Monety próbne II Rzeczypospolitej i Generalnego Gubernatorstwa

Dyskusyjna moneta próbna/obiegowa 5 złotych 1925 Konstytucja

Dyskusyjna moneta próbna/obiegowa/bulionowa 10 złotych 1925 Bolesław Chrobry

Dyskusyjna moneta próbna/obiegowa/bulionowa 20 złotych 1925 Bolesław Chrobry

Monety próbne II Rzeczypospolitej i Generalnego Gubernatorstwa – monety bite i niewprowadzone do obiegu w okresie II Rzeczypospolitej i czasach Generalnego Gubernatorstwa jako monety pamiątkowe, kolekcjonerskie lub próbne technologiczne^[1][2]. Niekiedy z grupy tej wyłączane są monety początkowo przeznaczone do wprowadzenia do obiegu, które jednak z różnych przyczyn nigdy nie znalazły się w obrocie pieniężnym. Dotyczy to wersji podstawowych monet^[3]:

• 5 złotych 1925 Konstytucja ze srebra – próbna/obiegowa,
• 10 złotych 1925 Bolesław I Chrobry ze złota – próbna/obiegowa/bulionowa,
• 20 złotych 1925 Bolesław I Chrobry ze złota – próbna/obiegowa/bulionowa,

których jednak bicia w innych metalach czy nieznacznie zmodyfikowanymi stemplami mają bezdyskusyjnie przypisywany status monet próbnych^[4].

Monety próbne II Rzeczypospolitej

W okresie II Rzeczypospolitej generalnie monety określane jako próbne sprzedawano w Gabinecie Numizmatycznym Mennicy Państwowej. Emisja była zorganizowana poprzez sekwencyjne zamawianie 10–15 egzemplarzy jednej monety i wystawianie ich do sprzedaży w sklepie mennicy. Po wyczerpaniu transzy wybijano kolejną partię. Zazwyczaj nakłady uzupełniano do 100 sztuk, choć reguły tej nie zawsze przestrzegano. Takie postępowanie wynikało głównie z niezbyt dużego na owe czasy zainteresowania tematem. Jeszcze w 1934 r. można było swobodnie kupić w sklepie mennicy monetę 5 złotych 1925 Konstytucja w cenie 15 złotych, a w owym czasie cena ta niewiele przekraczała wartość kruszcu. Taki sposób emisji i sprzedaży monet próbnych zaowocował dużymi różnicami w metalach, z jakich były one wybijane. Nie zwracano zbytnio uwagi czy kolejne kilkanaście monet będzie materiałowo i wagowo identyczne z poprzednimi partiami. W konsekwencji monety określane jako tombak, brąz czy miedź były efektem dostępności krążków w czasie realizacji kolejnego zamówienia. Podobna sytuacja dotyczyła srebra – raz była to próba 900, potem 925 i wreszcie 950^[5].

Specjalne zarządzenie z 1925 roku nakazywało umieszczanie na wszystkich monetach próbnych kolekcjonerskich wypukłego napisu „PRÓBA”. Nie zawsze tego przestrzegano. Zdarzały się monety nieoznakowane, lub z dobijanym później puncą wklęsłym napisem. Czasami korzystano z dwóch krojów pisma do oznaczania „PRÓBY” tego samego wzoru monety, tworząc niekiedy odmiany odmian – najprawdopodobniej specjalnie dla kolekcjonerów^[6].

Monety pamiątkowe

Monety pamiątkowe pojawiły się bardzo szybko po uruchomieniu mennicy. Już w kwietniu 1924 roku wybito pięciogroszówkę z datą „12 IV” dla upamiętnienia wizyty prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w mennicy. Później jeszcze pięciokrotnie umieszczano na stemplach monet obiegowych daty lub monogramy, albo zastępowano cały awers okolicznościowym tekstem^[5]. Monetami tego typu były^[7]:

Lp.	Moneta	Napis	Materiał	Nakład	Wydarzenie	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	5 groszy 1923 12/IV SW 24	12/IV SW 24	mosiądz	500	Wizyta w mennicy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego		P107a
2	5 złotych 1925 Konstytucja 3/V SW-WG	SW WG 3/V	srebro	100	Uchwalenie Konstytucji 3 maja		P140a
3	1 grosz 1925 21/V	21/V	brąz	1000	Poświęcenie mennicy		P102
4	2 grosze 1925 27/X IM 26	27/X IM 26	brąz	600	Wizyta w mennicy prezydenta Ignacego Mościckiego		P105
5	5 groszy 1929 Zjazd w Poznaniu	II ZJAZD NUMIZMATYKÓW I MEDALOGRAFÓW POLSKICH W POZNANIU 3.VI.1929	brąz	45	Wybita dla uczestników zjazdu		P109a
6	5 złotych 1930 Wizyta w Brukseli	VISITE A LA MONNAIE DE BRUXELLES PAR SON EXCELLENCE M. JACKOWSKI MINISTRE DE POLOGNE	brąz	nieznany	Wizyta ministra Jackowskiego w mennicy w Brukseli	awersrewers	P143a
7			srebro			awersrewers	P143b

Do emisji pamiątkowych zaliczane są też zestawy monet przeznaczone na prezenty. Były to kompletne roczniki z lat 1930, 1931 i 1932 wybite specjalnie polerowanymi stemplami^[5].

