Moskal (etnonim)

Faksymile rękopisu Mazurka Dąbrowskiego 1797. Moskal występuje w czwartej zwrotce tekstu.

Moskal (biał. маскаль, ros. i ukr. москаль) – dawny, historyczny (od 2. połowy XVII wieku[1] do II wojny światowej) etnonim Rosjanina w języku polskim. Współcześnie uznawany za archaiczny[2], pejoratywny, lub pogardliwy[3]. W Rosji słowo „moskal” jest uważane za przezwisko, pogardliwe lub szowinistyczne określenie Rosjanina[4][5][6].

Etymologia

Słowo pochodzenia polskiego, w językach białoruskim, rosyjskim i ukraińskim występuje jako pejoratywny polonizm i archaizm. W innych językach nazwa przywoływana sporadycznie. Aleksander Brückner wywodzi nazwę „Moskal” bezpośrednio od „Moskwy”, choć zauważa zbieżności z terminologią kulinarną[7]. Początkowo wyłącznie polska nazwa osobowa (od 1388)[8]. W gwarze podhalańskiej oznacza „placek owsiany”[9], a w dawnej polszczyźnie „placuszek pieczony z zakwaszonego ciasta” skąd nazwa „Moskal” według Andrzeja Bańkowskiego może pochodzić, a podobieństwo z „Moskwą” byłoby tu przypadkowe: Ważne dla objaśnienia nazwy Moskal 'mieszkaniec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego’, osobliwego morfologicznie (od Moskwa spodziewane Moskwin, jak Litwin od Litwa); w grę wchodzi skojarzenie notorycznego „blinojada” ze stp. nazwą blina, przypadkiem podobną do nazwy etnicznej Moskwa. Słowo być może pokrewne z „moskiewem” i „moskierzem”. Początkowo stosowana w kontekście kulinarnym jako nazwa placka (po raz pierwszy notowana w tym znaczeniu w 1534), następnie osoby dużo jedzącej („blinojada”, „żarłoka”)[10][11], żołnierza moskiewskiego i mieszkańca Moskwy (przypuszczalnie od 1569)[12][13], a jako określenie Rosjan pojawia się w 1661 r.[1] i była w użyciu powszechnym do II wojny światowej.

Historyczne użycie nazwy w języku polskim

A jeśli czasem i Moskal się zjawił,

Tyle nam tylko pamiątki zostawił,

Że był w błyszczącym i pięknym mundurze,

Bo węża tylko znaliśmy po skórze...

Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog

Słowo w języku staropolskim występuje przed 1661 pod postacią polskich nazw miejscowych i nazwisk, m.in. nazwa Moskole, notowana w 1388[10] (w ziemi łęczyckiej, dziś Moskule i Moskuliki), nazwisko Moskal de Strogoborzicz notowana w Małopolsce w 1389[8]. Na początku lat 90. XX wieku w Polsce nazwisko „Moskal” nosiły 5876 osoby[14].

Obecnie Moskale to nazwa osady[15] w Polsce położonej w województwie podkarpackim, w powiecie stalowowolskim oraz osiedla i przystanku kolejowego w Nisku[16][17]. Ostatnia nazwa miejscowości pochodzi od osadników, sprowadzonych tam w XVI wieku[18].

XVI-XVIII wiek

Co najmniej od XVI wieku stosowana w kontekście kulinarnym jako nazwa placka (po raz pierwszy notowana w tym znaczeniu w 1534)[10]. W Słowniku polszczyzny XVI wieku „Moskal” to mieszkaniec Moskwy i żołnierz moskiewski a jako nazwa pospolita placek upieczony z mąki[12]. Po raz pierwszy w kontekście wojsk rosyjskich wymieniona przypuszczalnie w 1569 roku[13] Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego XVII i XVIII wieku nazwa „Moskal” oznaczała „Rosjanina”, a najwcześniejsze poświadczone użycie tej nazwy w kontekście Rosjan pochodzi z 1661 roku[1] Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są literackim dowodem na stosowanie określenia Moskal na oznaczenie Rosjanina w połowie XVII wieku (zapis z 1660)[19].

W 1797 w Pieśni Legionów Polskich we Włoszech (Mazurek Dąbrowskiego) – współczesnym hymnie narodowym Polski – Józef Wybicki pisał:

Niemiec, Moskal nie osiędzie,
gdy jąwszy pałasza,
hasłem wszystkich zgoda będzie
i ojczyzna nasza.

Jan Kiliński w Pamiętnikach, spisanych po powrocie z niewoli rosyjskiej (1798), w całym tekście używa nazwy Moskal, Moskale[20].

XIX wiek

Samuel Linde w Słowniku języka polskiego (t.2.) pisze w 1809: Moskal, Moskwicin, der Moskowiter Russe, Rossyanin(…)Narodom pod panowanie Rossyiskiem zostającymi dają ogólne nazwisko Moskalów[21].

Poeta powstania listopadowego Rajnold Suchodolski (poległy w powstaniu) w Polonezie Kościuszki (1831) napisał:

Kto powiedział, że Moskale
Są to bracia dla Lechitów,
Temu pierwszy w łeb wypalę
Przed kościołem Karmelitów[22].

Wincenty Pol w napisanych po bitwie pod Stoczkiem (14 lutego 1831) słowach Mazura Dwernickiego napisał:

Grzmią pod Stoczkiem armaty,
Błyszczą białe rabaty,
A Dwernicki na przedzie
Na Moskala sam jedzie.
„Hej, za lance, chłopacy,
Czego będziem tu stali,
Tam się biją rodacy,
A my będziem słuchali?
Chodźwa trzepać Moskala,
Bo dziś Polska powstała.
Niech nam Polski nie kala –
Hej, zabierzwa mu działa”.[23][24]

Określenie „Moskal” pojawia się w popowstaniowej twórczości Adama Mickiewicza, m.in. Dziadach cz. III i Liście do przyjaciół Moskali (1832), Reducie Ordona (1832)[25], Panu Tadeuszu (1834). W trzeciej części Dziadów Mickiewicz używa również nazwy „Moskwicini”[26]. W 11 księdze Pana Tadeusza Mickiewicz posługuje się nazwą „Russowie”[27], a bohaterowie rosyjscy Pana Tadeusza sami nazywają siebie „Ruskie”[28]. Maurycy Mochnacki w pracy Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 (pierwodruk – Paryż 1834), stosuje konsekwentnie określenie Moskal, Moskale[29]. Aleksander Fredro, Trzy po trzy (1844-46): Bali się Austryacy Francuzów, ale zdaje mi się, że nie tyle, ile się teraz Moskali boją[30].

