak probostwo greckokatolickie. Doszczętnie spłonęła, położona w zachodniej części Starego Miasta, nad rzeką Koropiec, dzielnica żydowska zwana „Stambułem”, wraz z 800 letnią modrzewiową synagogą, nową synagogą i ratuszem^[7]. Łącznie podczas pożaru w Monasterzyskach spłonęło 300 domów, w Folwarkach 150 domów, a około 3000 osób pozostało bez dachu nad głową, przynajmniej 7 osób zginęło^[7][7]. Burmistrzem Monasterzysk był wówczas Nechels^[7]. Na miejsce pożaru przybył marszałek powiatu buczackiego, Błażowski^[7].
• 1939 – 18 września – Monasterzyska po agresji ZSRR na Polskę okupowane przez Armię Czerwoną, po pseudowyborach anektowane 1 listopada 1939 przez ZSRR, w składzie USRR. Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR i rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej.
• 1940 - 4 lipca 1941 Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali. Po ataku III Rzeszy na ZSRR Monasterzyska zostały 4 lipca 1941 roku zajęte przez Wehrmacht.
• 1944, 22 lipca Armia Czerwona ponownie zajęła Monasterzyska.
• 1945 po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Monasterzyska zostały włączone do ZSRR jako część USRR, a ich polską ludność wysiedlona na podstawie tzw. układów republikańskich podpisanych 9 września 1944 roku pomiędzy PKWN a Ukraińską SRR, głównie na tzw. Ziemie Odzyskane.
• 1991 - od proklamacji niepodległości Ukrainy, miasto rejonowe obwodu tarnopolskiego Ukrainy

Dobra ziemskie Monasterzyska

Z Monasterzyskami związana była szlachecka rodzina Potockich herbu Pilawa Złota. W 1844 roku ostatni właściciel dóbr Monasterzyska, Przemysław Potocki, sprzedał je, wraz z folwarkami Berezówka, Czechów, Huta Stara i Nowa, Słobódka Górna i Wyczółki, Karolowi Bako de Hette. Nowy właściciel wybudował w Monasterzyskach piekarnię, koszary i stajnie dla kawalerii.

W 1867 Karol Bako de Hette sprzedał dobra Monasterzyska Józefowi Marcinowi Młodeckiemu herbu Półkozic.

Właścicielami części Monasterzysk byli również bracia Safrin^[8]: Juda Safrin – prezes kahału w Monasterzyskach i właściciel gorzelni w pobliskim Buczaczu, a zarazem dziadek Horacego Safrina oraz Izrael Herz Safrin – burmistrz Monasterzysk (w latach 1871–1875, również w 1877)^[9], jednocześnie wieloletni członek Rady Powiatowej w Buczaczu z grupy gmin miejskich jako właściciel dóbr.

Bracia Safrin dzierżawili od Józefa Młodeckiego prawo propinacji i produkowali w miejscowym browarze piwo (Browar Monasterzyska).

Zabytki

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

• warowny zamek istniał do połowy XVIII w. Ludwika Potocka wydzierżawiła zamek rządowi Austrii na fabrykę tytoniu. Niebawem zamek spłonął i nie został odbudowany^[10]
• pałac wybudowany w stylu klasycystycznym, w 1780 przez Ludwikę Potocką przetrwał do 1914, kiedy spłonął podpalony przez Kozaków. W 1918 rozpoczęto odbudowę obiektu, której nie dokończono^[10]
• cmentarz rzymskokatolicki. W mieście znajduje się jeden z największych polskich cmentarzy na Podolu, liczący ponad 2000 kamiennych nagrobków, kaplica grobowa Potockich oraz kwatera wojskowa, na której spoczywają powstańcy styczniowi z 1863 oraz legioniści polscy z okresu walk 1914–1918. Obiekt ten w 2006 był w złym stanie i wymagał natychmiastowej konserwacji.
• cmentarz greckokatolicki
• cmentarz żydowski
• kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Obecny, murowany kościół wybudowano w połowie XVIII wieku w miejscu wcześniejszego drewnianego. Fundatorem kościoła był dziedzic miasta Józef Potocki, kasztelan lwowski (lub Bazyli Potocki). Konsekracja w 1751 dokonana przez biskupa sufragana krakowskiego Michała Kunickiego. Najokazalszą ze świątyń miasta, obecnie cerkiew prawosławna (UAKP).
• wjazd do miasta zapewniały niegdyś Brama Bystrzycka i Brama Podolska.

