Monety lokalne inflanckie (1572–1573)

Inflanty jako część Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Monety lokalne inflanckie – monety emitowane w latach 1572–1573 według systemu liwońskiego na polecenie Zygmunta II Augusta dla opłacenia wojsk najemnych stacjonujących w Inflantach. Monety wybijano w okresie bezkrólewia (Zygmunt August zmarł 7 lipca 1572 r.), więc nie noszą imienia i tytulatury królewskiej[1].

Na mocy układu wileńskiego z 28 listopada 1561 r. zwierzchnością litewską zostały objęte Inflanty, czyli Liwonia, którą podzielono na:

Państwo polsko-litewskie w prowadzonych działaniach wojennych na terenie Inflant posługiwało się również najemnikami. Wojna, zakończona rozejmem w 1570 r., przyniosła Rzeczypospolitej ogromne straty w ludziach, a wydatki skarbu sięgnęły dwóch milionów złotych – w kwocie tej mieścił się również żołd oddziałów najemnych[3].

Rozejm z Moskwą sprawił, że najemnicy stacjonowali bezczynnie na tym terenie. W Parnawie, przy granicy z Estonią zajętą przez Szwedów, stacjonowało 400 rajtarów i 100 piechurów, najętych kosztem 4000 talarów miesięcznie. Żądali oni wypłaty zaległego żołdu w kwocie 400 000 talarów. Najemnicy, głównie Niemcy, zagrozili, że nie opuszczą obsadzonego zamku do czasu uregulowania zobowiązań wobec nich[3].

Lokalna emisja monet

Kwestia wypłaty żołdu doprowadziła do emisji przez Rzeczpospolitą lokalnych monet inflanckich[3].

W sytuacji przymusowej Zygmunt August polecił swemu sekretarzowi Walentynowi Iberfeldowi zająć się wypłatą zaległości. Iberfeld środki na ten cel zapewne miał pozyskać z dochodów dóbr królewskich w Inflantach. Sekretarz z powierzonego zadania wywiązał się stosunkowo szybko i dobrze, bo zadłużenie wobec parnawskiego garnizonu zmniejszyło się do kwoty 82 000 talarów. Iberfeld dla uzyskania takiego efektu przypuszczalnie użył również własnych pieniędzy[3].

Nadal jednak Rzeczpospolita zalegała najemnemu wojsku zaciężnemu sporą kwotę, o którą upominali się „zdobywcy” Parnawy. To pociągnęło za sobą zgodę monarchy na przebicie 20 800 grzywien srebra na talary 30-groszowe, próby zaledwie 10-tej. W tym celu król przydzielił Iberfeldowi do pomocy dworzanina Jakuba Hinczę. Zyskiem z bicia monet chciano pokryć wierzytelności[3].

Początkowo w Kirchholmie miały być bite jednozłotowe klipy równe 4 markom ryskim[4] („List na klipingową monetę ziemi Inflanthskiei” z 28 września 1570 r., podpisany osobiście przez króla). Do emisji jednak nie doszło. Okazało się, że potrzebna była drobna moneta. W następnym roku Zygmunt August zezwolił więc na przebicie dodatkowych 6000 (razem 26 800) grzywien na pieniądz zdawkowy czterech gatunków[3], przy czym zastrzegł, aby na pieniądzach pojawiły się znaki królewskie („List na drobną mynczę Inflanthską” z 16 czerwca 1571 r.)[3].

Ostatecznie mennicę urządzono na zamku Dalem (niem. Dahlen lub Dahlholm, łot. Dole) nad Dźwiną, niedaleko Rygi[4]. Sprawnie poradzono sobie z zagadnieniami technicznymi i obsadą, bo już w 1572 r. pojawiły się pierwsze monety – tak przynajmniej można sądzić z dat na nich umieszczonych. Nie jest wiadome czy zadłużenie spłacono ratami, w miarę prowadzonej produkcji monet, czy jednorazowo po jej zakończeniu[3].