Oddzielną grupę stanowią okolicznościowe klipy. Monety te, początkowo bite na gładkich, kwadratowych płytkach doczekały się z czasem oddzielnych projektów, zajmujących całą powierzchnię kwadratu. O wyjątkowym charakterze tych emisji świadczą też oryginalne, ozdobne pudełka w jakich je sprzedawano^[5]. W sumie wybito cztery rodzaje takich monet^[9]:

Lp.	Klipa	Napis	Materiał	Nakład	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	Klipa 10 złotych 1933 Jan III Sobieski[10]	PRÓBA	srebro	100		P154a
2	Klipa 10 złotych 1933 Romuald Traugutt		srebro	100		P156a
3	Klipa 10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki		srebro	300		P159
4	Klipa 5 złotych 1936 Żaglowiec		srebro	200		P149a
5			brąz	200		P149b

Monety kolekcjonerskie

Monety obiegowe bite stemplem o efekcie lustrzanym

Pierwszą grupę stanowiły monety kolekcjonerskie, które powstały w oparciu na wzorach monet obiegowych, poprzez wyróżnienie ich rodzajem stempla. Zaczęto używać stempli specjalnie częściowo zmatowionych kwasem lub polerowanych dla otrzymania efektu monety lustrzanej^[6]. Na początku XXI w. znane są następujące monety obiegowe II Rzeczypospolitej wybite stemplem o efekcie lustrzanym^[11]:

Lp.	Moneta		Nakład	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	1 grosz stempel lustrzany	1923	nieznany	nienotowana[12]	P101k
2		1930			P101m
3		1931			P101n
4		1932			P101o
5	2 grosze stempel lustrzany	1930	nieznany	nienotowana[13]	P104i
6		1931			P104j
7		1932			P104k
8	5 groszy stempel lustrzany	1930	nieznany	nienotowana[14]	P106i
9		1931			P106j
10		1932			P106k
11	20 groszy 1923 stempel lustrzany		10		P112e
12	50 groszy 1923 stempel lustrzany		nieznany		P118d
13	1 złoty stempel lustrzany	1925	nieznany		P124d
14	2 złote 1936 Żaglowiec stempel lustrzany		100	nienotowana[15]	P138c
15	5 złotych Nike stempel lustrzany	1928	nieznany		P142d
16		1930			P142j
17		1931		nienotowana[16]	P142p
18		1932		nienotowana[16]	P142r
19	5 złotych 1930 Sztandar stempel lustrzany	stempel płytki	200		P144b
20		stempel głęboki	nieznany		P144c
21	5 złotych Polonia stempel lustrzany	1932	nieznany	awersrewers	P145e
22	5 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki stempel lustrzany		100	awersrewers	P146b
23	10 złotych Polonia stempel lustrzany	1932	nieznany		P152c
24		1933[17]	nieznany		P152h
25	10 złotych 1933 Jan III Sobieski stempel lustrzany		100		P153b
26	10 złotych 1933 Romuald Traugutt stempel lustrzany		100		P155b
27	10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki stempel lustrzany		200		P158d

Mimo dokumentacji w katalogach aukcyjnych nie udało się ustalić okoliczności wybicia stemplami lustrzanymi 20- i 50-groszówek z datą 1923, które w XXI w. pojawiły się na aukcjach ze wskazaniem na mennicę wiedeńską. Ich wizerunki różnią się jednak rysunkiem od monet obiegowych^[5].

