Morąg

Morąg

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	ostródzki
Gmina	Morąg
Prawa miejskie	1327
Burmistrz	Tadeusz Zbigniew Sobierajski
Powierzchnia	6,11 km²
Wysokość	115 m n.p.m.
Populacja (2017) • liczba ludności • gęstość	14 042 2298 os./km²
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	14-300, 14-331
Tablice rejestracyjne	NOS
Położenie na mapie gminy Morąg Morąg
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Morąg
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Morąg
Położenie na mapie powiatu ostródzkiego Morąg
53°54′58,57″N 19°55′40,25″E/53,916269 19,927847
TERC (TERYT)	2815084
SIMC	0964850
Urząd miejski ul. 11 Listopada 9 14-300 Morąg
Strona internetowa

Morąg (niem. Mohrungen) – miasto w północnej Polsce, w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie ostródzkim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Morąg.

Według danych GUS z 19 lipca 2017 miasto liczyło 14 042 mieszkańców^[1].

Morąg leży we wschodniej części historycznych Prus Górnych^[2] zwanej Hockerlandią, obejmującej tereny dawnej Pogezanii^[3][4] oraz Powiśla^[5]. Dawniej siedziba powiatu morąskiego. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Od północnego wschodu Morąg graniczy z jeziorem Skiertąg, z południowego zachodu znajduje się tzw. „Rozlewisko Morąskie” z ostoją ptactwa wodnego. Gniazduje na niej około 150 gatunków ptaków^[6], w tym między innymi: kania rdzawa, kania czarna, orlik krzykliwy, trzmielojad, błotniak zbożowy, bielik, krogulec i kobuz^[7].

Nazwa miasta

Jezioro Skiertąg

Rozlewisko Morąg

Nazwa miasta w dokumentach, począwszy od średniowiecza, zapisywana była różnie: Moring, Moringen, Merinck, Maronis, Marung, Morung, Morungen, Mohrungen (ostatnia nazwa obowiązywała do 1945).

Według Andrzeja Wakara nazwa ta jest pochodzenia pruskiego i wywodzi się od pruskiej nazwy Jeziora Morąskiego: Mawrin, Maurin lub Morina (taką interpretację sformułował anonimowy autor dodatku do kroniki Piotra z Dusburga)^[8]. Za hipotezą, że nazwa miasta jest pochodzenia pruskiego przemawia również sufiks „-ąg” (niem. – ung, -ungen) występujący w nazwach pochodzenia pruskiego, np. Elbląg, Bartąg, Wadąg, Skiertąg i inne (por. podobieństwo nazwy położonego ok. 10 km na wschód jeziora Marąg i rzeki o tej samej nazwie)^[8].

Natomiast Arthur Weyde – burmistrz i autor niemieckiej monografii Morąga – wysunął hipotezę, że nazwę nadali pierwsi mieszkańcy miasta, którzy przybyli z południowego Harzu w Niemczech, z miasta o niemal identycznej nazwie – Morungen(niem.) (dawniej Mohrungen), obecnie w landzie Saksonia-Anhalt^[9]. Z miasta tego pochodził słynny średniowieczny minnesänger Heinrich von Morungen. Chociaż nie udało się potwierdzić w źródłach, że osadnictwo na tereny Prus Górnych kierowano w wieku XIII i XIV właśnie z rejonów Harzu, to w obu regionach posługiwano się podobnym dialektem środkowoniemieckim. Nadawanie nazw nowym miejscom na wzór starych przez niemieckich osadników było częstym zwyczajem, podobne pochodzenia miały inne miasta regionu, np. Ostróda, Miłomłyn czy Zalewo^[8].

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946^[10].

Historia

Zachowane przebudowane skrzydło zamku krzyżackiego (XIV w.)

Stare Miasto w Morągu

Kościół św. św. Piotra i Pawła (XIV w.)

