Mur pruski

Fragment budynku z murem pruskim

Mur pruski – rodzaj ściany szkieletowej, inaczej ryglowej, ramowej lub fachówki (z niem. Fachwerk), wypełnionej murem z cegły^[1], często mylona z szachulcem, czyli ścianą szkieletową z wypełnieniem gliniano-słomianym lub gliniano-trzcinowym. Jego konstrukcja drewniana jest widoczna, często impregnowana i może być traktowana także jako element dekoracyjny. Ceglane pola elewacji, zwykle już w trakcie użytkowania budynku, mogły ulegać tynkowaniu i bieleniu, co nadawało im pozorny wygląd bielonej elewacji szachulcowej.

Historia

Mur pruski w Polsce znany jest od średniowiecza i często był spotykany w miastach, zamkach, kościołach. W XVII-wiecznych ilustracjach pojawia się określenie o domach „budowanych na sposób pruski”. Rozpowszechnił w XIX w. na terenach ówcześnie należących do Prus (stąd potoczna nazwa „mur pruski”), co badacze wiążą ze sprzyjającym temu prawem i zaleceniami administracyjnymi pruskiego rządu^[1]. Nie bez znaczenia była w owym czasie powszechna i łatwa dostępność gliny, jako materiału budulcowego, w stosunku do znacznie mniejszej (lub elitarnej) dostępności innych materiałów budulcowych (drewno czy łatwy w obróbce kamień).

Występowanie

Budownictwo ryglowe stosowane było w budownictwie mieszkalnym i gospodarczym głównie w Europie Północnej, w Anglii, Niemczech, Francji, Holandii, Belgii, Danii i Szwecji.

W Polsce budowle z muru pruskiego występują na Śląsku, w zachodniej i północno-wschodniej Polsce, na Kaszubach (zabytkowe zabudowania w Swołowie i na Helu, w Łęgowie) czy Warmii i Mazurach.

Konstrukcja

Elementy ściany ryglowej to:

podwalina – belka oparta na całej długości na fundamencie i zakotwiona w nim. Podwaliny łączy się na długości na nakładkę. Od wilgoci zawartej w gruncie drewno chroni się izolacją poziomą z papy.
oczep – górna belka zamykająca ścianę, przejmuje obciążenia od belek stropowych lub krokwi dachowych.
słupki – w rozstawie ok. 1,0–1,5 m. Słupki połączone są z podwaliną i oczepem na czopy.
zastrzały – ukośne belki w skrajnych polach przenoszące siły parcia wiatru i zapewniające stateczność budynku. Z podwaliną i oczepem łączy się je na wręby.
rygle (rozwory) – elementy dzielące pola między słupami i ograniczające otwory okienne i drzwiowe. Ich zadaniem jest przejęcie obciążenia od wypełnienia i przekazanie go na słupki. Rygle ze słupkami łączy się na wręby ukośne, a z zastrzałami – na czopy.

Typologia

W Polsce wyróżnia się kilka typów domów szachulcowo-ryglowych:

dolnośląski
kaszubski
lubuski
łużycki
sudecki
wielkopolski

Galeria

Inowrocław
Bydgoszcz, karczma
(c) Danuta B. / fotopolska.eu, CC BY-SA 3.0
Spichlerz w Bydgoszczy
Budynek Spar- und Bauverein w Poznaniu
Stegna, kościół
(c) Photo: Myrabella / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0
Amboise (Francja)
(c) I, ArtMechanic, CC-BY-SA-3.0
Hornburg (Niemcy) – mur pruski po prawej, po lewej również mur pruski, ale pomalowany.
Zrekonstruowany budynek szachulcowy przy ul. Podmurnej w Toruniu
Willa przy ul. Bydgoskiej 34/36 w Toruniu
Zajazd Pod Kukułką w Rzeczce