Monety lokalne inflanckie (1572–1573)

Inflanty jako część Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Monety lokalne inflanckie – monety emitowane w latach 1572–1573 według systemu liwońskiego na polecenie Zygmunta II Augusta dla opłacenia wojsk najemnych stacjonujących w Inflantach. Monety wybijano w okresie bezkrólewia (Zygmunt August zmarł 7 lipca 1572 r.), więc nie noszą imienia i tytulatury królewskiej^[1].

Na mocy układu wileńskiego z 28 listopada 1561 r. zwierzchnością litewską zostały objęte Inflanty, czyli Liwonia, którą podzielono na:

• Księstwo Inflanckie włączone do Litwy (decyzję skorygowała później unia lubelska – Inflanty zostały wspólnym kondominium polsko-litewskim), oraz
• lenne Księstwo Kurlandii i Semigalii^[2].

Państwo polsko-litewskie w prowadzonych działaniach wojennych na terenie Inflant posługiwało się również najemnikami. Wojna, zakończona rozejmem w 1570 r., przyniosła Rzeczypospolitej ogromne straty w ludziach, a wydatki skarbu sięgnęły dwóch milionów złotych – w kwocie tej mieścił się również żołd oddziałów najemnych^[3].

Rozejm z Moskwą sprawił, że najemnicy stacjonowali bezczynnie na tym terenie. W Parnawie, przy granicy z Estonią zajętą przez Szwedów, stacjonowało 400 rajtarów i 100 piechurów, najętych kosztem 4000 talarów miesięcznie. Żądali oni wypłaty zaległego żołdu w kwocie 400 000 talarów. Najemnicy, głównie Niemcy, zagrozili, że nie opuszczą obsadzonego zamku do czasu uregulowania zobowiązań wobec nich^[3].

Lokalna emisja monet

Kwestia wypłaty żołdu doprowadziła do emisji przez Rzeczpospolitą lokalnych monet inflanckich^[3].

W sytuacji przymusowej Zygmunt August polecił swemu sekretarzowi Walentynowi Iberfeldowi zająć się wypłatą zaległości. Iberfeld środki na ten cel zapewne miał pozyskać z dochodów dóbr królewskich w Inflantach. Sekretarz z powierzonego zadania wywiązał się stosunkowo szybko i dobrze, bo zadłużenie wobec parnawskiego garnizonu zmniejszyło się do kwoty 82 000 talarów. Iberfeld dla uzyskania takiego efektu przypuszczalnie użył również własnych pieniędzy^[3].

Nadal jednak Rzeczpospolita zalegała najemnemu wojsku zaciężnemu sporą kwotę, o którą upominali się „zdobywcy” Parnawy. To pociągnęło za sobą zgodę monarchy na przebicie 20 800 grzywien srebra na talary 30-groszowe, próby zaledwie 10-tej. W tym celu król przydzielił Iberfeldowi do pomocy dworzanina Jakuba Hinczę. Zyskiem z bicia monet chciano pokryć wierzytelności^[3].

Początkowo w Kirchholmie miały być bite jednozłotowe klipy równe 4 markom ryskim^[4] („List na klipingową monetę ziemi Inflanthskiei” z 28 września 1570 r., podpisany osobiście przez króla). Do emisji jednak nie doszło. Okazało się, że potrzebna była drobna moneta. W następnym roku Zygmunt August zezwolił więc na przebicie dodatkowych 6000 (razem 26 800) grzywien na pieniądz zdawkowy czterech gatunków^[3], przy czym zastrzegł, aby na pieniądzach pojawiły się znaki królewskie („List na drobną mynczę Inflanthską” z 16 czerwca 1571 r.)^[3].

Ostatecznie mennicę urządzono na zamku Dalem (niem. Dahlen lub Dahlholm, łot. Dole) nad Dźwiną, niedaleko Rygi^[4]. Sprawnie poradzono sobie z zagadnieniami technicznymi i obsadą, bo już w 1572 r. pojawiły się pierwsze monety – tak przynajmniej można sądzić z dat na nich umieszczonych. Nie jest wiadome czy zadłużenie spłacono ratami, w miarę prowadzonej produkcji monet, czy jednorazowo po jej zakończeniu^[3].

System monetarny

W Inflantach do układu wileńskiego z 1561 r. panował system monetarny różniący się od polskiego, ukształtowany pod wpływem dolnosaskiego i skandynawskiego^[2]. System rachunkowo-pieniężny, na podstawie którego realizowano lokalną emisję królewską, ilustruje tabela^[1]:

W stosunku do systemów pieniężnych Korony i Litwy, przy relacji:

4 grosze litewskie = 5 groszom polskim,

moneta inflancka kształtowała się następująco^[1]:

• 1 marka inflancka = 6 groszy litewskich = 7½ grosza polskiego,
• 4 marki inflanckie = 1 talar = 24 grosze litewskie = 30 groszy polskich.