Teren Prus Górnych, zwany też Starymi Prusami, zamieszkiwany przez pruskie plemiona Pogezanów i Pomezanów, był pierwszą częścią Prus zajętych w XIII wieku przez Zakon krzyżacki wspierany przez książąt i rycerzy polskich, głównie z Mazowsza i Pomorza. Na mocy układu w Dzierzgoniu z 1249 tereny aż po rzekę Pasłękę stały się częścią Państwa zakonnego. Późniejszy rejon morąski podlegał komturom w Elblągu.

Około 1280 komturzy elbląscy rozpoczęli tu budowę drewnianej strażnicy, nad osuszonym później Jeziorem Morąskim. Zamek wzniesiono prawdopodobnie na miejscu dawnej pruskiej osady. Zamek ten stał się z czasem siedzibą urzędników Zakonu – wójtów.

W 1327 komtur elbląski Hermann von Öttingen w pobliżu zamku założył na prawie chełmińskim miasto Morąg. Nowe miasto otrzymało 108 łanów, a zasadźcą i pierwszym sołtysem został Piotr Sumpf (Peter von Sumpf). Miasto ulokowano w dogodnych warunkach terenowych, ułatwiających obronę. Od strony południowej dostępu broniło Jezioro Morąskie (obecnie Rozlewisko Morąskie), od zachodu – strumień zwany Młyńskim, od strony północnej znajdował się Staw Młyński, natomiast ze strony wschodniej wykopano dwa rowy wypełnione wodą. Na przełomie XIV i XV wieku miasto otoczono murami, w murach znajdowały się trzy bramy: ostródzka (wschodnia), pasłęcka (zachodnia). Miasto zbudowano na planie czworokąta. Od szczytu południowo-wschodniego stanął kościół parafialny pod wezwaniem św. Piotra i Pawła wraz z okazałą wieżą. Budowę kościoła zakończono w 1331, w 1370 drewnianą strażnicę przebudowano w murowaną twierdzę. Na środku rynku zbudowano ratusz (gotycki, najprawdopodobniej już w XV w.).

W 1410 Morąg został zajęty przez wojska Władysława Jagiełły, które spod Grunwaldu kierowały się na Malbork. W czasie wojny polsko-krzyżackiej (nazywanej „głodową”), w 1414 miasto zostało spalone. Od 1440 Morąg był członkiem antykrzyżackiego Związku Pruskiego. W 1454 Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo Zakonowi i poddał Prusy królowi polskiemu. Związkowcy opanowali zamek w Morągu przed 22 lutego 1454, a w czerwcu tego roku w Elblągu miasto złożyło hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi. Jednak w 1461 miasto zajęte zostało przez wojska Zakonu.

Po wojnie trzynastoletniej, od 1466, miasto pozostało w Prusach Zakonnych, które stanowiły lenno Polski. W 1470 w Morągu (prawdopodobnie na morąskim zamku) zmarł wielki mistrz zakonu krzyżackiego Henryk VI Reuss von Plauen.