Juliusz Słowacki w Beniowskim (1841) Pieśń IV:

Moskal i diabeł, że się tak kłócicie
 I zostawiacie Bar Moskali pastwą;
A choć szlachetne imiona nosicie,
Jest z was ohyda boska i plugastwo.(…)
Zwłaszcza jeżeli Moskal na granicy
Nie czyha na twój sekret, o Polaku[31]

i konsekwentnie w całej swojej twórczości[32] [33].

Zygmunt Krasiński – Psalmy przyszłości – Psalm miłości (1845)

Kto chce iskier z czarta kuźni,
By przepalić czarta moc,
Ten świat w gorszą wpycha noc,
Ten mądrości wiecznej bluźni.
Choćby nie był Moskal rodem
Ten Moskalem stał się z ducha
Ten mongolskich natchnień słucha
Moskwa-piekło mu narodem [34]

i konsekwentnie w całej twórczości i korespondencji prywatnej[35].

Cyprian Kamil Norwid (przed 1883):

Jeśli mi Polska ma być anarchiczną,
Lub socjalizmu rozwinąć pytanie,
To już ja wolę tę panslawistyczną,
Co pod Moskalem na wieki zostanie! [36]

i również konsekwentnie w całej swojej twórczości[37].

W okresie przed powstaniem styczniowym określenie Moskal pojawia się w Odezwie Komitetu Centralnego Narodowego (1862)[38], następnie w dokumentach Rządu Narodowego w czasie powstania styczniowego[39][40], dokumentach[41], pamiętnikach i pracach historycznych uczestników powstania[42][43][44], pieśniach powstańczych[45][46][47][48][49][50].

Stefan Żeromski w nieprzeznaczonych do druku, ściśle prywatnych Dziennikach z lat 1882-1891 używa słowa Moskal w znaczeniu Rosjanina w całym zapisie dziennika[51][52][53]:

Nie będziemy u Moskali szukać odbudowania Polski [...]. Bawcie się, dzieci, marzcie o niedoli robotników całego świata, łączcie się z Moskalami i moskalcie się sami. Nie będziemy was ścigać nawet uśmiechem wzgardy. Jesteście – naiwni.[54]

XX wiek

Maria Konopnicka powszechnie stosuje określenie Moskal w „Śpiewniku historycznym” (1904)[55][56][57]. W 1902 Jan Karłowicz, Adam Kryński i Władysław Niedźwiedzki w Słowniku języka polskiego (tom II wydany w Warszawie w 1902 pod rządami carskiej cenzury) nie uwzględnili nazwy „Moskal” jako określenia Rosjanina, podając za to wszystkie inne polskie znaczenia tej nazwy („gatunek pigułki”, „żarłok”, „placek”, „wędzona rybka”)[58]. Analogicznie w Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza „moskal” był to ponadto „żołnierz” (służył jesce w polskich moskalach = w wojsku polskiem)[59]. Stanisław Wyspiański w dramacie Noc listopadowa (1904)[60][61] i w Weselu (1901)[62] stosuje Moskala jako jedyne określenie Rosjan.

Józef Piłsudski – Jak stałem się socjalistą (1903)

Wszystkie zaś marzenia moje koncentrowały się wówczas koło powstania i walki orężnej z moskalami, których z całej duszy nienawidziłem, uważając każdego z nich za łajdaka i złodzieja. To ostatnie zresztą było zupełnie usprawiedliwionym. W owym czasie Rosja wylała na Litwę szumowiny swoje, najpodlejsze elementy, jakie posiadała, a opowiadania o łajdactwach i barbarzyństwie tej hordy Murawiewa były na ustach wszystkich. [63]

Roman Dmowski – w prywatnej korespondencji (1906):

Doprawdy piekłem jest Królestwo. Cały ten syfilis polityczny, którym nas zarażali Moskale przez lat czterdzieści, wysypał się obecnie i nie wiadomo, kiedy się to skończy[64]

Ignacy Daszyński – odezwa: Do robotników w Królestwie Polskim!, 22 sierpnia 1914

Obłudne, śmiech w całym cywilizowanym świecie wzbudzające odezwy uciekających komend rosyjskich pokazują tylko, że Moskale boją się siły polskiej, zechcą siłę polską uśpić i oszukać, obiecując gruszki na wierzbie tym samym Polakom, których gnębili i więzili, którym odmawiali praw ludzkich i obywatelskich, których trzymali w niewoli przez całe stulecie!…[65]

Kadrówka – pieśń Pierwszej Kompanii Kadrowej, potem Legionów Polskich (sierpień 1914)

Raduje się serce, raduje się dusza,
Gdy pierwsza kadrowa na Moskala rusza.
Oj da, oj da dana, kompanio kochana,
Nie masz to jak pierwsza, nie!

(…)

Kiedy Moskal zdrajca drogę nam zastąpi,
To kul z manlichera nikt mu nie poskąpi.