Monety z Dahlholm nawiązywały do systemu pieniężnego upowszechnionego w Inflantach, jednak zastosowano do nich obowiązującą w Rzeczypospolitej grzywnę krakowską, a nie tamtejszą ryską (grzywna krakowska = 201,802 grama, grzywna ryska = 207,8 grama)^[1].

Stopę menniczą lokalnych monet inflanckich przedstawiono w tabeli^[1]:

Monety

Na wszystkich monetach znalazł się gryf inflancki z łapą uzbrojoną w miecz. Symbol ten stał się godłem Inflant, nadanym ziemi tej przez Zygmunta Augusta w 1566 r. Wyobrażenie gryfa otaczała legenda^[1]:

Natomiast druga strona charakteryzowała się dwoma typami rozwiązań^[1]:

• szelągi opatrzono cyfrą „I” i dwuwierszowym napisem:

oraz skrótowo podaną datą – 72. Nie umieszczono na nich ani Orła, ani Pogoni.

• na ferdingach, półmarkach i markach podkreślono emitenta tarczami herbowymi Korony i Litwy. Na monetach tych oznaczono nominał, odpowiednio:

lub

albo

Pod tarczami podano rok bicia (1573), przy czym na ferdingach tylko ostatnie dwie cyfry (73).

W otoku znajdowała się typowa formuła^[1]:

Pieniądz ten, którego emitentem była Rzeczpospolita Obojga Narodów miał charakter wybitnie regionalny, lokalny i przeznaczony był jedynie na zaspokojenie ściśle określonych potrzeb^[1]. Zygmunt August, podejmując taką decyzję, wykazał dobrą znajomość miejscowej sytuacji i rynku pieniężnego^[5].

Monety wybite na zamku Dahlholm w latach 1572–1573, od nazwiska ówczesnego administratora Inflant – Jana Chodkiewicza, nazywane są „chodkiewiczowskimi”^[1].

Monety nie miały bezpośrednio związku z mennictwem lennym Kurlandii, gdyż dzielił je status emitenta. Miały jednak cechy wspólne, choćby elementy wyobrażeń i miejsce wybicia^[6].

Szeląg

Szeląg inflancki (1572) – Muzeum Narodowe w Krakowie

• średnica: 18–19 mm,
• masa: 1,12 grama,
• awers: herb Inflant – Gryf,
• rewers: napis: *I* / SCHL / ING.,
• rocznik: 1572,
• stopień rzadkości: R3^[7].

Ferton

Ferton (ferding) inflancki (1573) – Muzeum Narodowe w Krakowie

• średnica: 24 mm,
• masa: 2,6 grama,
• awers: herb Inflant – Gryf,
• rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: FERD.,
• rocznik: 1573,
• stopień rzadkości: R7^[7].

Półmarka

Półmarka inflancka (1573)) – Muzeum Narodowe w Krakowie

• średnica: 28–29 mm,
• masa: 5,3 grama,
• awers: herb Inflant – Gryf,
• rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: HALB / MARK.,
• rocznik: 1573,
• stopień rzadkości: R5^[7].

Marka^[8]

Marka inflancka (1573)) – Muzeum Narodowe w Krakowie

• średnica: 34 mm,
• masa: 11,15 grama,
• awers: herb Inflant – Gryf,
• rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: EIN / MARCK.,
• rocznik: 1573,
• stopień rzadkości: R8^[7].

Zobacz też

• mennica w Dahlholm
• monety bezkrólewia 1573
• monety lenne Księstwa Kurlandii i Semigalii
• monety I Rzeczypospolitej
• monety polskie
• systemy monetarne w Polsce

Przypisy

Bibliografia

• Kazimierz Władysław Stężyński-Bendtke: Numismatyka Krajowa – Warszawa, 1839
• Kazimierz Stronczyński: Dawne Monety Polskie – Piotrków, 1885
• Andrzej Mikołajczyk: Monety stare i nowe – Arkady, Warszawa, 1988

Tekst pierwotny bazował na źródłach z początków XIX w. Język dostosowano do XXI w. standardów. Dokonano drobnych korekt merytorycznych na podstawie XX w. źródeł. Monety niemające potwierdzenia w źródłach XX i XXI w., lub będące spoza zakresu opisywanego w artykule (np. z 1545 r.), zostały usunięte.

Hasło wydzielono z: „Monety polskie Księstwa Kurlandii i Semigalii”, ze względu na błędne połączenie, z punktu widzenia numizmatyki, monet emitowanych przez księcia lennego Rzeczypospolitej oraz monet emitowanych przez króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego dla ziem bezpośrednio należących (kondominium) do Rzeczypospolitej Obojga Narodów.