Po sekularyzacji w 1525 Morąg należał do Prus Książęcych, które do 1657 stanowiły lenno Polski. Znajdował się na terenie okręgu górnopruskiego (oberlandzkiego), który powstał z połączenia komturii elbląskiej, ostródzkiej i dzierzgońskiej. Po zniesieniu urzędu wójtów krzyżackich, od 1525, Morąg był siedzibą starosty książęcego (sprawował władzę administracyjną nad powiatami Morąg i Miłakowo). Zamek krzyżacki został wtedy częściowo rozebrany, a pozyskane w ten sposób materiały zostały wykorzystane do budowy pałacu Dohnów. Miasto przez następne stulecia należało do państwa pruskiego. Podczas wojny polsko-szwedzkiej (1626–1629), pod Morągiem Szwedzi zatrzymali około 2 tys. żołnierzy elektora brandeburskiego, którzy zostali wysłani w celu pomocy dla polskiego króla^[11]. W XVII w. w czasie przemarszu wojsk szwedzkich miasto poniosło znaczne straty. W 1656 żołnierze szwedzcy w celach rabunkowych rozbijali nawet trumny, grabiąc kosztowności i odzież ze zwłok^[12]. Także pożar z 1697 przyniósł zniszczenia, m.in. częściowo zniszczony został ratusz i zameczek Dohnów, w 1754 spłonęło Polskie Przedmieście. Odbudowa miasta zajęła około 50 lat. Do XVIII w. w Morągu i okolicach nabożeństwa były odprawiane w języku polskim. W latach 1758–1762 Morąg był okupowany przez wojska rosyjskie. W 1807 miasto zajęły wojska Napoleona, stacjonował tu marszałek Bernadotte, późniejszy król Szwecji jako Karol XIV Jan i Norwegii jako Karol III. Według legendy podczas ataku pruskiej konnicy uniknął schwytania chowając się w stogu siana. Prawdopodobnie w Morągu przebywał również generał Jan Henryk Dąbrowski. Wojska napoleońskie ponownie przeszły przez miasto w 1812. Wtedy też doszło do zatargu mieszczan z żołnierzami armii francuskiej (napoleoński marszałek pisemnie domagał się ukarania winnych mieszczan, grożąc zniszczeniem miasta)^[8]. Pożary z lat 1822, 1848, 1858 i 1868 poczyniły mniejsze lub większe zniszczenia w Morągu. W 1832 po upadku powstania listopadowego w Morągu kwaterowało dwóch polskich oficerów, 36 podoficerów, 28 żołnierzy i lekarz wojskowy^[13].

Od XVIII wieku miasto było siedzibą powiatu. W 1938 miasto zajmowało powierzchnię 7312 m.kw. W dniu 23 stycznia 1945 miasto zostało zdobyte przez 10 korpus pancerny Armii Czerwonej, jednak w wyniku walk zostało poważnie zniszczone śródmieście. Po II wojnie światowej w granicach Polski. W czasach Polski Ludowej wybudowano zakłady przemysłu spożywczego, drzewnego i fabrykę materiałów budowlanych^[14], powstało kilkadziesiąt bloków mieszkalnych, osiedle domków jednorodzinnych, trzy szkoły podstawowe, stadion. Do 1975 było siedzibą powiatu morąskiego.

Do końca II wojny światowej w mieście istniał zbór baptystyczny, który posiadał kościół przy Reibnitzweg 4 (obecnie: ul. Kajki 4)^[15]

W Morągu stacjonował 19 Dywizjon Rakiet Taktycznych oraz 16 Pomorsko-Warmińska Brygada Zmechanizowana, którą zlikwidowano z końcem 2008.

Od maja 2010 w mieście stacjonują amerykańscy żołnierze 5 batalionu wchodzącego w skład 7 pułku artylerii obrony powietrznej (Rough Riders) obsługujący bazę rakiet Patriot^[16].

Ludność Morąga na przestrzeni lat

Ludność Morąga na przestrzeni lat

W czasie epidemii dżumy z lat 1709–1711 w okręgu morąsko-miłakowskim zmarło 860 osób. We wsi, należącej do miasta Morąg, noszącej wówczas nazwę Stary Raj zmarli wszyscy mieszkańcy^[8].

Wraz z rozrostem miasta zburzono dawne wieże oraz bramy miejskie (Brama Polska została rozebrana w 1815). Mury miejskie częściowo ocalały, gdyż wykorzystano je do budowy nowych domów. W ocalałym skrzydle zamku umieszczono szkołę i sąd powiatowy.

W grudniu 2008 według GUS miasto zamieszkiwało 14 147 osób^[17]. Gminę Morąg w 2010 zamieszkiwało 24 983 osób^[18].