(…)

Kiedy pobijemy po drodze Moskali
Ładne warszawianki będziem całowali
Oj da, oj da dana...[66]

Maria Dąbrowska stosuje określenie Moskal w czterotomowej powieści Noce i dnie (1931-1934) jako jedyne określenie Rosjanina:

Mamy dziecko oddawać w ręce Moskali? I to jeszcze dziewczynkę, która nie potrzebuje ani ulg w wojsku, ani nic[67]

W Dziennikach pisanych w latach 1914-1965 Dąbrowska stosuje konsekwentnie określenie Moskal od roku 1914 po koniec lat 50. XX wieku[68][69][70][71][72][73]:

6.VIII.1944 (…) Dobre wiadomości ze Śródmieścia. My jesteśmy na najgorszym odcinku. Wszyscy komentują łajdacką postawę Moskali – którzy umyślnie zatrzymali swoje wejście do W-wy, aby Niemcy mogli nas grzebać[74]

czy

6.XI.1948 (…) Od Niemców groziła Polsce zagłada biologiczna, od Moskali stokroć straszniejsza – duchowa i moralna[75].

W okresie PRL, słowo Moskal w znaczeniu Rosjanina było eliminowane z druku przez funkcjonariuszy Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk – komunistycznej cenzury[76].


Jan Lechoń użył etnonimu Moskal między innymi w wierszu Rejtan (tom Aria z kurantem, Nowy Jork 1945):

Kie­dy wszyst­ko stru­chla­ło z oba­wy Mo­ska­li,
On na pro­gu się sali jako kło­da wali
Z tą jed­ną my­ślą w gło­wie: "Ja wszyst­ko oca­lam",
Roz­dzie­ra swo­je sza­ty, krzy­cząc "Nie po­zwa­lam!".
Sto ra­mion nie­zlę­kłe­go uchwy­ci­ło męża,
I osza­lał i umarł. Lecz to on zwy­cię­ża.

Wiersz był zakazany przez cenzurę PRL do 1989.

Słownik języka polskiego (10 tomów, 1958–1969) pod redakcją Witolda Doroszewskiego stwierdza, że „Moskal” to określenie „z odcieniem niechęci o Rosjaninie” oraz w gwarze podhalańskiej nazwa placka owsianego[9].


Podczas Poznańskiego Czerwca 28-30 czerwca 1956 hasło Precz z Moskalami było jednym ze wznoszonych przez demonstrantów [77].


Po upadku PRL, Wiktor Woroszylski nadał antologii swych przekładów z poezji rosyjskiej, tworzonej do ostatnich dni życia (1996), tytuł – Moi Moskale [78][79]. Antologia została wydana w roku 2006.

XXI wiek

Według Przemysława Wiatrowskiego „Moskal” to struktura językowa wynikająca z „emocjonalizmu uzewnętrzniającego negatywny stosunek nadawców do Rosjan”[80]. Według Michała Friedricha współcześnie kojarzony bywa z tzw. rusofobią[81]. Zgodnie ze współczesnym Słownikiem PWN „Moskal” to określenie „pogardliwe”, w dalszej kolejności „dawne” Rosjanina.

Moskal w języku rosyjskim, ukraińskim i białoruskim

Nazwa współcześnie bywa przywoływana w języku rosyjskim, ukraińskim i białoruskim jako umotywowany politycznie pejoratywny archaizm i polonizm, obraźliwe określenie Rosjan[82]. Przykładem XIX-wiecznego stosowania przez Ukraińców określenia „moskal” na przemian z „kacapem” w stosunku do Rosjan jest Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski (1864) Lucjana Tatomira[83].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Mateusz Żółtak, Wojciech Żółtak, Michał Adamczyk: Elektroniczny Słownik Języka Polskiego XVII i XVIII wieku. sxvii.pl POLSKA AKADEMIA NAUK, INSTYTUT JĘZYKA POLSKIEGO. [dostęp 2015-08-29]. Cytat: MOSKAL rzecz. m. Słowniki: T III, L, SWil, SW (w in. zn.?), SJP notują. Słowniki: SStp, SXVI (?), Kn (?) nie notują. Najwcześniejsze poświadczenie: 1661. Znaczenie: Rosjanin
  2. ↑ Moskal – Słowniki PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2015-08-22]. Cytat: 1. pogard. «o Rosjaninie», 2. daw. «Rosjanin»
  3. ↑ Moskal – Wielki słownik W. Doroszewskiego PWN. sjp.pwn.pl. Cytat: „z odcieniem niechęci o Rosjaninie”
  4. ↑ Дмитрий Николаевич Ушаков: МОСКА́ЛЬ. [w:] Толковый словарь Ушакова [on-line]. 1935–1940. [dostęp 2015-08-29]. Cytat: МОСКА́ЛЬ, москали, муж. (дорев. пренебр.). Шовинистическое прозвище, прилагавшееся жителями Украины и Белоруссии к русским, представителям Московского государства, а также к солдатам.
  5. ↑ Лидия Андреевна Глинкина: москаль. [w:] Словарь забытых и трудных слов из произведений русской литературы XVIII-ХIХ веков [on-line]. 1998. [dostęp 2015-08-31]. Cytat: москаль, я, м. (разг.). Пренебрежительно о русском человеке в Польше и на Украине. ► [Другой:] Пустое, друг: поляк один пятьсот москалей вызвать может. // Пушкин. Борис Годунов //; ...Она находила себе много предметов для наблюдения: ее смешило до крайности... как москаль, поглаживал одною рукою свою козлиную бороду, другою... ГОГ. Вечера.
  6. ↑ Москали. [w:] Толковый словарь Ефремовой. Т. Ф. Ефремова [on-line]. 2000. [dostęp 2015-08-31]. Cytat: Москали. Толкование Москали, москали́, мн. разг.-сниж. Прозвище русских – первоначально солдат – на Украине и в Белоруссии (обычно с оттенком презрительности).
  7. ↑ Moskwa, [w:] Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza, 1927 [dostęp 2015-08-22], Cytat: Moskwa, moskiewski, zmoskwicić, Moskal; Moch (jak Lach, brach itp); moskal, ‘placek owsiany’ (ale i z »lipowej mąki«, w czasie głodowym); od miejscowości fińskiej, wymienionej po raz pierwszy w r. 1147; mosk- i mozg- pojawia się jednak w rodzimej topografji: Moskorzew, Mozgawa; w 16. i 17. wieku: »odpowiedź moskiewska«, ‘frantowska’ albo ‘głupio chytra’..
  8. ↑ a b Witold Taszycki (red.): Słownik staropolskich nazw osobowych. T. III: „Kl-M”. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wyd. PAN, 1971, s. 558.
  9. ↑ a b moskal – Wielki słownik W. Doroszewskiego PWN. sjp.pwn.pl. [dostęp 2015-08-22]. Cytat: „z odcieniem niechęci o Rosjaninie”, w gw. podh. „placek owsiany”
  10. ↑ a b c Hasło „Moskal”. W: Andrzej Bańkowski: Etymologiczny słownik Języka polskiego. T. 2: „L-P”. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2000. Cytat: MOSKAL 'placuszek pieczony z zakwaszonego ciasta’ 1534, 65, 68 (dziś gw.), też zdr. moskalik 1534, stp. moskol, por. nazwę miejscową Moskole pl 1388 (w ziemi łęczyckiej, dziś Moskule i Moskuliki) też nazwę osobową Moskal 1389 w Małopolsce (lekcja wątpliwa, może Moskol); niejasne +mosk-orь (p. Moskorz), +mosky (p. Moskiew). Ważne dla objaśnienia nazwy Moskal 'mieszkaniec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego’, osobliwego morfologicznie (od Moskwa spodziewane Moskwin, jak Litwin od Litwa); w grę wchodzi skojarzenie notorycznego „blinojada” ze stp. nazwą blina, przypadkiem podobną do nazwy etnicznej Moskwa.
  11. ↑ Jan Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki: Słownik języka polskiego. T. 2: „H-M”. Warszawa: Nakładem prenumeratorów, 1902, s. 1046–1047. Cytat: 1. gatunek pigułki: Na zastawienie biegunki, moskala ugnieść z mąki pszenicznej z babczanym nasieniem, dać choremu jeść. Sien. 2. [М.] = a) człowiek dużo jedzący, żarłok. b) placek owsiany: Gdy ś. dobrze zakrząta, stanie na kawał moskala. Pol. Nie płacz synku, nie płacz, przyjdzie matka z pola, przyniesie ci moskála. c) mała ryba, znana w handlu pod nazwą rosyjskiej sardynki. Zdr. Moskalik, [Moskaliczek]. <Od Moskwa>.
  12. ↑ a b Maria Renata Mayenowa (red.): Słownik polszczyzny XVI wieku. T. XV: „Mor-Nałysion”. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich; Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1984, s. 34.
  13. ↑ a b Ю. В. Толстой: Первые сорок лет сношений между Россией и Англией, 1553–1593. Рипол Классик. ISBN 978-5-458-13017-2. [dostęp 2015-08-27]. (ros.).
  14. ↑ Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. Serwis heraldyczny Ośrodka Dokumentacji Wychodźstwa Polskiego w Pułtusku.
  15. ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  16. ↑ Moskale. bazakolejowa.pl. [dostęp 2015-08-31].
  17. ↑ © Atlas Kolejowy Polski • Moskale (przystanek osobowy) / woj. podkarpackie. podkarpackie.atlaskolejowy.pl. [dostęp 2015-08-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-12)]..
  18. ↑ Moskale, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 704.
  19. ↑ Pamiętniki (Pasek)/Rok Pański 1660 - Wikiźródła, wolna biblioteka, pl.wikisource.org [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  20. ↑ "ten akt związku Krakowskiego był nam do magistratu Warszawskiego sekretnie przed Moskalami przysłany" w: Pamiętniki Jana Kilińskiego, szewca, a zarazem pułkownika 20 regimentu , w oswobodzoney Warszawie 1830 z autografu wyd. K. W. Wójcicki (pierwodruk pełnego tekstu pamiętników wersja elektroniczna (s.7), „więc iuż Moskale nie będą mogli z Pragi mieć żadnego sukursu, ani też na Pragę żaden nie będzie nam mógł uciec. – Drugie, aby pospólstwem wszystkie rogatki dobrze były opatrzone, aby nam żaden Moskal z Warszawy nie uciekł” (s. 10–11), „moskale po wszystkich traktach stali i tych biednych rozpuszczonych żołnierzy idących po drogach łapali i do swych pułków odsyłali – iednem słowem, można mówić, że był dobrym hetmanem moskalom, ale nie Polakom” (s. 32) i wszędzie dalej w tekście pamiętników.
  21. ↑ Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego t.2, cz.1 M-O, Warszawa 1809, s. 144 lewa szpalta wersja elektroniczna.
  22. ↑ Polonez Kościuszki (Patrz, Kościuszko, na nas z nieba...) - Wikiźródła, wolna biblioteka, pl.wikisource.org [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  23. ↑ Grzmią pod Stoczkiem armaty Wincenty Pol, Hymn patryotyczny jenerała Dwernickiego, wyd. 1848, polona.pl [dostęp 2018-06-28].
  24. ↑ Grzmią pod Stoczkiem armaty, wyd. 1905. Pocztówka, polona.pl [dostęp 2018-06-28].
  25. ↑

    Czy zapał krwią ostatni bombardyjer zalał?

    Zgasnął ogień. – Już Moskal rogatki wywalał.

    Gdzież ręczna broń? – Ach, dzisiaj pracowała więcej

    Niż na wszystkich przeglądach za władzy książęcej;

    Zgadłem, dlaczego milczy, – bo nieraz widziałem

    Garstkę naszych walczącą z Moskali nawałem.

    (…) Tam i ci, co bronili, -i ci, co się wdarli,

    Pierwszy raz pokój szczery i wieczny zawarli.

    Choćby cesarz Moskalom kazał wstać, już dusza

    Moskiewska. tam raz pierwszy, cesarza nie słusza.

  26. ↑ Adam Mickiewicz: Dziady. Cz. III. Cytat: Lecz ja znam, co być wolnym z łaski Moskwicina.
  27. ↑ Księga jedenasta. W: Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz. Paryż: Alexander Jełowicki, 1834. Cytat: Stąd to Lachy z Russami w sporach nieskończonych, Idąc z Lecha i Russa, dwu- braci rodzonych.
  28. ↑ Księga pierwsza. W: Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz. Paryż: Alexander Jełowicki, 1834. Cytat: Wy Polaki, ja Ruski, teraz się nie bijem, Często na awanpostach nasz s francuzem gada, Pije wódkę; jak krzykną ura! – kanonada. Ruskie przysłowie: s kim się biję, tego lubię.
  29. ↑ Maurycy Mochnacki, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 t. 1-4 Wrocław 1850: „Cóż n.p. zdziałała w ostatniej kampanii jazda polska, którą sami Moskale ogromną nazywali” (s.17) „machiny parowe, majtkowie Grecy i Moskale, którym natura nie odmówiła pojętności” (s.33), „w tej szczególnej konstytucyi rządu, który, żeby nieupadł, ciągle Moskalów odurzać musi grabieżami” (s.34), „poobcinać brody majętniejszym Moskalom i po europejsku ich przebrać” (s.35),” za lat kilkanaście, kilkadziesiąt autokrata mógłby stać się panem jeśli nie wszystkich, to przynajmniej większej części ziemskich polskich majątków, a potem rozdawać je, albo kazać kupować rodowitym Moskalom” (s.62), „Chrzanowski, który odbywał turecką kampanię z Moskalami i dobrze znał tak położenie ówczesne, jak liczbę wojsk moskiewskich” (s.97) wersja elektroniczna i wielokrotnie wszędzie dalej.
  30. ↑ Trzy po trzy – Wikiźródła, wolna biblioteka, pl.wikisource.org [dostęp 2018-08-01] (pol.).
  31. ↑ Pieśń IV https://web.archive.org/web/20180731183344/https://pl.wikisource.org/wiki/Beniowski_(S%C5%82owacki)/Pie%C5%9B%C5%84_IV
  32. ↑ Por. Fantazy Akt II Scena 2.

    STELLA: Pies mój ciebie chwyci Za piętę, jak cię poczuje Moskalem, Bo nauczony tak... wziął edukacją...

    Fantazy
  33. ↑ Akt III , scena II MAJOR: Paniska! Czart złączył — Moskal tę parę rozłączy.
  34. ↑ Pisma Zygmunta Krasińskiego Wydanie jubileuszowe, Kraków-Warszawa 1912 wyd. Gebethner i Wolff, t V, s.22-23
  35. ↑ Por. Nie wszystkich należących uwięziono, ale takim sposobem wszystkich się pozbędą i pewniej, niż więzieniem, bo nożami Czerkiesów i pałkami Moskali, dzień teraz sądny w Królestwie! List do Konstantego Gaszyńskiego, Nicea 9 lipca 1846 Zygmunt Krasiński, Listy wybrane s.332 i konsekwentnie w całej korespondencji.
  36. ↑ Fraszka https://pl.wikisource.org/wiki/Fraszka_(Je%C5%9Bli_ma_Polska...)
  37. ↑ Por. Do Moskali-Słowian

    Moskale bracia! Co w was jest szatanem,

    Tegośmy na chrzcie polskim się wyrzekli,

    Tego już wasza moc w nas nie rozwściekli;

    Dał Bóg, że widnem to i odpoznanem,

    Dał Bóg, i poto w świat my się rozwlekli...

    https://pl.wikisource.org/wiki/Do_Moskali-S%C5%82owian
  38. ↑ Odezwa Komitetu Centralnego Narodowego w Wikiźródłach, 1 września 1862 [dostęp 2015-08-27], Cytat: Po 15 X Moskale splamiwszy krwią świątynie nasze rozpoczęli prześladowanie na wielką skalę [...].
  39. ↑ „Moskale nie atakują jeszcze obozu pod Lubarem, oczekując na posiłki i artyleryę” Powstanie na Rusi 20 maja 1863.
  40. ↑ „Wojna z Moskalom wielika” Odezwa Rządu Narodowego do Białorusinów 3 maja 1863.
  41. ↑ „Wy Włościanie, Wy młodzi bracia w tej Polskiej rodzinie – dotąd w naszej okolicy najmniejszy przyjęliście udział w wypędzeniu moskala – Starsi bracia za siebie i za Was walczyli, i to było dostateczne. Ale dziś, kiedy moskal śmie Was za swoich uważać – i nie ufając własnym siłom –Wam chce już straż siebie powierzyć – Bracia! – przyszła chwila, gdzie trzeba pokazać czem jesteście?”Włościanie Województwa Krakowskiego 21 czerwca 1863.
  42. ↑ Por. Józef Kajetan Janowski Pamiętniki o powstaniu styczniowem J.K. Janowskiego. T. 1-3 Kraków-Warszawa 1923-1931 „Pierwszy zabrał głos Bobrowski (…) Uważa, że dyslokacya w pierwszym swoim etapie sprawi, że Moskale w pierwszej chwili poboru wezmą tylko część popisowych. (…) Moskale zabiorą nie tylko rekruta, ale i bardzo wiele innej młodzieży ponadto (…) Moskale rekruta wezmą – więc całe zaufanie i cały wpływ; jaki Komitet nie tylko w organizacyi, ale w całym kraju posiadał, jeśli nie zaginie zupełnie, to będzie przynajmniej mocno podkopanym” (T.I. s.28-29), „naturalnie Komitet objaśnił ich dokładnie o sytuacyi i o postanowieniu, że jeśli Moskale wykonają pobór, to Komitet da hasło do powstania” (T I. s. 34.), „Moskale jednak zgromadzili w mieście ok. 20000 wojska” (T.I s. 41) „Ś-to Jurcy nie uważali się za Rusinów, lecz za Moskali i jedność narodową i polityczną z Moskwą proklamowali” (T.I. s.55) i wielokrotnie dalej we wszystkich trzech tomach pamiętników wersja elektroniczna.
  43. ↑ Por. Agaton Giller, Historia powstania narodu polskiego w 1861-1864 t. 1 – 4 Paryż 1867-1871 „U Moskali, ponieważ nie było nigdy społecznej moralności, kłamstwo weszło w rdzeń ich ducha i usposobienia. U nas, przeciwnie, kłamstwo było rzadkiem i jeżeli kłamano to nie brzydotę, brudy, ohydę i wstrętne rzeczy jak u Moskali, ale ideały i piękna, które nie poniżały, tylko podnosiły” (Tom I. s.31) „Padlewski więc po topniejącym lodzie na Wiśle, ścigany przez Moskali i party w kąt Bzury i Wisły udał się w Płockie” (Tom I. s. 36) „dodamy kilka tysięcy dobitych, a nawet spalonych rannych Polaków przez Moskali” (Tom I. s.55) „Moskale po raz pierwszy zmieszali się niebezpieczeństwem, na jakie ich wystawiła niewidzialna siła” (Tom I. s.88) i wszędzie we wszystkich czterech tomach. wersja elektroniczna T.I. całość publikacji.
  44. ↑ Walery Przyborowski, Dzieje 1863 roku T. 1-5, Kraków 1897-1919 „Wielu, zwłaszcza tych, który szli przez Pragę do wskazanych im Lasów Serockich odprowadzały całe rodziny, kobiety żegnały się z nimi, płakały i głośnio przeklinały Moskali” (T. I. s. 25) „Rogiński pobiegłszy na pocztę dla zamówienia koni, spotkał tam Leona Frankowskiego, który w uniesieniu najwyższej radości wołał, że „jedzie bić Moskali, że czapkami ich zarzuci, że całe lubelskie jak jeden człowiek powstanie” (T.I. s.50.)wersja elektroniczna.
  45. ↑ Marsz Czachowskiego

    Wrony konik w lot biega,

    Głos się wodza rozlega –

    W las!

    I wykrzyknął: Do broni!

    Bo już Moskal tuż goni

    Nas.(...)

    Co wymierzy – to pali,

    Z konia Moskal się wali – Zbój!

    https://pl.wikisource.org/wiki/Marsz_Czachowskiego.
  46. ↑ Marsz żołnierzy Langiewicza

    Popamiętają Moskale,

    Jak dostali w skórę w Skale!

    Wyginęła ich połowa,

    Reszta uszła do Staszowa.

    https://pl.wikisource.org/wiki/Marsz_%C5%BCo%C5%82nierzy_Langiewicza.
  47. ↑ Marsz, marsz Polonia

    Marsz na Lublin i Warszawę,

    Wypędzim Moskali.

    Czas okaże męstwo nasze,

    Dalej bracia, dalej!

    Marsz, marsz Роlonia,

    Marsz dzielny narodzie.

    Odpoczniemy po swej pracy

    W ojczystej zagrodzie.

    https://pl.wikisource.org/wiki/Marsz,_marsz_Polonia.
  48. ↑ Pieśń (1863)

    Idźmy, bijmy Moskali,

    Świat nas za to pochwali,

    Walczmy za swą krainę,

    Pędźmy licho za Dźwinę.

    https://pl.wikisource.org/wiki/Pie%C5%9B%C5%84_(1863).
  49. ↑ Pieśń z 1863

    Od zimy, od Wincentego,

    Вili się nasi tęgo,

    Więc i dzisiaj nie przestała

    Bić Moskala Polska cała.

    https://pl.wikisource.org/wiki/Pie%C5%9B%C5%84_z_1863.
  50. ↑ Śpiew chłopców polskich z 1863

    Czy to Polska cudze śmieci?

    Ву nam bróździł jaki taki –

    Brał na Kaukaz parobczaki.

    Czy Moskal czy Niemiec,

    Сzy jaki odmieniec.

    Toć w nas dusza wre ognista –

    Zje pies Moskal diabłów trzysta,

    Co nam w Polsce wciąż mitręży,

    Рali wioski, wiesza księży,

    Rąbie ciało święte,

    Na krzyżu rozpięte (…) То dziś w Polsce czasy insze,

    Rząd nasz polski zniósł już czynsze;

    Gdyby Moskal wziął Ojczyznę,

    Wnet bу wrócił czynsz, pańszczyznę:

    Kazał by ją chłopom –

    Robić ruskim popom.

    https://pl.wikisource.org/wiki/%C5%9Apiew_ch%C5%82opc%C3%B3w_polskich.
  51. ↑ Kto chce zrozumieć, czym są Moskale, trzeba zwiedzić taki Drohiczyn albo Białą – inaczej nie pojmie się tego narodu chodzącego na czworakach...[BN-21 25–25v.] Za: Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, Wrocław 2013 wersja elektroniczna s.11.
  52. ↑ Przeklęte Kielce! W zetknięciu z Moskalami nabrałem takiej nadwrażliwości, że trzęsę się, usłyszawszy ten psi język. [BN-21 146]Za: Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, Wrocław 2013 wersja elektroniczna s.11.
  53. ↑ Nieprzeznaczony do druku, ściśle prywatny dziennik stanowi ujście nigdy przez Żeromskiego publicznie nie wypowiedzianych złorzeczeń i przekleństw: „Drodzy Moskale! Przyjaciele Moskale, opiekunowie Moskale, bracia Moskale! – Bodaj was syfilis jadł, a cholera zamykała powieki, bodaj każde dziecko wasze rodziło się bez mózgu, bodaj wasze żony szczenięta rodziły.” [BN-19 79] Za: Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, Wrocław 2013 wersja elektroniczna s.10.
  54. ↑ [D-5 49–50] Za: Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, Wrocław 2013 wersja elektroniczna s.9.
  55. ↑ Por. O Panu Józefie Pułaskim (1769)

    Repnin gniewnie coś dmucha,

    Kręci wąsa od ucha,

    Ledwie zważa, jak z łaski,

    Co pan prawi Pułaski.