Monety próbne kolekcjonerskie

Bite stemplem zwykłym

Drugą grupę stanowiły próby kolekcjonerskie, tzn. wzory monet obiegowych z napisem „PRÓBA” oraz wzory monet, które nie trafiły do obiegu, z napisem „PRÓBA” lub bez, bite w niewielkich nakładach, z reguły poniżej 200 sztuk, przeznaczone do obrotu kolekcjonerskiego. Na początku XXI w. do grupy tej zaliczane są numizmaty^[18]:

Lp.	Moneta	Napis	Materiał	Nakład	Uwagi	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	1 grosz 1923 KN	KN	brąz	30	bita stemplem odwróconym		P101a
2	1 grosz 1927		srebro	100			P101e
3	2 grosze 1923 Dwukrotny rewers		brąz	125	obie strony monety identyczne		P103a
4	2 grosze 1927		srebro	100			P104e
5			nikiel	20		nienotowana[19]	P104d
6	5 groszy 1923[20]		srebro	100			P106c
7			mosiądz	10	wklęsły napis na rancie „MENNICA PAŃSTWOWA”		P106d
8	5 groszy 1925		aluminium	15		awersrewers	P106e
9	10 groszy 1938	PRÓBA	brąz	100	stary orzeł (awers Wojciecha Jastrzębowskiego)	nienotowana[21]	P111a
10	20 groszy 1923		mosiądz	30			P112a
11	20 groszy 1924		nikiel	10			P112c
12	20 groszy 1938[22]	PRÓBA	żelazo niklowane	100	nowy orzeł (awers Józefa Aumillera), istnieją również monety bez napisu „PRÓBA” (P114b)[22]	awersrewers	P114a
13	50 marek polskich 1923		brąz	120	nominał „50” bez nazwy „marek polskich”, istnieją również bicia w srebrze na innej monecie (P117f)[23]	awersrewers	P117a
14			srebro	12		awersrewers	P117b P117f
15	50 groszy 1923		mosiądz	30		awersrewers	P118a
16	50 groszy 1938	PRÓBA	żelazo (niklowane)[24]	120	nowy orzeł (awers Józefa Aumillera), średnica 23 mm	awersrewers	P121a (P121b)
17				100	nowy orzeł (awers Józefa Aumillera), średnica 24,5 mm		P122a (P122b)
18			aluminium	10	nowy orzeł (awers Józefa Aumillera), średnica 23 mm	awersrewers	P121c
19	50 groszy 1938 Duże cyfry 50	PRÓBA	żelazo niklowane	200	nowy orzeł (awers Józefa Aumillera), średnica 24,5 mm	nienotowana[25]	P123a
20	1 złoty 1924	ESSAI	srebro	15	przed „1924” róg, po „1924” pochodnia		P124a
21				8	po „1924” litera H	awersrewers	P124c
22	1 złoty 1928 Wieniec zbożowy		nikiel	15	istnieją egzemplarze bite w miedzi (P125c)[26]		P125a
23			tombak	8		awersrewers	P125b
24			brąz	125			P125d
25	1 złoty 1928 Wieniec dębowy		nikiel	35	ze znakiem mennicy warszawskiej po „ZŁOTY”		P126a
26			brąz	32	ze znakiem mennicy warszawskiej po „ZŁOTY”, istnieją egzemplarze bite w brązie stemplem odwróconym (P126bb)[22]	awersrewers	P126b
27		PRÓBA	nikiel	110	bez znaku mennicy warszawskiej, istnieją egzemplarze ze znakiem mennicy po „ZŁOTY” (P126c)[27], istnieją egzemplarze bite stemplem lustrzanym (P126e)[28]		P126d
28	1 złoty 1928 Wieniec kwiatowy przewiązany		nikiel	30	ze znakiem mennicy warszawskiej po „ZŁOTY”		P127a
29			brąz	105		awersrewers	P127b
30			miedź	5			P127c
31	1 złoty 1929 Wieniec kwiatowy nieprzewiązany	PRÓBA	nikiel	115	bez znaku mennicy, awers M. Kotarbińskiego jak na obiegowej złotówce z 1929 r. istnieją egzemplarze bez napisu „PRÓBA” (P128e)[29], istnieją egzemplarze bite stemplem lustrzanym (P128f)[30]		P128d P128e
32	1 złoty 1929		miedź[31]	12	masa 7,05 grama	nienotowana[31]	P129a
33			brąz[32]	12	masa 4,75 grama		P129h
34		PRÓBA	aluminium	10	wklęsły napis „PRÓBA” z lewej strony na rewersie[33]		P129c
				10	wklęsły napis „PRÓBA” z prawej strony na rewersie[34]		P129e
35				12			P129b
36	1 złoty 1932 Polonia	PRÓBA[35]	srebro	120			P131a
37			brąz	100			P131b