Ludzie związani z Morągiem

Najwybitniejszy morążanin Johann Gottfried von Herder

W Morągu pracował jako nauczyciel polski duchowny luterański, ks. Wawrzyniec Rast. Tu urodził się, mieszkał i tworzył Johann Herder, wybitny pisarz i filozof niemiecki. W Morągu urodził się także Carl Leopold Lohmeyer, niemiecki farmaceuta, autor pierwszego drukowanego przewodnika po Tatrach (wydanego w Nysie w 1842)^[19]. Bywał tu również Józef Ignacy Kraszewski, najpłodniejszy polski pisarz, autor Starej Baśni, który w Morągu umieścił akcję wielu swoich książek historycznych. Zmarły w Morągu Zbigniew Nienacki nawiązywał w swoich powieściach do miasta, w morąskim Ratuszu rozgrywa się ważny wątek powieści Pan Samochodzik i Niewidzialni. W Morągu wychował się i mieszka znany polski raper Szpaku.

Zabytki

Gotycki ratusz

• Gotycki ratusz, zbudowany 1444 Zniszczony w późniejszych pożarach, poddany renowacji i przywrócony do użytkowania. Obecnie (2009) mieszczą się w nim siedziby organizacji pozarządowych.
• Pałac Dohnów zbudowany w latach 1562–1571 przez Achacego Dohnę, przebudowany w stylu barokowym w latach 1717–1719. Zniszczony w 1945 i odbudowany w latach 70. XX wieku. Obecnie mieści się w nim Muzeum Warmii i Mazur im. J. G. Herdera.
• Fragmenty miejskich murów obronnych i baszt z XIV wieku
• Pozostałości zamku krzyżackiego rozebranego w 1815. Obecnie w trakcie odbudowy i udostępniony do zwiedzania.
• Gotycki kościół parafialny pw. św. św. Piotra i Pawła z 1303–1331.
• Zabytkowe wieże ciśnień
• cerkiew prawosławna św. Włodzimierza z około 1920?, dawna kaplica ewangelicka, położona w obrębie cmentarza tego wyznania
• cmentarz żydowski założony w XIX wieku

Geografia

Rycina przedstawiająca panoramę Morąga

Morąg i Miłakowo w 1925

Położenie Morąga na szlaku komunikacyjnym oraz bliskość Polski, spowodowała napływ ludności polskiej do miasta już od wieku XVI. W wieku XVII Bramę Ostródzką zwano także Bramą Polską, natomiast przedmieście, które powstała za tą bramą (wzdłuż drogi do Ostródy i Olsztyna) nazywane było Polskim Przedmieściem.

W 1867 prywatny właściciel – za zgodą władz miasta – osuszył Jezioro Morąskie, znajdujące się z południowej strony miasta. Tym samym powstało Rozlewisko Morąskie.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Morąga w 2014^[20].

Transport

W Morągu działa dworzec kolejowy, na którym zatrzymują się pociągi PKP Intercity oraz Przewozów Regionalnych, a także przystanek osobowy Morąg Kolonia obsługiwany przez Przewozy Regionalne. Z Morąga można dojechać bezpośrednio m.in. do Warszawy, Szczecina, Koszalina, Słupska, Gdyni, Sopotu, Gdańska, Tczewa, Malborka, Elbląga, Pasłęka, Olsztyna, Kętrzyna, Giżycka, Ełku oraz Białegostoku. Dawniej kursował także bezpośredni pociąg do Ostródy oraz Ornety. Ostatni przejazd na tej trasie odbył się 30 czerwca 1992. W późniejszym czasie nieużywana linia została rozebrana.

W mieście funkcjonują prywatne linie autobusowe, które zapewniają częste połączenia z Olsztynem i Ostródą, rzadsze z Miłomłynem, Miłakowem, Wenecją, Zalewem, Braniewem, Ornetą, Elblągiem, Gdańskiem i innymi miejscowościami.