System monetarny

W Inflantach do układu wileńskiego z 1561 r. panował system monetarny różniący się od polskiego, ukształtowany pod wpływem dolnosaskiego i skandynawskiego[2]. System rachunkowo-pieniężny, na podstawie którego realizowano lokalną emisję królewską, ilustruje tabela[1]:

SzelągFerdingPółmarkaMarka
Szeląg11/91/181/36
Ferding91½¼
Półmarka1821½
Marka36421

W stosunku do systemów pieniężnych Korony i Litwy, przy relacji:

4 grosze litewskie = 5 groszom polskim,

moneta inflancka kształtowała się następująco[1]:

  • 1 marka inflancka = 6 groszy litewskich = 7½ grosza polskiego,
  • 4 marki inflanckie = 1 talar = 24 grosze litewskie = 30 groszy polskich.

Monety z Dahlholm nawiązywały do systemu pieniężnego upowszechnionego w Inflantach, jednak zastosowano do nich obowiązującą w Rzeczypospolitej grzywnę krakowską, a nie tamtejszą ryską (grzywna krakowska = 201,802 grama, grzywna ryska = 207,8 grama)[1].

Stopę menniczą lokalnych monet inflanckich przedstawiono w tabeli[1]:

GatunekSztuk z grzywny krakowskiejMasa (gramy)Czystego srebra (gramy)Próba
Szeląg2001,0090,09593,7
Ferding722,8030,876312,5
Półmarka365,6061,752312,5
Marka1811,2113,503312,5

Monety

Na wszystkich monetach znalazł się gryf inflancki z łapą uzbrojoną w miecz. Symbol ten stał się godłem Inflant, nadanym ziemi tej przez Zygmunta Augusta w 1566 r. Wyobrażenie gryfa otaczała legenda[1]:

DVCATVS LIVONIAE

Natomiast druga strona charakteryzowała się dwoma typami rozwiązań[1]:

  • szelągi opatrzono cyfrą „I” i dwuwierszowym napisem:
SCHIL
LING

oraz skrótowo podaną datą – 72. Nie umieszczono na nich ani Orła, ani Pogoni.

  • na ferdingach, półmarkach i markach podkreślono emitenta tarczami herbowymi Korony i Litwy. Na monetach tych oznaczono nominał, odpowiednio:

FERD(ing)

lub

HALB
MARCK

albo

EIN
MARCK

Pod tarczami podano rok bicia (1573), przy czym na ferdingach tylko ostatnie dwie cyfry (73).

W otoku znajdowała się typowa formuła[1]:

MONETA NOVA ARGENTEA

Pieniądz ten, którego emitentem była Rzeczpospolita Obojga Narodów miał charakter wybitnie regionalny, lokalny i przeznaczony był jedynie na zaspokojenie ściśle określonych potrzeb[1]. Zygmunt August, podejmując taką decyzję, wykazał dobrą znajomość miejscowej sytuacji i rynku pieniężnego[5].

Monety wybite na zamku Dahlholm w latach 1572–1573, od nazwiska ówczesnego administratora Inflant – Jana Chodkiewicza, nazywane są „chodkiewiczowskimi[1].

Monety nie miały bezpośrednio związku z mennictwem lennym Kurlandii, gdyż dzielił je status emitenta. Miały jednak cechy wspólne, choćby elementy wyobrażeń i miejsce wybicia[6].

Szeląg

Szeląg inflancki (1572) – Muzeum Narodowe w Krakowie

Ferton

Ferton (ferding) inflancki (1573) – Muzeum Narodowe w Krakowie
  • średnica: 24 mm,
  • masa: 2,6 grama,
  • awers: herb Inflant – Gryf,
  • rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: FERD.,
  • rocznik: 1573,
  • stopień rzadkości: R7[7].

Półmarka

Półmarka inflancka (1573)) – Muzeum Narodowe w Krakowie
  • średnica: 28–29 mm,
  • masa: 5,3 grama,
  • awers: herb Inflant – Gryf,
  • rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: HALB / MARK.,
  • rocznik: 1573,
  • stopień rzadkości: R5[7].