38	2 złote 1924		mosiądz	40	bez żadnego znaku mennicy		P133f
39			srebro	100			P133a
40		ESSAI		15	przed „1924” róg, po „1924” pochodnia		P133c
41				60	po „1924” litera H, bita stemplem odwróconym		P133d
42				10	przed „1924” znak mennicy Warszawa	awersrewers	P133j
43	2 złote 1925		srebro	10	po „1925” znak mennicy Warszawa		P133g
44	2 złote 1927		srebro	100			P136a
45		PRÓBA		100			P136d
46			brąz[36]	10	na rewersie wklęsły napis „PRÓBA”		P136f
47	2 złote 1933 Polonia	PRÓBA	srebro	110			P137a
48			brąz	100			P137b
49	2 złote 1936 Żaglowiec	PRÓBA	srebro	100	istnieją monety z większym napisem „PRÓBA” (P138f)[37]		P138a P138f
50	5 złotych 1925 Konstytucja 100 perełek		mosiądz	60	znak mennicy warszawskiej na awersie	awersrewers	P139b
51	5 złotych 1925 Konstytucja 81 perełek		tombak	100	znak mennicy warszawskiej na awersie		P139a
52	5 złotych 1927 Nike	PRÓBA	srebro	81			P141a
53				20			P141c
54			brąz	100			P141d
55	5 złotych 1928 Nike stempel głęboki		srebro	20	wklęsły napis na rancie „SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX” (P142a) albo bez napisu (P142b)		P142a P142b
56	5 złotych 1930 Sztandar stempel głęboki	PRÓBA	brąz	20	napis „PRÓBA” wklęsły	awersrewers	P144a
57	5 złotych 1933 Polonia	PRÓBA	srebro	100		awersrewers	P145b
58			brąz	100		awersrewers	P145c
59	5 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki	PRÓBA	srebro	100			P146a
60			brąz	100			P146c
61	5 złotych 1936 Żaglowiec	PRÓBA	srebro	110	istnieją monety z większym napisem „PRÓBA” (P148c)[38]		P148a P148c
62	10 złotych 1925 Profile kobiety i mężczyzny		brąz	100	moneta bez znaku mennicy warszawskiej		P150a
					moneta ze znakiem mennicy warszawskiej[39]		P150d
63			srebro	50			P150b
64	10 złotych 1925 Bolesław Chrobry		brąz	154	ząbkowanie rantu z „linią” (P151f) albo „bez linii” (P151a)[40]		P151a P151f
65	10 złotych 1932 Polonia	PRÓBA	srebro	100	napis „PRÓBA” wypukły		P152a
66			brąz	10	napis „PRÓBA” wklęsły		P152b
67	10 złotych 1933 Polonia	PRÓBA	brąz	100		awersrewers	P152d
68	10 złotych 1933 Jan III Sobieski	PRÓBA	srebro	100			P153a
69	10 złotych 1933 Romuald Traugutt	PRÓBA	srebro	100			P155a
70	10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki	PRÓBA	srebro	100			P158a
71			brąz	100		awersrewers	P158b
72	10 złotych 1934 Klamry	PRÓBA	srebro	100	średnica 33 mm		P160a
73			tombak[41]	3			P160c
74			żelazo niklowane	130	średnica 23 mm	nienotowana[42]	P161a
75	10 złotych 1938 Klamry	PRÓBA	aluminium	10			P169
76	20 złotych 1924 Monogram RP		brąz	120			P162b
77			srebro	10		awersrewers	P162a
78	20 złotych 1925 Bolesław Chrobry		brąz	35			P163a
79			nikiel[43]	20		nienotowana[43]	P163b
80	20 złotych 1925 Polonia		brąz	105			P164a
81			miedź	10			P164b
82			srebro	12		nienotowana[44]	P164c
83			złoto	5			P164e
84	50 złotych 1924 Klęczący rycerz		miedź	105			P165a
85	100 marek polskich 1922 Józef Piłsudski		brąz	100			P166b
86			miedź	60		awersrewers	P166a
87			srebro	50	istnieją monety z „małym” (P166e) albo z „dużym” orłem na awersie (P166h)[45]		P166e P166h
88			mosiądz	10	istnieją monety z „małym” (P166c) albo z „dużym” orłem na awersie (P166i)[46]	awersrewers	P166c P166i
89			cyna	4		nienotowana[47]	P166d
90			złoto	3			P166f
91	100 złotych 1925 Mikołaj Kopernik[48]	PRÓBA	srebro		średnica 35 mm		brak
92	100 złotych 1925 Mikołaj Kopernik		srebro	50	średnica 20,5 mm		P168a P168d
93			brąz	100			P168b

Bite stemplem o efekcie lustrzanym

Niekiedy poprawione stemple wykorzystywano również do specjalnego bicia niektórych monet nieobiegowych, bądź próbnych wersji monet obiegowych (z umieszczonym napisem „PRÓBA”), tworząc w ten sposób kolejną, trzecią grupę monet kolekcjonerskich. Nakłady większości monet tego typu są nieznane, co może wskazywać, że poza kilkoma wyjątkami, w ogromnej większości powstawały one przy okazji lub w ramach zwykłych emisji kolekcjonerskich. Na początku XXI w. znane są takie egzemplarze^[49][50]:

Lp.	Moneta	Napis	Materiał	Nakład	Uwagi	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	20 groszy 1924 stempel lustrzany		nikiel	nieznany		nienotowana[51]	P112d
2	1 złoty 1924 stempel lustrzany	ESSAI	srebro	40			P124b
3	1 złoty 1928 wieniec dębowy stempel lustrzany	PRÓBA	nikiel	nieznany			P126e
4	1 złoty 1929 wieniec kwiatowy nieprzewiązany stempel lustrzany	PRÓBA	nikiel	nieznany			P128f
5	2 złote 1927 stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P136e
6				100			P136b
7	2 złote 1936 Żaglowiec stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P138b
8	5 złotych 1925 Konstytucja 81 perełek ze znakiem mennicy stempel lustrzany		srebro	nieznany			P139f
9	5 złotych 1925 Konstytucja 81 perełek bez znaku mennicy stempel lustrzany		srebro	nieznany	z napisem na rancie (P139m) albo bez napisu (P139k)	awersrewers	P139m P139k
10	5 złotych 1927 Nike stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P141e
11	5 złotych 1933 Polonia stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P145f
12	5 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany			P146e
13			brąz			awersrewers	P146d
14	5 złotych 1936 Żaglowiec stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany			P148d
15	klipa 5 złotych 1936 Żaglowiec stempel lustrzany		srebro	nieznany			P149c
16	10 złotych 1933 Jan III Sobieski stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P153c
17	klipa 10 złotych 1933 Jan III Sobieski stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany[52]		awers i rewers	P154c
18	10 złotych 1933 Romuald Traugutt stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany		awersrewers	P155c
19	klipa 10 złotych 1933 Romuald Traugutt stempel lustrzany[53]		srebro	nieznany		awersrewers	P156b
20	10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	100			P158c
21			brąz[54]	nieznany		awersrewers	P158e
22	klipa 10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki stempel lustrzany[55]		srebro	nieznany		awersrewers	brak
23	10 złotych 1934 Klamry stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	nieznany	średnica 33 mm		P160e
24	20 złotych 1925 Bolesław Chrobry stempel lustrzany[43]		złoto	nieznany	wybita stemplem głębokim, rant gładki		P163c
25	100 złotych 1925 Mikołaj Kopernik stempel lustrzany	PRÓBA	srebro	100	średnica 35 mm, wklęsły napis na rancie: „SALUS REIPUBLICAE SUPREMA LEX” autor projektu – Stanisław Szukalski	awersrewers	P167a

Kolekcjonerskie odbitki monet w różnych metalach

Poza oficjalną ofertą wybijano także monety z najróżniejszych metali, w tym ze złota. Ilości wybitych w ten sposób egzemplarzy są nie do ustalenia. Monety te tworzą czwartą grupę monet kolekcjonerskich. O szczególnej atmosferze panującej w mennicy w stosunku do monet próbnych-kolekcjonerskich wspomina kustosz Gabinetu Numizmatycznego Władysław Terlecki, opisując praktykę wykonywania złotych odbitek dowolnych monet dla osób polecanych przez ośrodki władzy. Co prawda ustawa z 1924 roku dopuszczała bicie złotych monet z powierzonego złota, ale odnosiło się to wyłącznie do zatwierdzonych wzorów 10, 20, 50 i 100-złotówek^[6].

W opracowaniach o charakterze katalogowym opisywanych jest dużo różnych bić monet, szczególnie próbnych kolekcjonerskich, wykonanych w różnych metalach^[56], dla których typową jest informacja – nakład nieznany. Większość takich numizmatów to efekty praktyk opisywanych przez Władysława Terleckiego, a stosowanych przez Mennicę Państwową w okresie międzywojennym^[1].

Pod koniec drugiego dziesięciolecia XXI w. znane są następujące odbitki monet obiegowych bądź próbnych kolekcjonerskich bite w nieznanych nakładach w różnych metalach^[57]:

Lp.	Moneta		Materiał	Uwagi	Zdjęcie	Nr Parch[8].
1	1 grosz	1923	mosiądz	stemplem odwróconym	nienotowana[58]	P101b
2			złoto		nienotowana[58]	P101c
3			nikiel	znak mennicy Warszawa pod łapą orła z prawej strony	nienotowana[59]	P101d
4		1925	srebro			P101p
5		1927	złoto		nienotowana[60]	P101f
6		1928			nienotowana[60]	P101g
7		1932			nienotowana[12]	P101h
8	2 grosze 1923 Dwukrotny rewers		srebro			P103c
9			złoto		awers1awers2	P103d
10			nikiel		nienotowana[61]	P103e
11	2 grosze	1923	brąz	znak mennicy Warszawa pod łapą orła z prawej strony	nienotowana[62]	P104a
12			złoto		nienotowana[62]	P104b
13		1925	mosiądz		nienotowana[63]	P104c
14			miedź	cienki krążek, bez znaku mennicy	nienotowana[19]	P104g
15		1928	mosiądz	cienki krążek, znak mennicy Warszawa pod łapą orła z prawej strony	nienotowana[64]	P104h
16	5 groszy	1923[20]	brąz	bez znaku mennicy	awersrewers	P106a
17			nikiel		nienotowana[65]	P106b
18		1925	miedzionikiel	znak mennicy Warszawa pod łapą orła z prawej strony	awersrewers	P106f
19			cynk		awersrewers	P106g
20			mosiądz		nienotowana[14]	P106h
21	5 groszy 1923 12/IV SW 24		miedź		nienotowana[66]	P107b
22	5 groszy 1929 Zjazd w Poznaniu		mosiądz			P109b
23	10 groszy 1938		mosiądz		nienotowana[21]	P111b
24	50 marek polskich 1923		złoto			P117c
25			mosiądz		nienotowana[23]	P117d
26			miedź			P117e
27	50 groszy 1938 Duże cyfry 50		aluminium		nienotowana[25]	P123b
28			miedzionikiel			P123c
29	1 złoty 1928 Wieniec zbożowy		miedź		awersrewers	P125c
30	1 złoty 1928 Wieniec dębowy		brąz	bita stemplem odwróconym		P126bb
31			nikiel	na rewersie pod cyfrą „1” wypukły napis „PRÓBA”, znak mennicy Warszawa po „ZŁOTY”	awersrewers	P126c
32	1 złoty 1929		nikiel	jak obiegowa, ale bez znaku mennicy warszawskiej na rewersie	awersrewers	P129d
33	2 złote 1927		miedź	bez znaku mennicy warszawskiej	nienotowana[67]	P136c
34				znak mennicy Warszawa na awersie, wklęsły napis „PRÓBA”	awersrewers	P136i
35	2 złote 1936 Żaglowiec		aluminium	bez napisu „PRÓBA”		P138d
36				wklęsły napis „PRÓBA”		P138e
37	5 złotych 1925 Konstytucja 100 perełek		złoto		nienotowana[68]	P139c
38			srebro	znak mennicy warszawskiej na awersie znacznie większy niż na monetach bitych do obiegu		P139d
39			mosiądz		nienotowana[69]	P139e P139j
40	5 złotych 1925 Konstytucja 81 perełek		srebro	bez znaku mennicy warszawskiej na awersie, z napisem na rancie albo bez napisu		P139h P139l
41			złoto	ze znakiem mennicy warszawskiej na awersie		P139g
42	5 złotych 1925 Konstytucja 3/V SW-WG		złoto		nienotowana[70]	P140b
43	5 złotych 1927 Nike		brąz	na rewersie wypukły napis „PRÓBA”, rant gładki	nienotowana[71]	P141b
44			miedź	bez znaku mennicy Warszawa, bez napisu „PRÓBA”		P141f
45	5 złotych Nike	1928	miedź	bita stemplem głębokim		P142c
46				bita stemplem płytkim (jak obiegowa)		P142n
47			nikiel	z prawej na rewersie wklęsły napis „ESSAI”		P142e
48			mosiądz[72]	bita stemplem płytkim		P142y
49	10 złotych 1925 Profile kobiety i mężczyzny		złoto		nienotowana[73]	P150c
50	10 złotych 1925 Bolesław Chrobry		srebro	na rewersie wklęsły napis „PRÓBA”		P151b
51			miedź		nienotowana[74]	P151c
52			aluminium		nienotowana[75]	P151d
53			złoto	stempel głęboki, rant ząbkowany z linią, typowy dla bić próbnych w złocie[76]		P151e
54	10 złotych 1934 Klamry średnica 23 mm		miedzionikiel		awersrewers	P161d
55	20 złotych 1924 Monogram RP		złoto		nienotowana[77]	P162c
56	20 złotych 1925 Bolesław Chrobry		nowe srebro			P163d
57			miedź		awersrewers	P163e P163g
58			miedzionikiel			P163h
59	20 złotych 1925 Polonia		mosiądz			P164d
60	50 złotych 1924 Klęczący rycerz		brąz		awers i rewers	P165f
61			ołów		nienotowana[78]	P165b
62			aluminium			P165c
63			srebro		nienotowana[78]	P165e
64			złoto			P165d
65	100 marek polskich 1922		złoto	na awersie wklęsły napis „PRÓBA”	awersrewers	P166g
66	100 złotych 1925 Mikołaj Kopernik średnica 35 mm		miedź		nienotowana[79]	P167c
67			srebro	bita stemplem zwykłym bez napisu na rancie[80], istnieją bicia na monecie 1 rubel 1924 r[79].		P167b P168d
68	100 złotych 1925 Mikołaj Kopernik średnica 20,5 mm		miedź		nienotowana[81]	P168e
69			nikiel		nienotowana[82]	P168f
70			złoto		awersrewers	P168i P168c