Stowarzyszenia i fundacje

• Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Nieodkrytych Tajemnic”
• Fundacja Pogezania
• Stowarzyszenie Ludności Niemieckiej Herder
• Związek Ukraińców w Polsce oddział Morąg
• Związek Harcerstwa Polskiego- Hufiec Morąg
• Morąscy Posiadacze Motocykli „MPM”
• Morąskie Stowarzyszenie Motocyklowe „Szerszeń”
• Morąskie Bractwo Historyczne „Mawrin”
• Morąskie Stowarzyszenie Biegowe „Finisz Morąg”
• Stowarzyszenie „Morąg aktywnie”

Media lokalne

• Telewizja lokalna „TV Morąg” – program emitowany w sieci telewizji kablowej Vectra
• Tygodnik „Gazeta Morąska” – wydawany na terenie gmin Morąg, Miłakowo, Zalewo.
  • portal informacyjny morag.wm.pl – witryna internetowa „Gazety Morąskiej”
• portal informacyjny mediagroupinfo.pl.

Wspólnoty religijne

Greckokatolicka cerkiew św. Jerzego

Cerkiew prawosławna św. Włodzimierza, współużytkowana przez ewangelików

Na terenie Morąga działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • filiał Morąg parafii w Ostródzie^[21]
• Kościół greckokatolicki:
  • parafia św. Jerzego^[22]
• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Józefa^[23]
  • parafia bł. Michała Kozala^[23]
  • parafia Trójcy Przenajświętszej^[23]
  • parafia wojskowa św. Królowej Jadwigi^[24]
• Kościół Zielonoświątkowy w RP:
  • zbór „Syloe”^[25]
• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
  • filia parafii św. Mikołaja w Ornecie^[26]
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Morąg-Południe^[27]
  • zbór Morąg-Północ (Sala Królestwa ul. Śląska 8)^[28][27].

Sport

Stadion miejski

W Morągu większość sportowców uprawia swoje dyscypliny w wielosekcyjnym klubie – Huragan Morąg. Klub ten zajmuje się następującymi dyscyplinami: piłka nożna, piłka koszykowa, piłka ręczna, piłka siatkowa kobiet, piłka siatkowa mężczyzn, szachy, tenis stołowy, tenis ziemny, lekkoatletyka, brydż sportowy. Sport uprawia się także w uczniowskich klubach sportowych „UKS” taekwondo, a także stowarzyszeniach np. Morąski Klub żeglarski Keja.

Od kwietnia 2013 działa Morąskie Stowarzyszenie Biegowe „Finisz Morąg” zrzeszające biegaczy, którego celem jest promocja aktywnego stylu życia oraz upowszechnianie biegania jako najprostszej formy ruchu. Finisz Morąg jest organizatorem wielu imprez sportowych na terenie Gminy Morąg (między innymi Grand Prix „Cztery pory roku” lub „przebiegnij kilometr, zdobądź złotówkę” podczas akcji WOŚP). MSB Finisz organizuje akcje charytatywne, wspólne treningi oraz wyjazdy na zawody sportowe.

Turystyka

Ostoja ptactwa wodnego

Baza turystyczna to głównie ośrodki wypoczynkowe i prywatne domki letniskowe na półwyspie nad jeziorem Narie, w Kretowinach, a także ośrodki wypoczynkowe i prywatne kwatery w Bogaczewie, hotele Hotel Elektor na Starym Mieście w centrum przy Ratuszu Morąg (przy miejskim stadionie), Irena (u wylotu na Olsztyn, Kretowiny), oraz kwatery prywatne.