Znane postacie pochodzące z Monasterzysk

• Zenon Bazyli Buczowski – polski lekarz mikrobiolog; dyr. i profesor Instytutu Medycyny Morskiej w Gdańsku-Wrzeszczu
• Piotr Burzmiński – profesor C. K. Gimnazjum z wykładowym językiem polskim w Przemyślu^[11]
• Antoni Ćwiąkała (25 maja 1910 – 12 czerwca 1978 w Kielcach) – polski lekarz-epidemiolog^[12], dyrektor Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Kielcach^[13]
• Aleksander Józef Dmytrak (ur. 5 września 1893, zm. wiosną 1940 w Charkowie) – inżynier, podpułkownikdyplomowany piechoty Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej.
• rodzina Potockich: Stanisław Potocki (1776–1830) – generał piechoty, senator, wojewoda Królestwa Polskiego; brat Antoniego Potockiego (1780–1850) – generała brygady i właściciela dóbr Monasterzyska
• Stanisław Rossowski (1861–1940) – polski dziennikarz, poeta, nowelista, dramatopisarz
• Horacy Safrin (1899–1980) – polski satyryk, tłumacz literatury żydowskiej, wnuk Judy Safrina
• Władysław Schneiberg – polski założyciel i pierwszy dyrektor Gimnazjum Żeńskiego w Rzeszowie
• Alfred Suchecki (1927-2015) – polski kryminolog, prekursor badań z zakresu cheiloskopii
• Gabriel Turowski (ur. 1929) – polski lekarz, profesor immunologii klinicznej, doktor bakteriologii i mikrobiologii
• Zbigniew Waruszyński – kapitan piechoty Wojska Polskiego, cichociemny.
• Mieczysław Zygmunt Wiśniewski (1892–1952) – polski bramkarz, olimpijczyk z Paryża 1924
• Jan Zaleski (1926–1981) – polski filolog
• Jan Zigmund (1902-1970) – lekarz chirurg
• Zbigniew Żyromski (1930–2018) – działacz społeczny^[14], odznaczony srebrnym Pierścieniem Milenijnym^[15].

Właściciele Monasterzysk

• Katarzyna z Martynowa, Monasterzysk, Jazłowca, małżonka Teodoryka Buczackiego
• Jan Monasterski, właściciel
• Jan Sienieński, wojewoda podolski, właściciel
• Józef Makary Potocki, hrabia, starosta halicki i czorsztyński
• Józef Marcin «II» hr. (primog.) Młodecki h. Półkozic^[16]
• Władysław Młodecki (syn Józefa)^[17]
• Izrael Herz Safrin i Juda Safrin

Ludzie związani z Monasterzyskami

• Leon Chameides – burmistrz Monasterzysk w 1914, doktor^[18]
• Anzelm Mosler – dr, adwokat w Monasterzyskach^[19], żydowski działacz społeczny.
• Antoni Sztyl – rzeźbiarz lwowski, autor prac w miejscowym kościele.
• Stanisław Józefczuk – nauczyciel, w 1933 mianowany kierownikiem 7-klasowej szkoły męskiej^[20]
• Sylwester Thulie – starosta powiatowy w Monasterzyskach (m.in. w 1860)^[21].

Honorowi obywatele Monasterzysk

• Emil Schutt – sekretarz namiestnictwa, starosta powiatowy buczacki i jaworowski, honorowy obywatel miast Buczacza, Jaworowa, Jazłowca^[22].

Przypisy

Bibliografia

• Jan K. Ostrowski: Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Monasterzyskach. W: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. I: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. T. 4. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, Drukarnia narodowa, 1996, 211 s., 402 il. ISBN 83-85739-34-3.

Linki zewnętrzne

• Monasterzyska, rus. ''Manasteryszcze'', miasto, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 658 .
• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona