Monety miejskie Rygi (1581–1622)

Portugał ryski Stefana Batorego z 1586 roku

Monety miejskie Rygi^[1] – monety bite w mennicy w Rydze w latach 1581–1622, w okresie, gdy miasto należało do I Rzeczypospolitej.

Po podpisaniu 28 listopada 1561 r. paktu wileńskiego, Ryga, będąca miastem inflanckim, jeszcze przez 20 lat pozostawała niezależna. Dopiero 15 stycznia 1581 r. król Stefan Batory podpisał akt poddania się Rygi jego władzy. 14 grudnia 1582 r. nadał szczególne prawa krajowe Inflantom, które stały się w ten sposób polsko-litewskim kondominium^[2]. Koniec polsko-litewskiego okresu Rygi nastąpił 16 września 1621 r., wraz z kapitulacją miasta przed wojskami szwedzkimi. Ostatecznie Rzeczpospolita zrzekła się swoich praw do Rygi w 1660 r.^[3]

System monetarny

Rolę krajowej mennicy Inflant pełniła – w oparciu na królewskim przywileju z 14 stycznia 1581 r. – bardzo aktywna miejska mennica w Rydze, która przeszła w ten sposób z tradycyjnej waluty – marki obrachunkowej, na talara^[2].

Po przejęciu Rygi przez Stefana Batorego miejska mennica przystąpiła do zmiany stempli oraz podjęcia produkcji nowych monet, na podstawie obowiązujących w całej Rzeczypospolitej ordynacji menniczych opartych na grzywnie krakowskiej z^[4]:

• 5 stycznia 1580 r. – dla monet srebrnych, oraz
• 1528 r. – dla monet złotych.

Do zdobycia Rygi przez Szwedów w 1621 r. regulacje prawne ulegały z biegiem czasu modyfikacjom w wyniku^[5]:

• dewaluacji drobnej monety z 1604 r. oraz
• aktualizacji z 1612 r. (szelągi litewskie) i jej modyfikacji z 1619 r. (półtoraki).

Mennica ryska nie stosowała się jednak w pełni do wprowadzanych zmian, niekiedy wcielając je w życie z dużym opóźnieniem. Jako przykład można wymienić bicie, po dewaluacji z 1604 r., aż do 1620 r., szelągów według regulacji z 1580 r. W tym okresie w Rydze przyjmowano zdewaluowane polskie, ale po niższy kursie. Dopiero w latach 1620–1621, tuż przed wejściem do miasta Szwedów, Ryga zaczęła wybijać lżejsze szelągi^[6].

Emisje monetarne

Do pierwszych emisji mennicy miejskiej w Rydze zaliczane są grosze z 1581 roku, na awersie których umieszczono głowę króla zwróconą w prawo i legendę^[6]:

natomiast na rewersie dwie tarcze z Orłem i Pogonią, czasami także Wilcze Kły – herb Batorych, oraz napis^[6]:

Nie umieszczono jednak na tych walorach herbu Rygi, co wkrótce zostało naprawione i kolejne monety tego nominału (1581–1584) uzupełniono średnim herbem miasta^[6].

Trojaki z lat 1581–1586 miały awers prawie identycznym jak grosze, choć w tytulaturze często zastępowano M.D.L. przez D.L. (Dux Livoniae), podobnie jak na monetach gdańskich był w tym miejscu tytuł pruski. Wzorzec rewersu zaczerpnięto z tradycji polskiej – czterowierszowy tekst^[6]:

z wkomponowaną „bramą”, datą oraz nominałem – III. Znane są bardzo rzadkie trojaki ryskie z datą 1580, ale opinie o ich chronologii są podzielone. Na ostatnich dwóch rocznikach (1585–1586) mincmistrz i jednocześnie dzierżawca, Hermann Wulff, umieścił swój znak w postaci lilijki^[6].

Z drobnych monet w tym czasie zakład ryski opuściły^[7]:

• denarki (1582) z wyobrażeniem głowy króla i „bramy” oraz
• szelągi (1582–1586 oraz bezrocznikowe), bite dość wyróżniającym się stemplem – monogram królewski (ukoronowana, ozdobna, duża litera S z herbem Batorych w środku) oraz dwa skrzyżowane klucze z krzyżykiem powyżej informujące o ryskim pochodzeniu. Na nich też umieszczana była lilijka WuIffa, choć niekiedy w latach 1584–1585 nieznany mincerz umieszczał liść koniczyny.

W latach 1584–1586 Ryga zamanifestowała swoją przynależność do Rzeczypospolitej wybiciem złotych dukatów (1584–1585) oraz portugałów (1586) – niezwykle rzadkich w XXI w. monet. Dziesięciodukatówka przedstawiała zwróconą w prawo postać Stefana Batorego z berłem, z otokową legendą^[8]:

Na rewersie znajdowały się dwa stylizowane lwy podtrzymujące heraldyczną ryską bramę oraz napis^[8]:

Wszystkie monety złote noszą znak Wulffa – lilijkę^[8].

W 1586 roku wybito w Rydze talar medalowy wzorowany na emitowanym rok wcześniej przez mennicę wileńską. O pochodzeniu ryskim monety z roku 1586 świadczy aż czterokrotnie powtórzona na rewersie lilijka Wulffów, połączona jednak z inicjałami MW (może od Martina Wulffa seniora, a nie wileńskiego Michaela Winckelmanna) zamiast spodziewanych HW (Hermanna Wulffa). Awers nosi portret króla w czapce węgierskiej z kitą i standardową tytulaturę (bez tytułu księcia Liwonii). Rewers, wyłącznie napisowy, cytuje Przypowieści Salomona (29,14)^[8]:

(pol. Król, który sądzi według prawdy ubogie, stolica jego będzie na wieki utwierdzona).

Nie znane są powody obu emisji – wileńskiej z 1585 r. i ryskiej z 1586 r^[8].

Talar ryski miał również odbitki w złocie, o masie 5 oraz 11½ dukata. W 1592 r. awers talara medalowego połączono z rewersem portugała koronnego Zygmunta III, wybitego również w Rydze – powstała w ten sposób 10-dukatowa hybryda.

Inną emisją okolicznościową był talar za zdobycie Połocka, przedstawiający na awersie półpostać króla w koronie i zbroi, a na rewersie napis okolicznościowy i aż 8 lilijek, o nieco innym jednak wyglądzie, niż Wuiffowskie. Pochodzenie tego okazu nie jest jasne – przypisywanego niekiedy mennicy miejskiej w Gdańsku (lilijki mogą przypominać arabeski – znak Goeblów z Gdańska)^[8].

Po wstąpieniu na tron Zygmunta IIl Wazy, Ryga emitowała podobne gatunki pieniądza. Nie wznowiono produkcji groszy, ale pojawiły się półtoraki (1616, 1617, 1620) z 5-polową tarczą herbową (pole 1 i 4 – Orzeł, pole 2 i 3 – Pogoń, w środku – herb Wazów – Snopek) i otokową legendą^[9]:

oraz z symbolem władzy królewskiej (jabłko z krzyżem) i inskrypcją^[9]:

Półtoraki z roku 1620 różniły się tekstem rewersu^[9]:

i często – zamiast lub obok liszki, czyli znaku menniczego Ottona von Meppen – nosiły mały herb Rygi^[9]. Roczniki 1616 i 1617 półtoraków są jednak wymieniane tylko w źródłach XX w.^[10][11] i starszych. Opracowania XXI w. informują jedynie o emisji półtoraków z roku 1620^[12], a monety z 1616 i 1617 są zaliczane do groszy ryskich^[12].

Najliczniejszą grupę monet produkowanych w tym czasie stanowią szelągi, bite nieprzerwanie od 1588 r. (z wyjątkiem roku 1608). Egzemplarze z lat 1588–1609 sygnowane są Iilijką Heinricha Wulffa, pozostałe liszką Meppena. Cyfra królewska i tym razem zbudowana jest z dużej, ozdobnej litery S z herbem rodowym w środku, ale kryje imię nie Stefana, lecz Zygmunta (Sigismundus)^[9].

Trojaki (1588–1600, 1619) nie zmieniły rysunku, tylko opatrzono je aktualnym imieniem i portretem władcy. Ostatnia emisja nosi znak liszki, wszystkie wcześniejsze lilijkę^[9].

Podobnie jak za Batorego ukazały się dukaty (1588, 1594, 1597, 1599, 1619) i portugały (1592). Te pierwsze, bite dwoma wariantami stempla przedstawiają głowę króla lub jego stojącą postać z mieczem (1588) na awersie oraz średni herb miasta – bramę, na rewersie. Awers portugałów odbiega od dotychczas stosowanego ujęcia ikonograficznego portretu monarchy – postać Zygmunta III z berłem w prawej ręce, z mieczem u pasa, w zbroi i w koronie. Nie jest to często spotykany wizerunek na monetach polskich i z Polską związanych. Wprawdzie mennica poznańska w tym samym 1592 r., według takiego wzorca, wybiła dukaty koronne, jednak pochodzenia wyobrażeń stempla raczej należy dopatrywać się w mennictwie szwedzkim i rewelskim (talary z 1536 roku bite w Rewlu przez wielkiego mistrza Hermana von Bruggenei). Dukaty o typowym wyglądzie, bite w 1588 r., noszą jako znak menniczy liść, a z datą 1619 – liszkę. Wszystkie pozostałe nominały złote sygnowano lilijką^[9].

W latach 1581–1621 mincmistrzami mennicy ryskiej byli ^{[13] [14]}:

• Martin Wulff (sprawował ten urząd już od 30 listopada 1571 r.),
• Heinirich Wulff (od września 1588 r.),
• Martin Wulff junior (od 1615 r.).

Warto jednak zauważyć, że lilijką – znakiem mincerzy z rodziny Wulff sygnowano monety ryskie w latach 1571–1607, natomiast od 1609 do 1621 r. na monetach umieszczana była „liszka” (lis) – znak burmistrza Otto von Meppena.

Portugały z 1592 i 1617 r. oraz talar i 6-dukatówka z 1592 r. stanowią sporne emisje i niekiedy w XX i XXI w. nie są uznawane za monety ryskie^[15].

Obieg pieniężny

Moneta ryska emitowana według wzoru i stopy polskiej pod stemplem Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy była pełnoprawnym środkiem obiegowym i płatniczym w całym państwie. Przyjęty w latach 1526–1580 system monetarny Rzeczypospolitej wzmocniły rangę szczególnie monety drobnej, która zdobyła status pieniądza międzynarodowego^[16].

Ryga należała do najaktywniejszych ośrodków menniczych w okresie panowania Stefana Batorego i Zygmunta III. Aktywność ta wypływa z ogromnego zapotrzebowania, przede wszystkim na ryskie trojaki. Kursowały one daleko poza granicami Rzeczypospolitej, w wielu krajach Rzeszy, a nawet na Bałkanach. Często służyły za wzorce dla emisji lokalnych. Na wzór trojaków ryskich emitowały własny pieniądz między innymi władze miejskie Ragusy w latach 1627–1701^[17].

O dużej aktywności mennicy miejskiej w Rydze świadczy między innymi procentowy udział jej emisji w stosunku do wszystkich monet produkowanych w Rzeczypospolitej:

• w latach 1580–1601 trojaki ryskie stanowiły 21,94% całej produkcji (koronne – 64,28%, litewskie –13,78%)^[18],
• na początku XVII w. szelągi ryskie to 58,15% całej produkcji (litewskie – 33,34%, koronne – 8,5%)^[19].

Konsekwentne przestrzeganie ordynacji menniczej z 1580 roku zapewniło drobnicy ryskiej przez cały okres panowania króla Stefana prawie stałą relację do dukata i talara. W latach 1580–1586 płacono bowiem za dukata 56–57 groszy, czyli około 19 trojaków, a za talara – 35-36 groszy, czyli około 12 trojaków. Proporcje te utrzymywały się jeszcze przez kilka lat rządów Zygmunta, po czym gwałtownie wzrosła cena grubej monety. Pod koniec pierwszej ćwierci XVII wieku za dukaty i talary płacono dwu a nawet dwu i półkrotnie więcej^[17].

Ryskie monety złote, a z pewnością portugały, nie zatracając cech pieniądza obiegowego, pełniły raczej funkcję specjalną, o okolicznościowym charakterze^[17]:

• 12 grudnia 1586 r. umarł przedwcześnie Stefan Batory, zwycięski wódz, który doprowadził do związku Rygi z Rzecząpospolitą. Zabezpieczając skutecznie te obszary państwa, umożliwił miastu prowadzenie operacji handlowych i dalsze rozwijanie potencjału gospodarczego. Wybity portugał mógł więc być gestem wdzięczności.
• W maju 1592 roku w Krakowie odbył się ślub Zygmunta III Wazy z arcyksiężniczką Anną i koronacja Rakuszanki. Przedstawiciele bogatej Rygi zgodnie ze zwyczajem przekazali młodej parze cenne podarki, wśród których zapewne nie zabrakło portugałów z aktualną datą.

Monety miejskie^{[20][11][10][12][21]}

Monety bite w okresie panowania Stefana Batorego nosiły zazwyczaj skróconą wersję tytulatury królewskiej^[22]:

na awersie, a na rewersie skracany napis:

Ma monetach umieszczano herby^[23]:

• Pogoń i Orzeł,
• inicjał S z herbem rodowym Batorych – Wilcze Kły,
• mały, średni, albo wielki herb Rygi.

Metrologia monet bitych w tym okresie przedstawiała się następująco^[24]:

W przypadku emisji Zygmunta III Wazy na awersie skracano tytulaturę władcy^[24]:

lub też zamiast DVX LITVANIAE:

Na rewersie zaś pojawiał się skrót napisu^[24]:

a umieszczanymi herbami były:

• Orzeł i Pogoń,
• inicjał S z herbem Wazów (Snopek),
• jabłko z krzyżem,
• 5-polowa tarcza z herbami Korony i Litwy,
• mały, średni, albo wielki herb Rygi.

Metrologia monet bitych w okresie Zygmunta III przedstawiała się następująco^[24]:

Denar

Denar 1582

Bity w jednym roku, za panowania Stefana Batorego^[20].

1. denar, 1582, R7

Szelągi

Bity zarówno za panowania Stefana Batorego jak i Zygmunta III Wazy^[20].

• awers: ukoronowana cyfra królewska S, na niej tarcza Batorych albo Wazów, dookoła tytulatura władcy,
• rewers: ozdobna tarcza herbowa Rygi, dookoła napis, ewentualnie rok i znak mincerza.

Ostatni szeląg został wybity z datą 1622, a więc już w roku następującym po zdobyciu miasta przez Szwedów (1621).

Szeląg ryski[20]
Rocznik	Data na monecie	Stopień rzadkości	Uwagi	Zdjęcie
Stefan I Batory
bezrocznikowy	–	R6
1580	8-0	R8
1582	8-Z	R1
1583	8-3	R8	istnienie niepewne
1584	8-4	R1	istnieją dwie odmiany
1585	8-5	R	istnieją trzy odmiany
1586	8-6	R1	istnieją trzy odmiany, jedna – R4
Zygmunt III Waza
bezrocznikowy	–	R6
omyłkowy	203	R*
1587	87	R*
1588	88	R*
	8-8	R2
1589	89	R*
	8-9	R1
1590	90	R5
	9-0	R1
1591	91	R3
	9-1	R1
1592	9Z	R
1593	93
1594	94
1595	95
1596	96
1597	97
1598	98
1599	99
1600	600	R
1601	601
1602	60Z
1603	603	R
1604	604	R1	istnieje odmiana z odwróconą 4 (R3)
1605	605
1606	606
1607	607
1609	609		istnieje odmiana ze snopkiem (R4)
	1609	R
	16-09	R2
1610	10	R6
	610	R5
	1610	R
1611	611	R5
		R1
1612	1-Z omyłkowo	R8
	12	R7
	1612	R	istnieje odmiana z odwróconą 6 daty (R5)
	1 12	R5
1613	613	R3
	1613	R1	istnieje odmiana ze snopkiem[25] (R7)
1614	14	R5
	614	R6
	1614	R2
1615	1615	R
1616	16	R8
	1616	R
1617	17	R5
	1617	R
1618	18		istnieją trzy odmiany z innymi znakami po roku (R2, R4, R8)
	1618	R4
1619	19
	1619	R7
1620	Z-0
	Z0		istnieje odmiana z innym znakiem (R1)
	620	R
	6Z0
1621	Z-1	R
1622	Z-2	R6	istnienie tego rocznika jest obecnie kwestionowane[26]

Grosze

Za Stefana Batorego na awersie było umieszczone popiersie króla otoczone jego tytulaturą. Rewers natomiast występował w dwóch wersjach^[20]:

• w 1581 r. dwie złączone i ukoronowane tarcze herbowe Korony i Litwy, otoczone dookoła napisem,
• od 1581 r. herb Rygi otoczony napisem.

Na rewersie występował również rok bicia w różnych formach^[20].

Za panowania Zygmunta III Wazy^[20]:

• awers: 5-polowa tarcza herbowa Korony i Litwy otoczona tytulaturą władcy,
• rewers: jabłko otoczone napisem, rok bicia i znak mincerza.

Grosz ryski[20]
Rocznik	Data na monecie	Stopień rzadkości	Uwagi	Zdjęcie
Stefan I Batory
1581	15-81	R2	dwie tarcze herbowe na rewersie
	15-81	R8	dwie tarcze herbowe na rewersie, dodatkowy herb Batorych na awersie
	8-1	R1	herb Rygi na rewersie
1582	8-Z	R1
1583	8-3	R1
1584	8-4	R1
Zygmunt III Waza[23]
1616[23]	1-6	R5
1617[23]	1-7	R6

Grosze z lat 1616 i 1617 były w starszych opracowaniach klasyfikowane jako półtoraki^[9][22], jednak w źródłach XXI w. wymieniane są już jako monety jednogroszowe^[23].

Półtoraki

Źródła z XXI w. utrzymują, że był bity jedynie za panowania Zygmunta III Wazy w roku 1620^[27]. We wcześniejszych opracowaniach wymieniano również roczniki 1616 i 1617^[9][23].

• awers: 5-polowa tarcza herbowa Korony i Litwy otoczona tytulaturą władcy,
• rewers: jabłko otoczone napisem, rok bicia i znak mincerza.

Półtorak ryski[23][20]
Rocznik	Data na monecie	Stopień rzadkości	Uwagi	Zdjęcie
Zygmunt III Waza[27]
1620	Z-0	R2	ze znakiem mincerza, bez herbu Rygi
	Z-0	R3	bez znaku mincerza, z herbem Rygi
	Z-0	R5	ze znakiem mincerza u góry, z herbem Rygi

Trojaki

Bity zarówno za Stefana Batorego jak i Zygmunta III Wazy^[20].

• awers: ukoronowane popiersie króla otoczone tytulaturą,
• rewers: nominał III u góry, pośrodku mały herb Rygi, po dwóch jego stronach rok bicia, pod nim napis w czterech wierszach.

Istnieją wątpliwości co do istnienia trojaka z rocznika 1580. Dla rocznika 1581 podawane jest również istnienie wersji z dwupolową, ukoronowaną tarczą na rewersie – zamiast napisu wierszowego^[6].

Trojak ryski[20]
Rocznik	Data na monecie	Stopień rzadkości	Uwagi	Zdjęcie
Stefan I Batory
1580	15-80	R8	średni herb Rygi, istnienie niepewne, według Gumowskiego w zbiorach Radziwiłłów
1581	15-81	R*	dwie tarcze herbowe na rewersie, mały herb Rygi
	15-81	R4	średni herb Rygi na rewersie
1582	8-Z	R
1583	15-83	R
1584	15-84	R
1585	15-85	R	istnieją 3 odmiany, jedna R5
1586	15-86	?
Zygmunt III Waza
1566	15-66 omyłkowo	R8
1588	15-88	R2
1589	15-89	R2	istnieje 5 odmian, w tym jedna R3, dwie R4
1590	15-90	R1	mała głowa, istnieje odm. z dużą głową (R4)
1591	15-91
1592	15-92	R3
	15-9Z
1593	15-93
1594	15-94
1595	15-95
1596	15-96
1597	15-97
1598	15-98
1599	15-99		istnieje odmiana ze znakiem mincerskim przed GE (R2)[28]
1600	16-00	R2[29]
1619	16-19	R4	duża głowa
		R3	mała głowa

Dukaty

Dukat ryski

Bity zarówno za Stefana Batorego jak i Zygmunta III Wazy^[20].

• awers: ukoronowane popiersie króla otoczone tytulaturą,
• rewers: herb Rygi otoczony napisem.

W przypadku pierwszego rocznika Zygmunta III Wazy (1588) podawana jest również informacja o istnieniu wersji dukata ze stojącą postacią, zamiast popiersiem króla na awersie^[20].

Portugały

Portugał ryski

Bity w 1586 r. za panowania Stefana Batorego, oraz w 1592 r. za panowania Władysława III Wazy^[20].

• awers: popiersie Stefana Batorego albo postać Zygmunta III Wazy, otoczona tytulaturą władcy,
• rewers: herb Rygi otoczony napisem.

Monety Rzeczypospolitej bite w Rydze^[24]

W Rydze bito również monety nienoszące symboliki ani nazwy miasta, oznaczane jednak inicjałami mincerzy ryskich. Były nimi następujące walory:

Zobacz też

• systemy monetarne w Polsce
• mennica w Rydze
• monety I Rzeczypospolitej
• monety polskie

Przypisy

Linki zewnętrzne

• https://e-numizmatyka.pl/portal/strona-glowna/monety/lista-artykulow/Ryga.html
• http://www.rustypennies.com/catalog/riga_coins.html