    Tak od słowa do słowa

    Szła z Moskalem rozmowa,

    Aż generał tymczasem

    Wsadził kaszkiet z lampasem. (…) Patrzą na się wprost w lice,

    Wytężyli źrenice,

    Pan starosta aż pali

    Wzrokiem – wodza Moskali.

    https://pl.wikisource.org/wiki/O_panu_J%C3%B3zefie_Pu%C5%82askim.
  56. ↑ O panu Tadeuszu Reytanie (1773)

    W kwietniowy poranek

    Świt się łuną pali –

    Idą pany senatory,

    Stronniki Moskali. (…) Idą kupą całą,

    Do sejmowej sali,

    Podpisują rozbiór Polski,

    Stronniki Moskali. (…) Aż Bibikow Moskal

    Westchnie w mowie swojej:

    – Na leżącym tym Polaku

    Cała Polska stoi! –

    https://pl.wikisource.org/wiki/O_panu_Tadeuszu_Rejtanie.
  57. ↑ O Kilińskim (1794)

    Stał wtedy w Warszawie

    Igelström generał,

    Powiadali o nim,

    Że się na rzeź zbierał.

    Powiadali o nim,

    Że w Wielką Sobotę

    Puści swych Moskali,

    Na krwawą robotę.

    https://pl.wikisource.org/wiki/O_Kili%C5%84skim. I w innych piosenkach śpiewnika.
  58. ↑ Słownik Języka Polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego t. II H-M, Warszawa 1902 s. 1046–1047.
  59. ↑ Jan Karłowicz: Słownik gwar polskich. T. 3: „L do O”. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1903, s. 186. Cytat: [...] „Moskal = ten, co dużo je” Spr. IV, 26; „Moskal = żołnierz rosyjski” Rocz. 216. Czark. Ust. z Litwy „Służył jesce w polskich moskalach = w wojsku polskiem” Czark. [...].
  60. ↑ Scena I Wysocki:

    Jest tu cała hurma Moskali, co wrót strzegą. Trza, by was niepoznali;

  61. ↑ Scena V 2 SATYR Patrz! Wiążą Moskali! https://web.archive.org/web/20180731123744/https://pl.wikisource.org/wiki/Noc_Listopadowa.
  62. ↑

    HETMAN Żłopią krew Czarty Moskale,

    sursum corda, wiwat Car!

    (…) KUBA

    Jasiek zaraz konia spion

    i zakrzyknął: bić Moskali!

    Myśmy dwa ze Staśkiem stali.

    Jesce wam i to powtórzę,

    jak oni tu sie zgodali…

    Stanisław Wyspiański, Wesele
  63. ↑ Jak stałem się socjalistą? – Wikiźródła, wolna biblioteka, pl.wikisource.org [dostęp 2018-08-01] (pol.).
  64. ↑ List Romana Dmowskiego do Zygmunta Miłkowskiego z 9 kwietnia 1906 w drodze z Krakowa do Warszawy w: M.Kułakowski, Roman Dmowski w świetle listów t.I s. 331
  65. ↑ Ignacy Daszyński, Do robotników w Królestwie Polskim!
  66. ↑ Słowa: Tadeusz Ostrowski „Oster”, Kazimierz Łęcki „Graba” w: Marsze i piosenki Brygady Piłsudskiego zebrał Wacław Biernacki, Kraków 1915 s. 4. wersja elektroniczna
  67. ↑ Maria Dąbrowska, Noce i dnie. Warszawa 1996 Wyd. Nasza Księgarnia ISBN 83-10-10283-6 wersja elektroniczna, por też:

    Niechcic właśnie jemu, temu Moskalowi, opowiada o swych przygodach powstańczych(...)Najbardziej skutecznym było dać mu znać po cichu, że Moskale są we wsi i że ma się nie ruszać ze swojego pokoju.(...)Był przekonany, że został napadnięty przez Moskali