Atrakcje turystyczne

Cmentarz żołnierzy Armii radzieckiej

Renesansowy Pałac Dohnów, obecnie Muzeum im. J. G. Herdera

Armaty z wojny francusko-pruskiej 1870–1871 przed morąskim ratuszem

Jedna z wież ciśnień w Morągu

• Punkt informacji turystycznej mieści się w ratuszu miejskim.
• Domy i kamieniczki z XIX i początku XX w.
• Fragmenty murów miejskich i baszt z XIV w.
• Kirkut – cmentarz dawnej morąskiej gminy żydowskiej, która rozwiązała się po dojściu Adolfa Hitlera do władzy.
• prawosławna cerkiew pw. św. Włodzimierza przy ul. Jana Henryka Dąbrowskiego 2. Jest to świątynia filialna parafii św. Mikołaja w Ornecie. Użytkowana też przez wyznawców Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (filiał parafii w Ostródzie). Zbudowana ok. 1920 jako kaplica cmentarna, położona na starym cmentarzu ewangelickim.
• Cmentarz żołnierzy armii radzieckiej
• Cmentarze katolickie
• Gotycki kościół św. Apostołów Piotra i Pawła z początku XIV w.
  • późnogotycka polichromia, odkryta podczas prac konserwatorskich
  • wyposażenie barokowe i rokokowe
  • drewniany krucyfiks z XIV w.
  • epitafia Dohnów
  • barokowy ołtarz główny z 1690 (pełna konserwacja w latach 2002–2006, przeprowadzona przez Małgorzatę Birezowską i Annę Szymańską)^[29]
  • rzeźbione organy z 1705
• Jeziora Skiertąg (Klasa czystości: bardzo zanieczyszczona)^[30] i Narie (zaliczane do II klasy czystości oraz do I kategorii podatności na degradację)^[31]
• Ostoja ptactwa wodnego Rozlewisko Morąskie (użytek ekologiczny, dawna nazwa Jezioro Morąskie) z gniazdującymi na niej 150 gatunkami ptaków. Wokół użytku wiedzie ścieżka edukacyjna z dwiema ambonami do obserwacji ptaków.
• Zamek krzyżacki z 1. połowy XIV wieku prawdopodobnie posadowiony na miejscu byłej pruskiej strażnicy (w trakcie odbudowy)
• Renesansowy pałac Dohnów z lat 1562–1570, a w nim Muzeum im. J. G. Herdera.
• Mury obronne i baszty z 1717
• Rynek z odbudowanym ratuszem gotyckim z około 1444
• Armaty pochodzące z wojny francusko-pruskiej.
• Trzy wieże ciśnień.
• Ośrodki wypoczynkowe nad jeziorem Narie – Kretowiny, Bogaczewo
• Morąska Izba Pamięci Historycznej w ratuszu miejskim

Morąskie szlaki rowerowe

szlak czerwony: długość 37,2 km. Morąg › Bogaczewo › Gulbity › Niebrzydowo Wielkie › Naryjski Młyn › Roje › Ponary › Boguchwały › Wilnowo › Lusajny Małe › Kretowiny › Dury › Morąg.

szlak niebieski: długość 36,5 km. Morąg › Raj › Lubin › Bożęcin › Ruś › Prośno › Tarda › Bartężek › Słonecznik › Wenecja › Kudypy › Jędrychówko › Morąg.

szlak zielony: długość 40,3 km. Morąg › Nowy Dwór › Chojnik › Kępa Kalnicka › Kalnik › Złotna › Markowo › Strużyna › Jurki › Morąg.

Współpraca międzynarodowa

• Velbert, Niemcy

Zobacz też

• Bitwa pod Morągiem
• Pałac Dohnów w Morągu, obecnie Muzeum im. Johanna Gottfrieda Herdera
• Wieża czarownic w Morągu
• Huragan Morąg
• Jezioro Narie

Przypisy

Bibliografia

• Morąg – z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1973.
• Arthur Weyde, Mohrungen in Ostpreussen, Morąg 1927
• Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 149

Linki zewnętrzne

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Morąg. morag.archiwa.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-15)].
• Morąg stary i nowy
• Plan miasta. morag.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-02-22)].
• Muzeum im. J.G. Herdera
• Witryna traktująca o historii Morąga
• Morąg, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 672 .