Próby technologiczne

Prawdziwych prób technologicznych było stosunkowo niewiele. Według założeń nie miały one prawa opuszczać mennicy. Monet tych nie było nigdy w oficjalnej ofercie sprzedaży Gabinetu Numizmatycznego, jednak w nie do końca jasnych okolicznościach pojawiały się w obrocie kolekcjonerskim. Do monet próbnych technologicznych należą odbitki jednostronne lub wykonane na nietypowych krążkach w celu sprawdzenia jakość każdego nowo wyprodukowanego stempla. Używano do tego tanich krążków z miedzi czy brązu, a później srebra^[6].

Najwcześniejszą próbą technologiczną była moneta 50 groszy z 1919 r. przypisywana mennicy w Birmingham^[83], bita w miedzioniklu^[84][85], w okresie gdy w obiegu były marki polskie.

Próbami technologicznymi były belgijskie bicia z napisem „ESSAI” i tajemniczymi cyframi, a także filadelfijskie znaczone puncą „U.S.M.”, czy angielskie ze znakiem probierczym srebra^[6].

Warszawskie próby technologiczne nierzadko nie miały znaku mennicy lub pełnej daty. Często inną ich cechą charakterystyczną było użycie mikro napisu „PRÓBA”. Znaki te były tak małe, że niekiedy dublowano je większą puncą. Wklęsły napis wybity puncą używany był natomiast na monetach o zmiennej masie, żeby zabezpieczyć się przed trafieniem ich do obiegu. Brutalnie przybita punca chroniła też przed oszustwem w przypadku, gdy np. masa odbitki z brązu zbliżała się do masy monety ze złota.

Niepodważalną technologiczną próbą stempla było wybicie nietypowej wersji dziesięciozłotówki z Bolesławem I Chrobrym w połączeniu z awersem dwudziestozłotówki – unikatowej hybrydy, ponieważ na każdej stronie monety był inny nominał^[6].

Osobnym próbami technologicznymi były dziesięciozłotówki Polonia, na których znaki mennicy znajdował się na rewersie. Ośmiokrotne użycie znaku mennicy – herbu Kościesza – wyglądało tak, jakby rytownik chciał sprawdzić jakość puncy^[6].

Innym rodzajem prób technologicznych były „wynalazki” wybite w bizmucie. Nie można jednoznacznie określić kto, kiedy i gdzie wyprodukował te dziesięciozłotowe monety z datą 1934. Matryc użytych do ich wybicia nie ma w XXI w. w zbiorach Gabinetu Numizmatycznego Mennicy^[6].