    i w całym tekście powieści.
  68. ↑ 18.XI 1945 (…) W drodze opowiadał mi jak w zeszłym roku był świadkiem spowodowania powstania przez Moskali. (…) Moskale symulowali szturm na Warszawę Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. V. s. 172
  69. ↑ 18 V 1947(…) Wiadomość z okolic Włodawy. Moskale mają co pewien czas wolny wjazd do Polski. Przyjeżdżają autami i skupują wszystko płacąc nieprzeciętymi rulonami polskich złotych. Jest to wręcz haracz państwa. Stąd może urosła śród ludu warszawskiego plotka, że Moskale wykupują zboże, drób i bydła, płacąc fałszywymi pieniędzmi Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. V. s. 214
  70. ↑ 20 XI 1948 (…)Skończył się gorszący proces Pużaka i Szturm de Sztrema, proces pomsty i dyskryminacji politycznej. Wbrew straszliwym wrzaskom i wyzwiskom prokuratora (Moskala) wyroki jak na czas terroru o tyle łagodne, że do wszystkich zastosowano ustawę o amnestii. Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. VI. s. 127.
  71. ↑ 31 VII 1949 (...) Z Moskali ziała ich przepyszna, niezdolna skryć się, jadowita niechęć do Polski. Nawet fakt, że są gośćmi nie był w stanie powściągnąć ich od złośliwych uwag. Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. VI. s.235
  72. ↑ 21.I.1956(...) Wyjazd więc do Polski dla Moskali jest czymś w rodzaju, jak dla nas wyjazd na Zachód. Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. X s.12
  73. ↑ 3.X.1958 (…) Raptem wiadomość, że kolacja z Moskalami odwołana Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. XI s. 73
  74. ↑ Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. V. s. 125.
  75. ↑ Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965. Pierwsze pełne wydanie w 13 tomach (bez opracowania edytorskiego) pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Drewnowskiego, Warszawa 2009 wyd. Polska Akademia Nauk, Wydział I Nauk Społecznych, Komitet Nauk o Literaturze, ISBN 978-83-925392-3-0 t. VI. s.118.
  76. ↑ "Między wydaniem w latach 1963-1966 tomów 1-7 „Dzienników” a rokiem publikacji "Dzienników tomu odnalezionego" (1973) musiała się też zmienić i zaostrzyć cenzura. We wcześniejszych tomach przepuszczane są obelżywe apostrofy („O, Moskale., przyjaciele Moskale, bracia Moskale – niech was cholera trzebi co rok!...”, D-6 188) oraz niektóre inwektywne synonimy Rosjan (mongoły, hieny wywłoki (D-5 98-100)). W "Dzienników tomie odnalezionym" konsekwentnie eliminuje się wszelkie zapisy mogące być uznane za obraźliwe („U Ostoi [w noweli "Zły duch"] Franek przynosi ze sobą moskiewszczyznę, chełpi się, że bohu i caru służył [...]” (s. 55). Wycięta przez cenzurę dalsza część zdania brzmi: „ma w sobie poczucie przemocy i gwałtu” (BN-21 18v.»; usuwa się nawet – wcześniej przez cenzora nie kwestionowane – słowo „Moskal”". Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, s. 11, przypis 13. Wrocław 2013 wersja elektroniczna
  77. ↑ Dosłownie z minuty na minutę rosła determinacja demonstrantów; nastroje stopniowo się radykalizowały. Do haseł o treści społecznej i ekonomicznej: „Żądamy podwyżki płac”, „Chcemy żyć jak ludzie”, „Chcemy chleba”, „Precz z normami”, „Jesteśmy głodni” dołączyły te otwarcie już antykomunistyczne i antyrządowe: „Precz z wyzyskiem świata pracy”, „Precz z czerwoną burżuazją”, „My chcemy wolności”, „Precz z bolszewizmem”, „Precz z komunistami”, „Żądamy wolnych wyborów pod kontrolą ONZ”, a nawet „Niech żyje Mikołajczyk”. W końcu pojawiły się też okrzyki o treści antyrosyjskiej i antyradzieckiej: „Precz z Rosjanami”, „Precz z Moskalami”, „Precz z Ruskami, Żądamy prawdziwie wolnej Polski” Jerzy Eisler, Poznański Czerwiec '56 – powstanie, protest, bunt? w: Poznański Czerwiec 1956 Uwarunkowania – Przebieg – Konsekwencje, Poznań 2007, Instytut Historii UAM, ISBN 978-83-89407-27-6, s.37.
  78. ↑ „Rosyjskość w pigułce. Niezwykły dokument fascynacji odmiennością i bliskością po sąsiedzku, losami poetów i losami wierszy” – powiedział o niej poeta i krytyk Karol Maliszewski. 210 wierszy 65 poetów rosyjskich od Puszkina do Ratuszyńskiej. Aż dziw bierze, że antologia tułała się po wydawnictwach i przez dziesięć lat była bezdomna. Możliwość wydania takiej pozycji to nobilitacja. Książka Woroszylskiego, ogarniająca ponad 200 lat poezji rosyjskiej, na długie lata pozostanie dla czytelników i badaczy literatury naszych wschodnich sąsiadów najważniejszym punktem odniesienia.Moi Moskale. Wybór przekładów z poezji rosyjskiej od Puszkina do Ratuszyńskiej , Woroszylski, Wiktor
  79. ↑ Wiktor Woroszylski, Moi Moskale: wybór przekładów z poezji rosyjskiej od Puszkina do Ratuszyńskiej, Wrocław: Wyd. Biuro Literackie, 2006, ISBN 83-88515-93-4, OCLC 69305586.
  80. ↑ Przemysław Wiatrowski. Ekspresywizmy leksykalne w „Przewodniku Katolickim” z lat 1895–2005. Peiorativa pierwotne. „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza”. 17 (37). DOI: 10593/1978/1/wiatrowski.pdf. [dostęp 2015-05-25]. Cytat: Następny odnotowany w piśmie emocjonalizm uzewnętrznia negatywny stosunek nadawców do Rosjan. Wyrażany on jest stosowaną niekiedy strukturą „Moskal”. 
  81. ↑ Michał Friedrich. Moskale, bolszewicy, kacapy... O polskiej rusofobii i jej korzeniach. „Nigdy Więcej”. Nr 1/2009 (17) (zima-wiosna 2009). [dostęp 2015-08-25]. 
  82. ↑ И. А. Синица: Лингвокультурная личность учёного XIX в. в текстовом пространстве культуры. [w:] Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского: журнал, 2007. T. 20, № 4. [on-line]. s. 200–205. [dostęp 2015-08-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-01)].
  83. ↑ „Dla mieszkańca południowo-wschodnich krain ruskich, Rusin – Ruski to Moskal, Kacap; on sam zaś nazywa się w odróżnieniu od tego znienawidzonego plemienia Ukraińcem albo Kozakiem. W zachodnich, podkarpackich okolicach Rusi używa wprawdzie lud nazwiska Rusin – Rusyn, lecz łączy z niem jedynie znaczenie wyznaniowe, a nie narodowe. Najrodowitszy Rusin, jeżeli jest obrządku rzymskokatolickiego w pojęciu ludu w Galicyi przestaje być Rusinem, a staje się Polakiem.”, [w:] Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: 1868, s. 99. [dostęp 2018-02-21].

Bibliografia

  • Andrzej Kępiński: Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu. Wyd. 1. Warszawa, Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1992. ISBN 83-01-10050-8.
  • Andrzej de Lazari: Dusza polska i rosyjska: (od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna): materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan. Wyd. 1. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2004. ISBN 83-918046-3-1.
  • Aleksandra Niewiara: Moskwicin – Moskal – Rosjanin w dokumentach prywatnych. Portret. Wyd. 1. Łódź: Wydawnictwo Naukowe Ibidem, 2006. ISBN 978-83-88679-47-6.
  • Beata Utkowska, Sporny wzorzec rusofobii: Stefan Żeromski wobec Rosji i Rosjan w: Pamiętnik Literacki 104/2, s. 5-22, Wrocław 2013 wersja elektroniczna
  • Barbarzyństwo kozaków. „Nowości Illustrowane”. 34, s. 2, 22 sierpnia 1914.

Media użyte na tej stronie

Mazurek Dąbrowskiego manuscript.jpg
Faksymile rękopisu Mazurka Dąbrowskiego Józef Wybickiego