Mornel

Mornel
Eudromias morinellus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Samica wyrzucająca skorupkę jaja
Ilustracja
Samiec z pisklętami
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ptaki

Podgromada

Neornithes

Infragromada

ptaki neognatyczne

Rząd

siewkowe

Podrząd

siewkowce

Rodzina

sieweczkowate

Podrodzina

sieweczki

Rodzaj

Eudromias[2]
C. L. Brehm, 1830

Gatunek

mornel

Synonimy
  • Charadrius morinellus Linnaeus, 1758
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]
Status iucn3.1 LC pl.svg
Zasięg występowania
Mapa występowania

     letnie lęgowiska

     przeloty

     zimowiska

Mornel[4] (Eudromias morinellus) – gatunek średniego ptaka wędrownego z rodziny sieweczkowatych (Charadriidae), zamieszkujący wyspowo pasma górskie od północnej części Wysp Brytyjskich przez Półwysep Skandynawski, Ural, góry Syberii po Półwysep Czukocki. Na południu osiąga północno-wschodni Kazachstan, północno-zachodnie Chiny i Mongolię. Zimuje w Afryce Północnej, na Bliskim Wschodzie oraz w Iranie.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 pod nazwą Charadrius morinellus na podstawie holotypu ze Szwecji[5]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny podtrzymuje tę nazwę i uznaje gatunek za monotypowy[6]. Według niektórych autorów rodzaj Charadrius nie jest monofiletyczny[7], w związku z czym mornel jest wydzielany jako monotypowy przedstawiciel rodzaju Eudromias[4].

Etymologia

Gr. ευδρομιας eudromias – dobry biegacz < ευ eu – dobry; δρομος dromos – bieganie < τρεχω trekhō – biegać[8]. Zdrobnienie gr. μωρος mōros – głupi[9].

Morfologia

Występuje dymorfizm płciowy – samice są większe i barwniej ubarwione niż samce[10]. Masa ciała u samca wynosi 86–116 g, u samicy 99–142 g; rozpiętość skrzydeł mieści się w przedziale 57–64 cm[5]. Długość skrzydła: 143–163 mm, dł. dzioba – 14–19 mm, dł. skoku – 33–40 mm, dł. ogona – 62–73 mm[10].

W szacie godowej samica ma brązowe czoło (pokryte wyraźnymi białymi plamkami), a głowę i grzbiet szarobrązowe; pokrywy uszne ciemne, szarawe. Widoczna jest biała brew, która ciągnie się w tył i łączy na karku w kształt litery V. Broda i gardło białe, kantarek popielaty. Szyja i górna część piersi matowoszara, niekiedy pokryta drobnymi, brązowymi paskami. Grzbiet, kuper, pokrywy nadogonowe, lotki III rzędu, barkówki i pokrywy skrzydłowe przybierają kolor ciemnoszary. Można dostrzec wąskie, płoworude krawędzie piór w wymienionych obszarach. Najbardziej zewnętrzna z lotek posiada wyraźnie białą stosinę. Środkowe sterówki są ciemnoszare i czernieją ku końcowi, zaś na samym ich końcu znajduje się wąski cynamonowy pas. Pozostałe sterówki mają przed końcem czarny pas, zaś na końcu pas w kolorze białym. Górna część piersi jest szara; niżej widać wąski, choć wyraźny, biały pas, zaś w dalszej części spodu ciała rosną pióra o głębokim kasztanowym kolorze. Wyżej białej linii znajduje się cienka linia barwy czarnej, zaś niżej – popielata. Środek brzucha porastają czarne pióra. Okolice kloaki oraz pokrywy podogonowe są białe, a spody skrzydeł – szarobiałe[10].

Poza sezonem lęgowym ptaki obu płci wyglądają identycznie. W okresie lęgowym płci można rozróżnić: samice są wyraźnie barwniejsze, u samca występuje więcej barwy białej na czole, brązowy odcień na szyi i piersi, słabiej zaznaczona (w porównaniu do samicy) jest biała kreska na piersi oraz mniej czarnego na brzuchu. Niektóre osobniki wykazują cechy pośrednie i nie jest możliwe oznaczenie płci na podstawie wyglądu zewnętrznego[10].

W szacie spoczynkowej brak ozdobnych barw na spodzie ciała. Niższa część szyi i pierś są pokryte piórami brązowymi i szarymi, a przechodzi przez nie biaława linia. Brzuch wyraźnie bielszy. Górne partie ciała wyglądają podobnie jak w szacie godowej, jednak nieco bardziej brązowe i matowe. Wierzch głowy pokrywają ciemnobrązowe i płowe pasy, zaś brew jest nie biała, a brązowopłowa[10].