• Monety próbne technologiczne
• 

  Jednostronna próba awersu 1 grosz 1923 awers

• 

  Jednostronna próba awersu 1 grosz 1923 rewers

• 

  50 groszy 1919 awers

• 

  50 groszy 1919 rewers

• 

  50 groszy 1938 ze starym orłem w brązie

• 

  50 groszy 1938 ze starym orłem w żelazie

• 

  Angielskie 2 złote 1924 ze znakiem probierczym awers

• 

  Angielskie 2 złote 1924 ze znakiem probierczym rewers

• 

  2 złote 1924 z innym orłem awers

• 

  2 złote 1924 z innym orłem rewers

• 

  ESSAI 5 złotych 1928 Nike nikiel

• 

  5 złotych 1932 Polonia z wklęsłym napisem PRÓBA

• 

  10 złotych Polonia 1932 głębokie bicie

• 

  Projekt 10 złotych 1934 Kobieta wybity w bizmucie awers

• 

  Projekt 10 złotych 1934 Kobieta wybity w bizmucie rewers

• 

  Projekt 10 złotych 1934 Nike wybity w bizmucie awers

• 

  Projekt 10 złotych 1934 Nike wybity w bizmucie rewers

• 

  Projekt 10 złotych 1934 statek wybity w bizmucie awers

• 

  Projekt 10 złotych 1934 statek wybity w bizmucie rewers

Monety próbne bite w okresie Generalnego Gubernatorstwa

Przez cały okres istnienia Generalnego Gubernatorstwa oficjalnymi środkami płatniczymi były wszystkie niesrebrne monety II Rzeczypospolitej, poza 50 groszy 1938, które wycofano z obiegu w 1942 r. Z biegiem jednak czasu monety te, najszybciej niklowe, znikały z obiegu tezauryzowane przez ludność. Władze okupacyjne postanowiły uzupełnić brakujący bilon wspomnianymi stalowymi monetami 50-groszowymi wybitymi jeszcze przez Bank Polski na wypadek wojny oraz 1-, 5-, 10- i 20-groszówkami bitymi według starych wzorów, ale w cynku. Tylko pięciogroszówka uległa istotniejszej modyfikacji, gdyż znacznie zmniejszono jej średnicę i postanowiono skorzystać z krążków z centralnym otworem. Rozpoczynając emisje w cynku wybito od 100 do 200 sztuk monet próbnych 1-, 2- i 5-groszowych, z wklęsłym napisem „PRÓBA”. Monety dwugroszowe nigdy nie doczekały się realizacji obiegowej^[86].

• Monety próbne bite w latach Generalnego Gubernatorstwa
• 

  1 grosz 1939 cynk PRÓBA awers

• 

  1 grosz 1939 cynk PRÓBA rewers

• 

  2 grosze 1939 cynk PRÓBA awers

• 

  2 grosze 1939 cynk PRÓBA awers

Źródła informacji o monetach próbnych II Rzeczypospolitej i Generalnego Gubernatorstwa

W początku XXI w. stan wiedzy o monetach próbnych II Rzeczypospolitej i Generalnego Gubernatorstwa to wynik wieloletnich obserwacji aukcji numizmatycznych, portali internetowych, kwerend przeprowadzonych w wiodących muzeach i analizy zgromadzonych dokumentów. Poza wiedzą polskich i rozrzuconych po świecie kolekcjonerów, bezcennymi źródłami okazują się również^[1]:

• komplet przedwojennych cenników wydawanych przez Gabinet Numizmatyczny Mennicy,
• prywatne archiwum Władysława Terleckiego, w tym jego autorski egzemplarz katalogu, w którym znajdują się odręczne poprawki maszynopisu,
• notatki największego na owe czasy kolekcjonera i handlarza jakim był Gustaw Soubise-Bisier,
• prywatne archiwum Edmunda Kopickiego, który podczas swojej wieloletniej pracy miał dostęp do największych prywatnych zbiorów, przy studiowaniu których sporządzał notatki i wykonywał odbitki ołówkowe wizerunków monet.

Pomimo to nie ma ostatecznej pewności, czy temat jest całkowicie zgłębiony i czy nie pojawią się jeszcze nieznane numizmaty próbne z tego okresu^[87].

10 groszy 1923 HF

W drugim i trzecim dziesięcioleciu XXI w. głównym opracowaniem poświęconym zagadnieniu monet próbnych okresu 1919–1939 jest praca Janusza Parchimowicza: „Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939”. Na przestrzeni jedenastu lat ukazały się dwa wydania tej książki – pierwsze w 2010 r., a drugie w 2021 r. O „niestabilności merytorycznej” zagadnienia polskich monet próbnych (nieobiegowych) pierwszej połowy XX w. mogą świadczyć zmiany i uzupełnienia jakie wprowadził Janusz Parchimowicz w drugim wydaniu swojej pracy, w tym między innymi:

• przesunięcia niektórych monet z grupy kolekcjonerskiej (o znanych nakładach) do grupy technologicznej albo bić w innych metalach (o nieznanych nakładach)^[88],
• usunięcie opisywanej w katalogach od drugiej połowy XX w. odmiany klipy z Janem III Sobieskim bez napisu „PRÓBA”^[89],
• rozpoznanie nowej odmiany monety 5 złotych 1925 Konstytucja o 82 zamiast 81 perełkach na rewersie^[90],
• opisanie monet próbnych niklowych: 10, 20 i 50 groszy z 1923 r. z mennicy Le Locle oznaczonych wklęsłą puncą HF na rewersie, mimio że autor w słowie wstępnym przedstawił wyniki swojej analizy prównawczej nasuwające wątpliwości co do autentyczności tych, uznawanych przez rynek kolekcjonerski, wersji próbnych monet obiegowych (wykonania wklęsłych znaków puncą w latach dwudziestych XX w. w mennicy Le Locle)^[91].

Zobacz też

• moneta próbna
• klipy II Rzeczypospolitej
• lista monet obiegowych II Rzeczypospolitej
• lista monet wprowadzonych do obiegu w GG
• monety próbne niklowe
• monety próbne mosiężne
• monety próbne kolekcjonerskie (1964–1991)
• monety polskie

Przypisy

Bibliografia

• Parchimowicz J.: Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, Nefryt, Szczecin 2010, ISBN 978-83-87355-65-4.
• Chałupski J.: Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w., część druga, II Rzeczpospolita. Generalne Gubernatorstwo 1918–1945, Sosnowiec 2008.