Marka[8]

Marka inflancka (1573)) – Muzeum Narodowe w Krakowie
  • średnica: 34 mm,
  • masa: 11,15 grama,
  • awers: herb Inflant – Gryf,
  • rewers: herby Korony i Litwy oraz napis: EIN / MARCK.,
  • rocznik: 1573,
  • stopień rzadkości: R8[7].

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e f g h i j Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 73, ISBN 83-85057-02-1.
  2. a b Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 82, ISBN 978-83-62939-00-8.
  3. a b c d e f g h Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 72, ISBN 83-85057-02-1.
  4. a b Borys Paszkiewicz, Podobna jest moneta nasza do urodnej panny. Mała historia pieniądza polskiego, Warszawa: Warszawskie Centrum Numizmatyczne, 2012, s. 83, ISBN 978-83-62939-00-8.
  5. Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 73–74, ISBN 83-85057-02-1.
  6. Eugeniusz Mrowiński, Monety Księstwa Kurlandii i Semigalii, Janusz Maciaszek (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne, Komisja Numizmatyczna, 1989, s. 74, ISBN 83-85057-02-1.
  7. a b c d Edmund Kopicki, Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych, część 1 i 2, Lech Kokociński (red.), Warszawa: Polskie Towarzystwo Numizmatyczne, 1995, s. 142, ISBN 83-85075-25-0.
  8. Zygmunt II August. Inflanty, 1 Marka 1573, Dahlholm, archiwum.niemczyk.pl [dostęp 2021-12-11].

Bibliografia

  • Kazimierz Władysław Stężyński-Bendtke: Numismatyka Krajowa – Warszawa, 1839
  • Kazimierz Stronczyński: Dawne Monety Polskie – Piotrków, 1885
  • Andrzej Mikołajczyk: Monety stare i nowe – Arkady, Warszawa, 1988

Tekst pierwotny bazował na źródłach z początków XIX w. Język dostosowano do XXI w. standardów. Dokonano drobnych korekt merytorycznych na podstawie XX w. źródeł. Monety niemające potwierdzenia w źródłach XX i XXI w., lub będące spoza zakresu opisywanego w artykule (np. z 1545 r.), zostały usunięte.

Hasło wydzielono z: „Monety polskie Księstwa Kurlandii i Semigalii”, ze względu na błędne połączenie, z punktu widzenia numizmatyki, monet emitowanych przez księcia lennego Rzeczypospolitej oraz monet emitowanych przez króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego dla ziem bezpośrednio należących (kondominium) do Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Media użyte na tej stronie

Muzeum Narodowe w Krakowie szelag 1572 Dahlholm awers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-16948;;fot. Pracownia Fotograficzna MNK
Muzeum Narodowe w Krakowie szelag 1572 Dahlholm rewers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-16948;;fot. Pracownia Fotograficzna MNK
Muzeum Narodowe w Krakowie ferding 1573 Dahlhom awers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3405;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Muzeum Narodowe w Krakowie ferding 1573 Dahlhom rewers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3405;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Muzeum Narodowe w Krakowie polmarka 1573 Dahlholm awers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3406;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Muzeum Narodowe w Krakowie polmarka 1573 Dahlholm rewers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3406;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Muzeum Narodowe w Krakowie marka 1573 Dahlholm awers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3408;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Muzeum Narodowe w Krakowie marka 1573 Dahlholm rewers.jpg
Autor: Muzeum Narodowe w Krakowie, Cracow, Poland, Licencja: CC0
Muzeum Narodowe w Krakowie; www.zbiory.mnk.pl ;MNK VII-P-3408;Europejskie Centrum Numizmatyki Polskiej;fot. Paweł Czernicki
Rzeczpospolita voivodships.png
Autor: Halibutt, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Mapa przedstawiająca Rzeczpospolitą Obojga Narodów (czyli Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie). Nazwy jednostek administracyjnych (województw, etc.) są przedstawione w języku polskim.