Tęczówka brązowa, dziób czarny (niekiedy u nasady żuchwy zielonawy lub szarawy), nogi matowożółte lub żółtobrązowe[10].

Zasięg występowania

Mornel jest gatunkiem wędrownym. Gnieździ się od północnej Wielkiej Brytanii poprzez Skandynawię po północną Syberię i Półwysep Czukocki, dalej na południe lęgnie się w północno-zachodnim Kazachstanie, północno-zachodnich Chinach, północnej Mongolii i południowo-wschodniej Rosji. Okazjonalnie gniazduje w północno-zachodniej Alasce, w Pirenejach, Alpach, Karpatach oraz przypadkowych miejscach w Europie, a raz lęg stwierdzono na Spitsbergenie. Mornele na zimowiska udają się do północnej Afryki (od Maroka[10] na zachód) oraz na Bliski Wschód po zachodni Iran[5].

Status w Polsce i Czechach

W Polsce mornel pojawia się na przelotach, okazjonalnie gniazduje[4]. W 2015 obserwowano mornele w okolicach Trzebiatowa – 2 maja jednego ptaka koło Robów i 5 maja cztery ptaki koło Zapolic. W 2015 przelot jesienny morneli przez Polskę zaczął się 16 sierpnia, a do końca miesiąca zaobserwowano w kraju co najmniej 212 wędrujących osobników[11].

W XIX wieku mornele gnieździły się w Karkonoszach, choć zwykle po czeskiej stronie. Ostatni przypadek gniazdowania w Polsce miał miejsce w Tatrach (lęg stwierdzony 13 lipca 1988). Gniazda w Karkonoszach znajdywano na wysokości do 1300 m n.p.m. Karkonoska populacja wyginęła w połowie XX wieku, głównie wskutek polowań i wybierania jaj. W tamtym okresie ostatnie lęgi stwierdzono w 1946 roku na Łącznej Górze (Luční hora) i później w 1948, kiedy miały gniazdować 2–3 pary. W latach 90. XX wieku obserwowano pojedyncze mornele lub pary w okolicach Białej Łąki, Upskiego Torfowiska oraz Panczawskiej Łąki. Jednak kolejny lęg miał miejsce po blisko pół wieku, w 1999 roku – kiedy na Łącznej Górze dostrzeżono rodzica z trójką nielotnych jeszcze młodych na wysokości 1550 m n.p.m. W maju 2001 roku obserwowano dorosłe ptaki kilkukrotnie, w okolicach Łącznej Góry, Studziennej Góry i Śnieżki – gdzie ptak odwodził obserwatora symulując złamanie skrzydła. 23 maja 2002 roku na Łącznej Górze znaleziono gniazdo z trzema jajami, jednak brakowało doniesień o mornelach po polskiej stronie od połowy XX wieku. 13 maja 2009 roku samica była obserwowana nieopodal Śnieżnych Kotłów (po polskiej stronie), a 17 maja 2009 na szczycie Wielkiego Szyszaka obserwowano samca. Obserwacje zaakceptowała Komisja Faunistyczna[12].

Ekologia

Mornele gniazdują na arktycznych wybrzeżach oraz w wewnątrzkontynentalnej tundrze, a do tego w obszarach górskich rozsianych w umiarkowanych strefach Eurazji. W przypadku gór mornele preferują płaskowyże z krótką roślinnością[10]. W okresie sierpień-wrzesień ptaki zaczynają opuszczać swoje miejsca gniazdowania, a powracają pod koniec lutego lub w marcu[5]. Podczas migracji ptaki trzymają się małymi grupami[10], zwykle po 3–6 osobników, niekiedy nawet 20–80[5]. Niezależnie od pory roku mornele są łagodne[10]. Na przelotach ptaki przebywają na otwartych terenach z krótką roślinnością (np. na wrzosowiskach) i polach. Zimują na kamienistym lub zakrzewionym stepie, półpustyniach, zaoranych polach i obrzeżach upraw. Pożywienie E. morinellus stanowią chrząszcze, dorosłe Diptera i ich larwy, prostoskrzydłe, pajęczaki, ślimaki i dżdżownice. Prócz tego zjadają materię roślinną – liście, nasiona, jagody i kwiaty[13].

Rozród

Jajo mornela

Okres lęgowy trwa od maja do sierpnia[10]. Mornel jest gatunkiem poliandrycznym. Samice mogą pozostać na lęgowiskach przez całe lato i tworzyć nowe pary z dopiero co przybyłymi samcami lub tymi, które straciły lęg lub pisklęta[14]. Gniazdo to wydrapany w nagiej lub porośniętej krótkimi roślinami ziemi dołek[5]. W zniesieniu znajdują się 3 jaja (przeciętna ich długość to ok. 40 mm, w źródle – 1,6 cala[15]), które samiec wysiaduje przeważnie samotnie przez 24–28 dni[14]. W jednym z badań (z 2002) samce wysiadujące jaja wraz z partnerką były przeciętnie cięższe o 7,8 g od tych wysiadujących samotnie[16]. Następnie zajmuje się młodymi do ich opierzenia, czyli przez około 25 dni, oraz kolejne 2 tygodnie po opierzeniu[14].

Status i ochrona

IUCN uznaje mornela za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988. Liczebność światowej populacji, według szacunków organizacji Wetlands International z 2015 roku, mieści się w przedziale 50–220 tysięcy osobników. Trend dla całej populacji jest spadkowy, jednak trend niektórych populacji lokalnych jest stabilny[3]. BirdLife International wymienia 15 ostoi ptaków IBA, gdzie występuje mornel (14 europejskich i 1 w Izraelu), m.in. jezioro Tuz i Grampiany[13].

W Polsce podlega ścisłej ochronie gatunkowej[17].

Zobacz też

Przypisy

  1. Eudromias morinellus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
  2. Eudromias, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] [dostęp 2015-12-12] (ang.).
  3. a b BirdLife International, Eudromias morinellus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2016 [online], wersja 2021-1 [dostęp 2021-04-22] (ang.).
  4. a b c Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Charadriinae Leach, 1820 - sieweczki (Wersja: 2020-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-04-22].
  5. a b c d e f Wiersma, P. & Kirwan, G.M.: Eurasian Dotterel (Eudromias morinellus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.) (2013). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2013. [zarchiwizowane z tego adresu (13 grudnia 2015)]. Część przypisów – Birdlife International (2015) za: del Hoyo et al. (1996)
  6. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Buttonquail, thick-knees, sheathbills, plovers, oystercatchers, stilts, painted-snipes, jacanas, Plains-wanderer, seedsnipes. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-04-22]. (ang.).
  7. Julia M. I. Barth, Michael Matschiner, Bruce C. Robertson. Phylogenetic Position and Subspecies Divergence of the Endangered New Zealand Dotterel (Charadrius obscurus). „PLOS one”. 8 (10), 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0078068. 
  8. Jobling 2021 ↓, s. Eudromias.
  9. Jobling 2021 ↓, s. morinellus.
  10. a b c d e f g h i j k John Marchant, Tony Prater & Peter Hayman: Shorebirds. Christopher Helm, 1986, s. 309–310. ISBN 978-1-4081-3515-0.
  11. Zbigniew Hajzer. Obserwacje rzadkich gatunków. Stwierdzenia: Wiosna-lato 2015. „Ptaki Polski”. 3/2015 (39), s. 4, 2015. 
  12. Karolina Dobrowolska. Obserwacje morneli Charadrius morinellus w Karkonoszach (Karkonoski Park Narodowy). „Ptaki Śląska”. 18, 2011. 
  13. a b Eurasian Dotterel Eudromias morinellus. BirdLife International. [dostęp 2015-12-12].
  14. a b c R. D. Smith & D. P. Whitfield. Renesting by male Dotterel Charadrius morinellus after successfully rearing chicks. „Bird Study”. 42, s. 174–195, 1995. 
  15. Charles Dixon: The nests and eggs of British birds. 1894, s. 257–258.
  16. Sue Holt, D. Philip Whitfield, Keith Duncan, Stuart Rae & Rik D. Smith. Mass Loss in Incubating Eurasian Dotterel: Adaptation or Constraint?. „Journal of avian biology”. 33 (3), s. 219–224, sierpień 2002. JSTOR: 3677588.  (artykuł dostępny w całości za darmo po rejestracji)
  17. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

  • James A. Jobling: The Key to Scientific Names. [w:] Birds of the World [on-line]. Cornell Laboratory of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2021. (ang.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Status iucn3.1 LC pl.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY 2.5
Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Charadrius morinellus Varanger 1.jpg
Autor: Lutz Lücker, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dotterel Charadrius morinellus, female at nest, holding shell from newly hatched egg. Varanger Peninsula, arctic Norway
EudromiasMorinellusIUCNver2018 2.png
Autor: SanoAK: Alexander Kürthy, Licencja: CC BY-SA 4.0
Distribution map of eurasian Doterrel (Eudromias morinellus) according to IUCN version 2018.2 ,
Legend: Extant, breeding (#00FF00), Extant, passage (#00FFFF), Extant, non-breeding (#007FFF)
Charadrius morinellus MHNT.jpg
Autor: , Licencja: CC BY-SA 3.0
Egg of Eurasian Dotterel. Collection of René de Naurois/Jacques Perrin de Brichambaut.